ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
720
SURXON VOHASI TOQCHI QAVMINING AN’ANAVIY TURMUSH TARZI
Rahmonov Maxammad Habibullo o‘g‘li
Termiz davlat universiteti Jahon tarixi kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7880143
Annotatsiya. Ushbu maqolada Surxon vohasida qadimdan yashab kelayotgan va bugungi
kunda Qatag‘on, qo`ng`irot urug`lari va boshqa urug`lar tarkibiga singishib ketayotgan Toqchi
qavmi haqida qisqacha yoritilgan. Maqolada asosiy e`tiborni XIX-XX asr toqchilarning an`anaviy
turmush tarziga, xo`jalik hayotiga, uy-joy qurulish tarixiga qaratilgan.
Kalit so`zlar: Qatag`on, toqchi, toqchiyon, Denov, dehqonchilik, fotiha to`yi, Qizilnavr,
Kengdala.
ТРАДИЦИОННЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ ТАГЧИ НАРОДОВ СУРХАНСКИЙ
ОАЗИС
Аннотaция. В данной статье кратко освещается народ такчи, издавна
проживающий в Сурханском оазисе и сегодня интегрирующийся в роды Катагон,
Кунгирот и другие роды. В статье основное внимание сосредоточено на традиционном
образе жизни и хозяйственной жизни всадников XIX-XX вв,
освящен истории жилищного
строительства
.
Ключевые слова: Катаган, тагчи, тагчиян, Денов, земледелие, свадьба Фатихи,
Гызылнавр, Кенгдала.
TRADITIONAL LIFESTYLE OF THE TOKCHI PEOPLE OF SURKHAN OASIS
Abstract.
This article briefly covers the Takchi people, who have been living in the Surkhan
oasis for a long time and today are being integrated into the Qataghon, Kungirot clans and other
clans. In the article, the main attention is focused on the traditional lifestyle and economic life of
19th-20th century horsemen, focused on the history of housing construction
Keywords: Repression, takchi, takchiyan, Denov, farming, blessing wedding, Qizilnavr,
Kengdala.
Dunyo miqyosida dunyo xalqlari hayotidagi bapcha japayonlar emas, balki etnos
madaniyatini o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda eng muhim etnik madaniyatlarga
e’tibor qaratilmoqda va bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar dolzarb mavzular tarzida e’tirof etilmoqda.
Informasion kommunikasiya va global o‘zgarishlar asri bo‘lgan XXI asrda har bir xalq o‘ziga xos
madaniy xususiyatlari hamda etnomilliy o‘zligini saqlab qolishga harakat qilmoqda.
Xususan Surxondaryo vohasidagi barcha o`zbek urug`larini o`rganish bugungi kunda biz
yosh etnolog olimlarning asosiy vazifamiz hisoblanadi.
Toqchi qavmlarning etnik tarkibi masalasida mulohaza yuritgan rus tadqiqotchisi
A.D. Grebenkin Zarafshon vodiysida yashovchi o‘zbek va tojiklar, xususan, mang‘it, ming,
nayman, yuz, jaloyir, tuyoqli, qirq kabi yirik urug‘larning kelib chiqish tarixi, antropologik va
etnohududiy xususiyatlari borasida qator diqqatga sazovor mulohazalarni bildirgan
1
. O‘z
navbatida ta’kidlash kerakki, ushbu urug‘larning kelib chiqish tarixi va an’anaviy madaniyati
1
.
Гребенкин А.Д. Узбеки. Мелкие народности Зерафшанского округа // СРТ. Вып. II. 1872; Шу
муаллиф. Таджики // СРТ. Вып. II. 1872; Шу муаллиф. Ремесленная деятельность таджиков
Зерафшанского округа. Материалы для статистики Туркестанского края. Вып. II. –СПб., 1873.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
721
toqchi qavmlarni urug‘lari bilan o‘zaro umumiylikka ega bo‘lgan. Aynan mazkur umumiylik
muallifning diqqat e’tiboridan chetda qolgan va u asosan Zarafshon vohasi misolidagi umumiy
xulosalar berishga harakat qilgan.
Qolaversa bugungi kunda Surxon vohasining o`zida bir qancha ilmiy tadqiqotlar olib
borishgan. Xususan, S.Tursunov, I. Umarov, I.Qarshiyev
2
, O. Do`lanov va M. Rahmonov
3
lar
Surxon vohasidagi Denov, Sariosiyo, Uzun, Sherobod, Boysun tumanlarda joylashgan o`zbek
urug`larini o`rganib o`z ilmiy xulosalarini berib kelmoqda.
