ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
570
VII-XVI ASRLAR ORALIGʻIDA OʻZBEK LUGʻATCHILIGIDAGI TAFOVUTLAR
TAHLILI
Ziyodullayeva Marjona
Normamatova Shohista
Termiz davlat universiteti oʻzbek filologiyasi fakulteti talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.7947712
Annotasiya.
Ushbu maqolamiz orqali biz VII-XVI asrlar oraligʻidagi oʻzbek
lugʻatchiligdagi tafovutlar, ularning leksik, fonetik, morfologik tahlillarini amalga
oshirdik.Mavzu doirasida kuzatib chiqqan soʻzliklar tahlilini amalga oshirdik
Kalit soʻzlar:
Lug'atchilik, temantik, “Devonu lug'ati-t-turk”, “At-tuhfatuz zakiyya fiy
lug‘atit turkiya”, «Muhokamat ul-lug’atayn», kasallikka oid soʻzlar, xususiyat sifatlari, tafovutlar.
ANALYSIS OF DIFFERENCES IN UZBEK DICTIONARY BETWEEN VII-XVI
CENTURIES
Abstract.
Through this article, we analyzed the differences in Uzbek vocabulary between
the 7th and 16th centuries, their lexical, phonetic, and morphological analysis.
Key words:
Vocabulary, temantics, "Devonu lug'ati-t-turk", "At-tuhfatuz zakiyya fiy
lug'atit turkiya", "Muhokamat ul-lug'atayn", words related to diseases, characteristics,
differences.
АНАЛИЗ РАЗЛИЧИЙ УЗБЕКСКОГО СЛОВАРЯ МЕЖДУ VII-XVI ВЕКАМИ
Аннотация.
В этой статье мы проанализировали различия в узбекской лексике
между 7 и 16 веками, их лексический, фонетический и морфологический анализ.
Ключевые слова:
Лексика, темантика, «Девону лугъати-т-тюрк», «Ат-тухфатуз
закийя фий лугъатит туркия», «Мухокамат ул-лугъатайн», слова, связанные с болезнями,
характеристика, различия.
Lug'atchilik tarixi ya'ni, dunyo lug'atchiligi tarixi qadim mingyilliklarga borib taqaladi.
Jumladan, o'zbek lug'atchiligi tarixi ham bir necha ming yillar avval shakllana boshlagan. O'zbek
lug'atchiligi shakllanishining ilk bosqichlari XI asrda buyuk bobokalonimiz Mahmud
Koshg'ariyning “Devonu lug'ati-t-turk” asari bilan boshlanadi.Mahmud Koshg'ariy “Devonu
lug'ati-t-turk” asarini yaratib o'zbek lug'atchiligining shakllanishiga ilk tamal toshini qo'ygan
desak mubolag'a bo'lmaydi. „Devonu lugʻotit turk“ (arabcha: ناو يد تاغ ل كرت لا; tarjimasi „Turkiy
soʻzlar devoni“) — Mahmud Koshgʻariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari (1071—
72).[1][2] Bu asarda XI asrning 2-yarmida Markaziy Osiyoda va Gʻarbiy Xitoy hududida istiqomat
qilgan turkiy urugʻ va qabilalar, ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geogr.si,
metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli maʼlumotlar yozib qoldirilgan. „Devonu lugʻotit
turk“ arab tilida yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy soʻzlarni toʻgʻri talaffuz qilish maqsadida arabcha
hara-katlar (harflardagi ost-ust ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda, albatta, muallif ancha
qiyinchilikka uchragan, chunki arabcha harf va alif, vov, yo ishoralari bilan turkiy tovushlarni
berib boʻlmas edi. Turkiy tildagi choʻziq va qisqa unlilar, yumshoq va qattiq tovushlar uchun
Maxmud Koshgʻariy maxsus belgilar (harakatlar)ni qoʻllaydi yoki soʻz boshidagi choʻziqlikni ikki
alif bilan koʻrsatadi yoki 2 xil talaffuz qilinadigan soʻzlarga 2 xil ishora qoʻyadi: azuqluq, eritmak
soʻzlaridagi 3 va R harflari ustiga ham kasra, ham damma ishorasini qoʻygan, demak, bu soʻzlar
oʻsha davrda ikki xil talaffuz etilgan: azmqluq — azuqluq, eritmak — erutmak kabi. Arabcha harf
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
571
bilan koʻrsatish mumkin boʻlmagan turkiy talaffuzni „Devonu lugʻotit turk“da izohlab, taʼriflab
oʻtgan. „Devonu lugʻotit turk“da, avvalo, otlar, soʻng feʼllar izohlanadi. Soʻzlar tartibi ularning
tarkibidagi harflarning orta borishiga (2 harfdan 7 harfgacha) qarab amalga oshirilgan.
