Noyabr, 2025-Yil
42
GLOBALLASHUV JARAYONIDA YOSHLARNI AXBOROT PSIXOLOGIK
XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH DAVLAT IMIJI SIFATIDA.
Fayziyeva Gulzoda Ulugbekovna
Yangi asr universiteti o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17530968
Annotatsiya:
Maqolada zamonaviy axborot tahdidlari sharoitida Jamiyat va davlatning
axborot borasidagi rivojlanishi va psixologik xavfsizlikka tahdidlar siyosiy imij sifatida ko‘rib
chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
axborot-psixologik xavfsizlik, axborot-psixologik tahdidlar, manipulyatsiya
texnikasi,
jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligi, (siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va
ayniqsa ma'naviy) ro'y berayotgan o'zgarishlar.
Hozirgi vaqtda ko‘plab rivojlangan davlatlarda jamiyatning mutlaqo boshqa turi,
shakllanishi amalga oshayotgan jarayonini kuzatishimiz mumkinki, unda axborot, bilim asos bo'lib
xizmat qilayotganini guvohi bo‘lishimiz mumkin. Gap biz barcha iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlarda turli darajadagi intensivlikka o'tish amalga oshiriladigan axborot jamiyati haqida
ketayapti. Ushbu jamiyatning o'ziga xos xususiyati, uning global tabiatidan kelib chiqqan holda,
axborot va bilimlarni raqobat yuzaga keladigan jamiyat va davlatning asosiy strategik manbasiga
aylantirish, shuningdek mamlakatlar va odamlar o'rtasidagi farq belgilarini bosqichma-bosqich
yo'q qilish, madaniy va ilmiy belgilar va normalarni birlashtirishdan iborat. Ko‘plab davlatlar
shuning bilan go‘yoki o‘z siyosiy imijini qayta shakllantirayotganday.
Zamonaviy jamiyat sharoitida ishonch bilan aytishimiz mumkinki, axborot texnologiyalari
endi inson hayotining barcha sohalariga tezda integratsiyalashmaydi, balki u yerda zich joylashib
olgan va ularsiz yashash imkonsiz bo'lib tuyuladi. Bugungi kunda inson hayotining mutlaqo
barcha sohalariga axborot texnologiyalari ta'sir ko'rsatmoqda va ma'lumotlardan to'g'ri foydalanish
qobiliyati bilan bog'liq masalalar kundan-kunga dolzarb bo'lib bormoqda. Oxirgi holat yosh
avlodning sotsializatsiya jarayoniga kuchli ta'sir ko'rsatadi va yoshlarni tarbiyalash jarayonida
an'anaviy sotsializatsiya institutlarining roli haqidagi g'oyani o'zgartiradi.
Ijtimoiy hayotning barcha sohalariga tobora chuqurroq kirib boradigan zamonaviy axborot
texnologiyalari yosh avlod ongi va xulq-atvoriga ta'sir ko'rsatmoqda. Shunday qilib, yoshlarning
ijtimoiy rivojlanishi jamiyatimiz axborot makonining mazmuni, u qanday madaniy qadriyatlar
bilan ifodalanganligi va ularning yosh avlodga qanday yetkazib berilishi bilan belgilanadi, bu o'z
amaliyotida nafaqat axborot jamiyatining yangi imkoniyatlari va mahsulotlarini, balki undan kelib
chiqadigan tahdidlarni ham keltirib chiqaradi.
Axborot jamiyati-bu rivojlanish darajasi qat'iy ravishda to'plangan va ishlatilgan
ma'lumotlarning miqdori va sifati, uning erkinligi va mavjudligi bilan belgilanadigan jamiyat.
Yoshlar axborotlashtirish jarayonlarida qabul qiluvchilar, ular axborot xizmatlarini yaratish va
iste'mol qilish jarayoniga faol kiritilgan. Shu munosabat bilan, bugungi kunda yoshlarga samarali
axborot ta'siri axborot uzatishning elektron vositalaridan faol foydalanishga bog'liq.