Tog‘chilarning asosiy an’anaviy mashg‘ulotlari chorvachilik (qo‘y, echki boqish),
dehqonchilik va hunarmandchilikdan iborat edi. Hunarmandchilikda archa kesib, cho‘yan eritish,
ko‘mir, ruda qazish bilan shug‘ullanganlar. Ular suv tegirmonlarni ko‘plab qurib ishlatishgan. XX
asrning boshlarida sodir bo‘lgan iqtisodiy va siyosiy jarayonlar tufayli tog‘chilarning ko‘pchiligi
o‘zbeklar, ba’zi guruhlari esa tojiklar tarkibiga singib ketib, mazkur millatlarning mushtarak
qismiga aylandilar
4
. Muxtasar qilib ta’kidlash lozimki, yurtimizning janubiy sarhadlaridagi
purviqor tog‘ etaklarida azaldan umpguzaronlik qilgan nufuzli va sarbaland qavm-tog‘chilarning
etnik tarixini yangi tarixiy-etnologik manbalar asosida haqqoniy tarzda o‘rganish va xalqimizga
singdirish, milliy o‘zlikni yanada teranroq anglashda ham jamiyatimiz ma’naviyatini oshirishga
xizmat qiladi. Surxon vohasi toqchi qavmining an’anaviy uy-joylar qurilishi tarixini o‘pganish
moddiy va nomoddiy madaniyat tarixida muhim ahamiyatga ega. Chunki xalqlarning o‘tmish
tarixi, moddiy madaniyati hamda uy-joylar qurilishi tabiiy geografik sharoiti bilan uzviy bog‘liq
bo‘lgan. O.Bo‘riyevning ma’lumotiga qaraganda: “ XVIII asrda tog‘ hududlarida tosh, xom g‘isht,
guvala “bo‘ri kalla”dan shappati deb nomlangan devorlar bilan qurilgan doimiy turar joy-uy-
tomlar va xo‘jalik binolari vujudga kelgan. Cho‘l hududiga nisbatan tog‘li tumanlarda
o‘troqlashish jarayoni ertaroq boshlanib doimiy turar joylar, qishlovlar paydo bo‘lgan”.
5
Surxon vohasi toqchi qavmining doimiy turar joylar dastlab suvga yaqin hududlarda, asosan
daryolar, soylar, buloqlar, anhorlar, ariqlar yoqalarida paydo bo‘la boshlagan. Aholi uy-joylar
qurish uchun mahalliy xom ashyolardan foydalangan. Toqchi qavmi aholisining doimiy turar
joylar dastlab paxsa, xom g‘isht va tosh devordan iborat bo‘lgan. Dastlab bir xonali, ikki xonali,
XX asr boshlariga kelib uch xonali, qolaversa boloxonali uylar ham qurila boshlagan. Uyning
xonalari unga yopishga ishlatiladigan yog‘och (asosan terak, tol yoki archa)lar soniga qarab
nomlangan.
Mintaqada XX asr boshlarigacha uy-joylar oddiy tekislangan yerga poydevorsiz qurilgan,
uy-joylar qurilishida ba’zan tosh yoki bir-ikki qator pishgan g‘isht to‘shalgan, yer osti suvlari
yaqin va tuzli sho‘p yerlarda paxsa devor ostiga qamish yoki bo‘yra, chipta to‘shab devor
2
SURXON-SHEROBOD VOHASI QO‘NG‘IROTLARINING KIYIM-KECHAKLARI VA ETNIK
XUSUSIYATLAR https://cyberleninka.ru/article/n/surxon-sherobod-vohasi-qo-ng-irotlarining-kiyim-
kechaklari-va-etnik-xususiyatlar
3
B.X. KARMISHEVA TADQIQOTLARIDA SURXON VOHASI YUZ URUG‘LARINING ETNIK
TAVSIFI
https://cyberleninka.ru/article/n/b-x-karmisheva-tadqiqotlarida-surxon-vohasi-yuz-urug-
larining-etnik-tavsifi
4
С.Н.Турсунов “Бойсун” -: Т. Академнашир 2011 й Б
5
Бўриев О., ва бошқ.Ўзбек халқи боқий қадриятлари.(Этнотарихий лавҳалар).-Б.86.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
722
ko‘tarilgan. Odatda pol oddiy yer sathidan iborat bo‘lib, ayrim xonadonlarda suvoqli, o‘ziga to‘q
kishilar pishgan g‘ishtdan polni to‘shaganlar.