Undan keyin davrlar mobaynida qator lugʻatlarning silsilasi shu bugungacha davom etib
kelmoqda. Masalan, “At-tuhfatuz zakiyya fiy lug‘atit turkiya” asari. Bu noyob tuhfa XIV asrda
Misrda yozilgan bo‘lib, uni yozgan muallifning ismi ma’lum emas. Asar qo‘lyozmasining
bizgacha yetib kelgan yagona nusxasi hozirgi kunda Istanbuldagi Boyazid kutubxonasida
saqlanadi. Qo‘lyozma 91 varaq 182 betdan iborat, har bir betda 7 ta so‘zga sharh berilgan va ular
13 ta qatorga joylashtirilgan
Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug’atayn» — «Ikki til muhokamasi» deb nomlangan
asar 905 hijriy yilning jumodiyul avval oyi- 1499- melodiy yilning dekabr oyi oxirlarida
chorshanba kuni yozib tugatilgan.
«Muhokamat ul-lug’atayn» da turkiy-o’zbek va fors-tojik tillarini qiyosiy o’rganish
vositasida turkiy-o’zbek tilining Sharqda mashhur bo’lgan arab va fors-tojik tillari darajasidagi
mavqeidan so’z yuritiladi hamda ulardan, xususan fors-tojik tilidan farq qiluvchi xususiyatlari turli
xildagi ko’pgina misollar, jumladan «yuz lafz» (yuzta so’z)ni keltirib, talqin qilish bilan
isbotlanadi. Bu ma’no Alisher Navoiyning quyidagicha yozganlarida ham o’z ifodasini topgan.
«Turkiy va sort lug’ati kayfiyati va haqiqati sharhida bu risolani jam’ qilib bitidim va anga
«Muhokamat ul-lug’atayn» ot qo’ydum, to turk eli tili fasohatu diqqati va balog’atu vus’ati… zohir
qildim. Va xayolimg’a mundoq kelurkim, turk ulusi fasihlariga ulug’ haq sobit qildimki, o’z alfoz
va iboratlari haqiqati va o’z til va lug’atlari kayfiyatidin voqif bo’ldilar». (MAT, 20 tomlik, 16-
tom, 40-bet).
Shuni eslatish joizki, Alisher Navoiy turkiy tilning fazilatlari haqida so’z yuritganda o’sha
davrda mashhur bo’lgan arab, fors-tojik va hind tillarini kamsitmaydi, aksincha ularning har biriga
xos bo’lgan xususiyatlarni ham ehtirom bilan bayon etadi.
Har bir lugʻatlar oʻrtasida tafovutlar boʻladi. Xuddi shunday ekan, biz koʻplab soʻzlarning
tahlilini kuzatishimiz mumkin. Biz turli mavzularda oʻz tadqiqotlarimizni olib bordik. Tadqiqot
natijalariga qarab yondashadigan boʻlsak, baʼzi soʻzlarning maʼno koʻlami bugungi kunda ham
oʻzgarmagan , ammo baʼzi soʻzlarning maʼnosi muqobil varianti butunlay oʻzgargan. Barcha
lugʻatlardan maʼlum bir mavzu yuzasidan tadqiqot olib bordik. “Kasallik va unga aloqador
soʻzlar” ning lugʻatini “Kelurnoma”, “ Muhokamat ul lugʻatayn”, “Devonu lugʻatit turk” va “At-
tuhfat” asarlaridan toʻplab oʻzaro solishtirdik. Ushbu izlanish mobaynida Devondan 89 ta
kasallikka oid soʻzlar, At-tuhfatdan 27 ta va Muhojamat ul lugʻatayn asaridan 9 tani topdik.
Masalan, isirkandi—qizilcha toshdi soʻzi “Devonu lugʻatit turk” asarining birinchi tomida qizil
donachalarning koʻpayishi , toshmaning chiqishi shunday ifodalangan. Aynan mana shunday
қїзлaмyĸ—qizamiq va shunga o’xshash toshib chiqadigan toshmalar. Devonning ikkinchi tomida
yuqorida keltirilgan soʻzlikning ot soʻz turkumiga oʻtib , o‘zakdan oʻzgarishiga guvoh boʻlamiz.