So'nggi o'n yilliklarda ijtimoiy hayotning turli sohalarida (siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va
ayniqsa ma'naviy) ro'y berayotgan o'zgarishlar butun qadriyatlar tizimini tubdan o'zgartirdi,
aholining katta qismida, birinchi navbatda, yoshlarda chalkashlik, noaniqlik holatini keltirib
chiqarganliklarini ham kuzatish mumkin. Eski qadriyatlar tizimi yo'qolib borayotganday,
Noyabr, 2025-Yil
43
yoshlarga ta'sir qilishning ilgari qo'llanilgan ko'plab usullari va vositalari rad etilmoqda va yangi
tizim hali ham yaratilmoqda.
Axborot oqimlarining tajovuzkorligi, ularning yuqori darajadagi yangilanishi axborot olish,
qayta ishlash, saqlash, uzatish, media madaniyatini o'zlashtirish zarurligiga yangi yondashuvlarni
talab qiladi [1]. Axborot jamiyati sharoitida yoshlar hayoti masalalari, shuningdek, huquqiy davlat
va fuqarolik jamiyati shakllanishi sharoitida yoshlar bilan ishlash sohasini axborot bilan ta'minlash
muammolari yosh fuqarolarni ijtimoiy hayotga kiritish uchun ayniqsa dolzarb bo'lib tuyuladi.
Aynan yoshlar axborot jamiyatining asosiy yo'nalishi bo'ladi, chunki uning qadriyat
yo'nalishlari, ma'lumoti, madaniyati va axloqiy tamoyillari nafaqat ushbu jamiyatning butun
qiyofasini, balki sivilizatsiyaning yanada mavjud bo'lish imkoniyatini ham belgilaydi. Ushbu
tamoyil axborot jamiyatida ta'lim, fan va madaniyatni yanada rivojlantirish jarayonida muhim
ahamiyatga ega bo'lishi kerak.
Axborot sohasi ijtimoiy hayotning tizimini tashkil etuvchi elementidir, ya'ni zamonaviy
jamiyatda ushbu soha endi iqtisodiyot, siyosat, mudofaa qurilishi va hokazolarning "manfaatlariga
xizmat qilish" dan iborat yordamchi rol o'ynamaydi, aksincha, mutlaqo mustaqil va shu bilan birga
eng muhimlaridan biri, shu jumladan davlat boshqaruvi nuqtai nazaridan ham.
Globallashuv davrida insoniyatning "madaniy manfaatlarini" boshqarish huquqi uchun
kurash sanoat madaniyati doirasidagi hududlar va bozorlar uchun kurash kabi keskinlashadi [2. C.
146].
Bundan tashqari, globallashuv jarayonlari axborot urushlarini boshlash va maxfiy
ma'lumotlardan foydalanish siyosiy maqsadlar yo‘lidagi operatsiyalar uchun qulay sharoit
yaratmoqda, chunki globallashuv davlat chegaralarini tekislaydi va turli to'siqlarni yumshatadi,
global axborot sohasini shakllantiradi, kengaytiradi va tarqatish imkoniyatlarini yaratadi.
[3. P.
46].
To'g'ridan-to'g'ri psixologik tahdidlar haqida gap ketganda, internetning yashirin qismini
oddiy qidiruv tizimlari orqali mavjud bo'lmagan "qorong'u Internet" dan eslab qolish kerak. U
anonim aloqa, noqonuniy tovarlar va xizmatlar (masalan, giyohvand moddalar, qurol-yarog')
savdosi va zararli dasturlarni tarqatish uchun ishlatiladi. Darknet zo'ravonlik, ekstremizm va
psixologik bosim bilan bog'liq materiallarga kirishni ta'minlaydi, bu ruhiy salomatlikka, ayniqsa
zaif psixikaga ega odamlarga ta'sir qilishi mumkin.
Shunday qilib, axborot va psixologik xavfsizlik bir-biri bilan chambarchas bog'liq.