6
Uyni isitishda asosan sandaldan foydalanishgan.
7
Surxon vohasi toqchi qavmlari XX asp 50-yillari o‘rtalarida qishloqlarda ham an’anaviy uy
qurilishidan yangi ko‘rinishdagi (tipdagi) uylar qurilishiga o‘ta boshlangan. An’anaviylikdan
zamonaviylikka o‘tish shifepli, shiftli (potolokli), pol va beton poydevopli uylarning qurilishiga
olib kelgan.
8
1970 yillarda Surxon vohasi toqchi qavmilari iqtisodiy hayotida ijobiy o‘zgapishlar ro‘y
berdi, bu esa ularning uy-joylarida o‘z aksini topdi. Qishloq aholisi uylarining tuzilishida,
tomlarining yopilishida o‘ziga xos o‘zgapishlar ro‘y bergan. Uy shifti gips karton bilan yoki
fanera bilan yopilib ochiq (och ko‘k rang) ranglarga bo‘yalardi. Uylar temir pechkalar, gaz kelgan
xonadonlarda golland pechlari, issiq suv bilan qizitilgan. Ko‘pchilik qishloq xonadonlarida suv
quvurlari (vodoprovod), gaz mavjud edi.
9
REFERENCES
1.
Гребенкин А.Д. Узбеки. Мелкие народности Зерафшанского округа // СРТ. Вып. II.
1872; Шу муаллиф. Таджики // СРТ. Вып. II. 1872; Шу муаллиф. Ремесленная
деятельность таджиков Зерафшанского округа. Материалы для статистики
Туркестанского края. Вып. II. –СПб., 1873.
2.
SURXON-SHEROBOD VOHASI QO‘NG‘IROTLARINING KIYIM-KECHAKLARI
VA ETNIK XUSUSIYATLAR https://cyberleninka.ru/article/n/surxon-sherobod-vohasi-
qo-ng-irotlarining-kiyim-kechaklari-va-etnik-xususiyatlar
3.
B.X.
KARMISHEVA
TADQIQOTLARIDA
SURXON
VOHASI
YUZ
URUG‘LARINING ETNIK TAVSIFI
https://cyberleninka.ru/article/n/b-x-karmisheva-
tadqiqotlarida-surxon-vohasi-yuz-urug-larining-etnik-tavsifi
4.
С.Н.Турсунов “Бойсун” -: Т. Академнашир 2011 й Б
5.
Бўриев О., ва бошқ.Ўзбек халқи боқий қадриятлари.(Этнотарихий лавҳалар).-Б.86.
6.
Жабборов И. Ўзбек халқи этнографияси. –Т.: “Ўқитувчи”, -1994.-Б.-144.
7.
Турсунов С.Н., Пардаев Т.Р., Махмадиёрова Н. С.Сурхондарё-этнографик макон.-Т.:
“Академнашр”, -2012.-Б.-79.
8.
Ахмаджонов О. Изменения в материальной культурной жизни трудящихся села
Узбекистана в 70-е годы. Автореферат на соискание учёной степени кандидата
исторических наук. Андижан, -1994.-С.-44.
9.
Арипов Ф.А. Об эволюции жилишных условий рабочих – узбеков за годы
социалистического строительства. (По этнографическим наблюдениям). “Правда
Востока”, 1977, 22 декабр
6
Жабборов И. Ўзбек халқи этнографияси. –Т.: “Ўқитувчи”, -1994.-Б.-144.
7
Турсунов С.Н., Пардаев Т.Р., Махмадиёрова Н. С.Сурхондарё-этнографик макон.-Т.:
“Академнашр”, -2012.-Б.-79.
8
Ахмаджонов О. Изменения в материальной культурной жизни трудящихся села Узбекистана в 70-
е годы. Автореферат на соискание учёной степени кандидата исторических наук. Андижан, -1994.-
С.-44.
9
Арипов Ф.А. Об эволюции жилишных условий рабочих – узбеков за годы социалистического
строительства. (По этнографическим наблюдениям). “Правда
Востока”, 1977, 22 декабря.
