ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
234
TOGʻAY MUROD "YULDUZLAR MANGU YONADI" QISSASIDA
QOʻLLANGAN DIALEKTIZMLAR
Musurmonova Gulzoda Baxtiyor qizi
Termiz davlat universiteti oʻzbek filologiyasi fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7912983
Annotatsiya.
Dialektizmlar milliy tilning ajralmas qismi sifatida badiiy asarlarda ham oʻz
oʻrniga ega. Dialektizmlardan oʻz oʻrnida va unumli foydalanish yozuvchi mahoratidan
dalolatdir. Togʻay Murod asarlarida dialektizmlardan keng foydalangan. Negaki, uning asar
qahramonlari oddiy odamlar. Ushbu maqolada dialektizmlarning badiiy asarlardagi oʻrni,
Togʻay Murodning dialektizmlardan foydalanish mahoratini ochib berishga harakat qilindi.
Kirish soʻzlar:
dialektizmlar, dialektlar, fonetik dialektizmlar, leksik dialektizmlar,
morfologik dialektizmlar, dialektologiya, shevalar, hududiy shevalar, personaj nutqi.
ДИАЛЕКТИЗМЫ, ИСПОЛЬЗОВАННЫЕ ТОГАЕМ МУРАДОМ В РАССКАЗЕ
"ЗВЕЗДЫ ГОРЯТ ВЕЧНО"
Аннотация.
Диалектизмы как неотъемлемая часть национального языка имеют
место и в художественных произведениях. Уместное и продуктивное использование
диалектизмов свидетельствует о мастерстве писателя. Тогай Мурад широко использовал
диалектизмы в своих произведениях. Ведь герои его произведений-обычные люди. В этой
статье была сделана попытка раскрыть роль диалектизмов в художественных
произведениях, умение Тогая Мурада пользоваться диалектизмами.
Вводные слова:
диалектизмы, диалекты, фонетические диалектизмы, лексические
диалектизмы,
морфологические
диалектизмы,
диалектология,
диалекты,
территориальные диалекты, речь персонажа.
DIALECTISMS USED IN THE STORY "THE STARS BURN FOREVER" BY
TOGAI MUROD
Abstract.
Dialectisms also have a place in fiction as an integral part of the national
language. The proper and productive use of dialecticisms is a sign of the skill of the writer. Togai
made extensive use of dialecticisms in Murad's works. Because the heroes of his work are ordinary
people. In this article, an attempt was made to reveal the role of dialecticisms in fiction, the skill
of Togai Murad in the use of dialecticisms.
Key words:
dialectisms, dialects, phonetic dialectisms, lexical dialectisms, morphological
dialectisms, dialectology, dialects, territorial dialects, character speech.
KIRISH
Badiiy ijodda dialektizmlar narsa, voqea, hodisalarga mahalliy tus berish uchun qoʻllaniladi.
Dialektizmlar personajlar nutqini individuallashtirish uchun foydalaniladi. Biroq bunday qoʻllash
tufayli dialektizmlar adabiy tilga oid boʻlib qolmaydi. Dialektizmlardan oʻrinli foydalanish badiiy
ijodning umuman nutqning badiiyligini uslublarning fazilatlarini, taʼsirchanligini, matnda maʼno
mazmunni ham oshiradi.
Shevalar til tizimida dialektizmlar sifatida tadqiq qilinadi. Shevalar- hududiy tushuncha
boʻlib, muayyan bir hududda yashovchi kishilar uchun xos, adabiy tildan farqlanib turuvchi nutq
koʻrinishi hisoblanadi. Oʻzbek adabiy tili uchun ham Toshkent va Fargʻona shevalari asos qilib
olingan. Aslida sheva soʻzi forscha soʻz boʻlib "ovoz, til, soʻzlashish, odat, yoʻsin, ravish" degan
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
235
maʼnolarni ifodalaydi. Sheva - tilning fonetik, grammatik va lugʻaviy jihatdan oʻziga xos
xususiyatlarga ega boʻlgan eng kichik hududiy koʻrinishi - sezilarli lisoniy tavofutlar boʻlmagan
bir yoki bir necha aholi maskani ( odatda qishloqlarda) yashovchilarning soʻzlashuv vositasida
qoʻllaniladi. Shevalar- tilning lugʻat boyligini oshiruvchi ichki manba hisoblanadi. Faqat muyaayn
bir hududda xos ayrim belgilarni oʻzida namoyon qilgan til shakli mahalliy shevalar hisoblanadi.
Togʻay Murod ijodiga bir nazar tashlar ekanmiz, u oʻzbek adabiyotiga betakror xarakterlarni, avval
uchramagan uslubni olib kirgan yozuvchidir. Ilk qissasi - "Yulduzlar mangu yonadi" (1976) orqali
kitobxonlar orasida yetuk oʻziga xos yozuvchi sifatida tanilgan. Dastlabki hikoyalari, ayniqsa,
"Yulduzlar mangu yonadi" qissasi bilan kitobxonlar eʼtiborini qozonib munaqqidlar nazariga
tushgan. Togʻay Murod surxonimning Xoʻjasoat qishlogʻida dunyoga kelgan, shu moʻjaz
qishloqdagi zohiriy va botiniy goʻzallikni, tandirdan chiqqan issiq nonning huzurbaxsh boʻyi kabi
yoyilib taralayotgan ufurib turgan yuksak insoniy tuygʻularni, oʻzbekona ruhni koʻra olgan.