Axborot xavfsizligining buzilishi jiddiy psixologik oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan,
kiberhujumlar, shaxsiy akkauntlarni buzish yoki soxta yangiliklarni tarqatish odamlarni qo'rquv,
xavotir va kelajakka ishonchsizlikka olib kelishi mumkin. O'z navbatida, targ'ibot yoki ongni
manipulyatsiya qilish kabi salbiy psixologik ta'sirlar odamning ma'lumotni tanqidiy qabul qilish
qobiliyatini susaytirishi mumkin, bu esa uni axborot xavfsizligi tahdidlariga nisbatan zaifroq
qiladi.
Targ'ibot har doim ongni manipulyatsiya qilishda muhim rol o'ynagan, ammo raqamli
texnologiyalar va sun'iy intellektning paydo bo'lishi bilan uning imkoniyatlari sezilarli darajada
oshdi. Bu yerda faqatgina ba'zi misollar:
Siyosiy reklama. So'nggi yillarda target - maqsadli (ingl. Target - maqsad) ma'lum bir
auditoriya segmentiga qaratilgan siyosiy reklamalar ta’siri keng muhokamalarga sabab bo‘lmoqda
Noyabr, 2025-Yil
44
. Targetli siyosiy reklama-bu siyosiy reklama shakli bo'lib, unda reklama xabarlari demografik
belgilari, qiziqishlari, xatti-harakatlari va afzalliklarini hisobga olgan holda ma'lum bir
auditoriyaga moslashtiriladi. Bunday reklamalarni tarqatishning asosiy vositasi ijtimoiy tarmoqlar
va platformalar (Facebook, Google va boshqalar). SI texnologiyalari manipulyatsiya ta'sirini
kuchaytirib, siyosiy kampaniyalarda (masalan, saylovlarda) saylovchilarga aniq ta'sir ko'rsatishga
imkon beradi. Target siyosiy reklama 2016 yilgi AQSh prezidentlik kampaniyasida qo'llanilgan.
Keyin Facebook ma'lumotlari saylovchilarning fikrlarini manipulyatsiya qilishga qaratilgan
shaxsiylashtirilgan siyosiy xabarlarni yaratish uchun ishlatilgan. 2019 yilda bo'lib o'tgan Evropa
parlamenti saylovlarida partiyalar saylovchilarning konkret guruhlariga (yoshlar, qishloq aholisi,
milliy diasporalar va boshqalar) ta'sir o'tkazish uchun maqsadli reklamadan foydalanganlar.
Ijtimoiy tarmoqlarda botlar va trollar. Avtomatlashtirilgan dasturlar va soxta akkauntlar
soxta ma'lumotlarni tarqatish, ommaviy qo'llab-quvvatlash illyuziyasini yaratish yoki aksincha,
fikrlarni bostirish uchun ishlatiladi.
Sun'iy intellekt bu jarayonlarni kuchaytiradi, chunki u nafaqat foydalanuvchilarning xatti-
harakatlarini tahlil qilish, balki qaror qabul qilishning hissiy va kognitiv mexanizmlariga ta'sir
qiluvchi tarkibni yaratish uchun ham ishlatilishi mumkin. Ijtimoiy ongning istalgan holatini
shakllantirish uchun yuqori texnologiyali targ'ibotdan foydalanish tahdidlari haqida birinchilardan
bo'lib Jorj Oruell o'zining "1984" kitobida psixologik manipulyatsiya uchun eng yangi
texnologiyalardan foydalanish haqida yozgan[4]. Eli Pariser (eli Pariser) ning "The Filter Bubble"
(ruscha tarjimada kitob "filtrlar devori ortida" nomi bilan nashr etilgan) kabi zamonaviy
tadqiqotlar ijtimoiy tarmoq algoritmlari foydalanuvchilarni muqobil nuqtai nazardan ajratib,
"axborot pufakchalari" ni qanday shakllantirishini tasvirlaydi [5].