Shuning uchun ham uning qahramonlari bir qaraganda boshqalardan keskin farq qilmaydigan, har
qadamda uchraydigan oʻsha koʻhna vohaning oddiy odamlari. Ming yillar davomida unutilmay,
eld ardoqlanib kelayotgan tarixiy qadriyat - kurash (olish) , kurashchi polvonlar, ular orasidagi
muomala - munosabatlar qalamga olingan " Yulduzlar mangu yonadi" qissasidan parcha...
Nabi oqsoqol ovoz berdi:
- Kelinglar, mehmonlar, kela beringlar! -dedi. - Mingay barcha (a), ayollarga peshvoz chiqib,
qoʻllaridan dasturxonni oling! Qarang, Zulfiqor polvonning oshnasi Turdiboy echki yetaklab
kelyapti! Anovi qoʻy yetaklab kelayotgan kuyovi Qurbonmikin? Ha, shuyakan! Ashurboy,
qoʻylarni ushlab, ogʻilxonaga qamang!
-Qulmat-ay! -dedi,- Qoʻshxonalarga bor-da, mehmonlarga xabar ber! Olish boshlandi, de!!!
Chop, zuvillab borib, zuvillab kel!
IX
Bir polvon davra aylandi.
Davraga murojaat etdi:
- Xaloyiq!- dedi,- Davrada halol olishib, elga tomosha koʻrsataylik! Haq- nohaqni men oʻzim
ajrim qilaman! Aytganim aytgan, deganim degan! Davradagi Boʻri polvon soʻzim: tarafkashlik,
gʻirromlik, oshna- ogʻayniyinchilikka yoʻl qoʻymang.
- Ermat polvon,- dedi, - siz manovi shukiyy.....e, astagʻfirullo Shukur polvon bilan
olishasizmi? Oʻzi yurak uryaptimi? E, bali, gap bunday boʻpti-da! Qani yuringlar. Rais bova,
manovi polvonlarga duo bering. Doʻrjiroq zot qoʻying, kelbatidan ikkoviyam katta polvonga
oʻxshayaptiyov!!!
Dialektizmlar muallif nutqidan koʻra dialoglarda koʻproq qoʻllaniladi. Buni dialektizmlar,
fonetik dialektizmlar, leksik dialektizmlar, morfologik dialektizmlar kabi turlarga boʻlinadi.
Fonetik dialektizmlar badiiy asarda muayyan shevaga oid fonetik xususiyatlarining aks etishidir.
Masalan "Ha, shuyakan! Ashurboy, qoʻylarni ushlab ogʻilxonaga qamang..." gapida maʼlumki,
fonetik dialektizmlarda emotsional boʻyoq kuchli boʻlmaydi. Bundan tashqari shevaga oid boʻlgan
tovushlar sistemasini faqatgina transkripsiya orqali berish mumkin. Morfologik dialektizmlar
badiiy asarlarda shevaga xos morfologik elementlarning qoʻllanishidir. Masalan, "Davradagi Boʻri
polvon soʻzim: tarafkashlik, gʻirromlik oshna-ogʻayniyinchilikka yoʻl qimiman". Leksik
dialektizmlar gap qurilishida shevaga xoslikda koʻrinadi: Doʻrjiroq zot qoʻying, ikkoviyam katta
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
236
polvonga oʻxshayaptiyov!!! Koʻp adiblar qatori Togʻay Murod ham mahalliy kechinmalarni
ifodalashda sheva xususiyatlaridan keng foydalanishga imkoniyat yaratadi.
Badiiy adabiyotda dialektizmlardan ikki oʻrinda foydalaniladi.
1) dialogik nutqda qahramonning muayyan sheva vakili ekanligini koʻrsatish, mahalliy
koloritni berish maqsadida.
2) Qahramonning harakterini, oʻziga xosligini koʻrsatish uchun.
Yozuvchi sheva doirasida qolip ketayotgan soʻz va iboralarning adabiy tilidan oʻrin olishiga
toʻla huquqli ekanligini isbotlab beradi.
Xulosa qilib shuni aytamanki, Togʻay Murod oʻz asarlarida dialektizmlardan keng
foydalangan. Badiiy uslubda, yaʼni badiiy asarlar yaratayotganda shevalardan foydalanish voqea,
hodisalarga mahalliy, ijtimoiy tus berishda, shuningdek, personajlar nutqini individuallashtirishda
katta ahamiyatga ega.Badiiy asarlarida dialektizmlardan oʻrinli foydalanish yozuvchi mahoratini
yaqqol isbotidir.
REFERENCES
1.Ashurboyev.S oʻzbek dialogtologiyasi.T.
2. Togʻay Murod Yulduzlar mangu yonadi.1976.
3.Sayfullayeva.R Hozirgi oʻzbek adabiy tili.