Xulosa o‘rnida shuni aytamizki, ko'rib chiqilayotgan mavzu kontekstida axborot
texnologiyalaridan bevosita foydalanish bilan haqiqatga aylangan so'nggi siyosiy hodisalarni
e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Biz "Arab bahori" va "Facebook inqilobi"deb nomlangan barchani
esidan chiqmagan voqealar haqida gapiramiz. “Arab bahori”-bu 2010 yil oxirida boshlangan va
Tunis, Misr, Liviya, Suriya va Yamanni o'z ichiga olgan ko'plab Arab davlatlarini qamrab olgan
bir qator norozilik va inqiloblar[6]. Facebook va Twitter kabi ijtimoiy tarmoqlar noroziliklarni
uyushtirishda va qo'zg'atuvchi ma'lumotlarni tarqatishda muhim rol o'ynadi. Namoyishlar 2010 yil
dekabr oyida Tunisda, ko'cha sotuvchisi Muhammad Bouazizi mahalliy hokimiyatning
o'zboshimchaliklariga norozilik sifatida o'zini yoqib yuborganidan keyin boshlandi. Fojiali voqea
haqidagi xabar Facebook orqali yashin tezligida tarqalib, norozilik tuyg'ulari to'lqini va faollar
ijtimoiy tarmoqda baham ko'rgan politsiya zo'ravonligi haqidagi ko'plab yangi xabarlarni keltirib
chiqardi. 2011 yil yanvar oyida namoyishchilar Qohiradagi tahrir maydonida mitinglar o'tkazish
uchun Facebook-dan foydalanishgan. Harakatga chaqiriqlar minglab odamlarni yig'di va norozilik
videolari tezda butun dunyoga tarqaldi. Keyinchalik ijtimoiy tarmoqlar Liviya, Suriya va Yaman
hukumatlariga qarshi harakatlarni muvofiqlashtirish uchun ishlatilgan, bu esa ushbu
mamlakatlarda fuqarolar urushlariga olib kelgan. “Arab bahori” ijtimoiy media jamoatchilik
fikrini qanchalar o'zgartirishi va ommani safarbar qilishi mumkinligini ko'rsatdi. Shu bilan birga, u
ushbu platformalar turli terroristik va ekstremistik guruhlar tomonidan manipulyatsiya qilish,
noto'g'ri ma'lumot berish va yangi adeptlarni
1
jalb qilish uchun ajoyib vosita bo'lishi mumkinligini
1
Adept-bu qandaydir ta'limotning izdoshi, biron bir tashkilot yoki shaxsning tarafdori
Noyabr, 2025-Yil
45
ham ko'rsatdi. Bu ko'plab hukumatlarni Internet ustidan nazoratni kuchaytirishga va so'z
erkinligiga cheklovlar qo'yishga majbur qildi, bu esa kelajakda ijtimoiy keskinlikning yana bir bor
o'sishiga olib kelishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Лисенкова А.А. Вызовы и возможности цифровой эпохи: социокультурный аспект //
Российский гуманитарный журнал. – 2018. – № 3. – С. 218.
2.
Кутюр С., Тоупин С. (2020) Что означает понятие «суверенитет» в цифровом мире?
// Вестник международных организаций. Т. 15. № 4. (перевод на русский язык).
1.
DOI: 10.17323/1996-7845-2020-04- 03.
2.
Себекин C. Постоянная вовлечённость в киберпространстве. Новая стратегия США и
её соотношение с концепцией киберсдерживания. Международные процессы, Том
18, № 3 (62), сс. 96–125
3.
DOI 10.17994/IT.2020.18.3.62.3
4.
Грачев, Г. В. Личность и общество : информационно-психологическая безопасность
и психологическая защита / Г. В. Грачев. - Москва : ПЕР СЭ, 2003. - 304 с. - ISBN 5-
9292-0101-3.
-
Текст
:
электронный
//
URL
:
https://www.rosmedlib.ru/book/ISBN5929201013.html
5.
Дата обращения: 18.10.2024. - Режим доступа : по подписке.
6.
5. Оруэлл Дж. «1984» и эссе разных лет. Пер. с англ./Сост. В.С.Муравьёв; Предисл.
А.М.Зверева; Коммент. В.А.Чаликовой. М.: Прогресс, 1989. 384 с., с ил.
(Зарубеж. худож. публицистика и докум. проза)
7.
6. Паризер Э. За стеной фильтров. Что Интернет скрывает от вас. – М.:
Альпина Бизнес Букс, 2012. – 304 с.