Qïzlamuk-isirkandi soʻzlari aslida isitma-isitmalamoq soʻzlari singari. Devondan chetlashmasdan
tahlilni davom ettirsak, қavaрғaʜ--badandan chiqadigan qavariq bilan қaӟїрғoқ—qo’lda paydo
bo’ladigan qavariq , aslida har ikkalasi ham bitta qavariq, bugungi kunga kelib ham bir tushuncha
ikki xil maʼnoni anglatadi. Bularni alohida atamaymiz. Qiziq bugungi kunda biz soʻzlarni
isteʼmoldan chiqarib borayabmizmi yokibu soʻzlar taʼsir doirasi torayib borayabdimi? Mana shu
jabi savollarga duch kelishimiz tabiiy.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
572
Bizni Mahmud Qoshgʻariyning “Devoni lugʻatit turk” asarida eng qiziqtirgan, boshqa
lugʻatlarda birmuncha ajralib turgan tomoni shu boʻldiki areal linvistikaning mavjudligi. Devonda
hududlarning til nuqtayi nazaridan xarita boʻlganligi, bu xususiyat boshqa lugʻatlar kuzatilmadi.
Bu oʻz navbatida dialektologiya va geografiya fanlari bilan aloqadorligini isbotlaydi.
Bundan tashqari yuqoridagi uchta lugʻatni bir biriga qiyoslab undagi soʻzliklarni tahlil qilish
jarayonida shaxsga nisbatan qoʻllaniladigan xususiyat sifatlarini koʻrib chiqdik va bir necha
tafovutlarni aniqladik. Masalan, "Devon-u lugʻat-tit turk" asarida " keltirilgan "sart" soʻzi savdogar
kishi maʼnosida qoʻllangan boʻlsa, “At-tuhfatuz zakiyya fiy lug‘atit turkiya” asarida "сарт" va
"тат" soʻzlarini shaharlik maʼnosini izohlagan va asarning oʻzidayoq ushbu soʻz haqida
olimlarning mulohazalari koʻp ekanligini ildirib oʻtgan. "Muhokamat ul-lugʻatayn"da esa ushbu
soʻzdan forslar maʼnosini ifodalash uchun foydalangan."Turkiy va sort lug’ati kayfiyati va
haqiqati sharhida bu risolani jam’ qilib bitidim va anga «Muhokamat ul-lug’atayn» ot qo’ydum".
Xulosa oʻrnida shuni aytmoqchimizki, yillar asrlar mobaynida turli xil millat vakillari va
xalqlar oʻrtasida soʻzlar turli maʼnoni anglatib kelgan. Va biz bularni qiyoslab bu tafovutlarga
nima sabab boʻlganligini soʻzlarning etimologiyasini chuqur oʻrganib aniqlik kiritishimiz
mumkin. Bu esa bizdan katta masʼuliyat va bilim talab qiladi.
REFERENCES
1.
"Devonu lug’ati-t-t turk” G’affur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Tshkent –
2017 1-tom
2.
"Attuhfatuz zakiyatu fillug'ati Turkiya" O'zbekiston SSR "Fan"nashriyoti Toshkent -1968
3.
" Muhokamat ul-lugʻatayn" .Alisher Navoiy. Akademnashr,Toshkent-1997.
4.
ziyo. net sayti
5.
Khidirova, I. (2023). PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY
SPEECH (EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES).
Modern
Science and Research
,
2
(3).
6.
Xidirova, I., & Xidirova, N. (2021). Gender Characteristics of Family Speech Speech (On
the Example of the Uzbek Family).
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 196-199.
7.
Raxmonjonova, G., & Xidirova, I. (2022). CHORTOQ SO ‘ZINING KELIB
CHIQISHIGA OID ILMIY QARASHLAR.
Eurasian Journal of Academic
Research
,
2
(11), 188-189.
8.
Jo’rayeva, M., & Xidirova, I. (2023). QOYALAR HAM YIG’LAYDI” ASARIDA
QO’LLANILGAN
DIALEKTIZMLARNING
LEKSIK-SEMANTIK
TAHLILI.
Development of pedagogical technologies in modern sciences
,
2
(2), 42-48.
9.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). “TEMIR XOTIN”
DRAMASINING
FONETIK-FONOLOGIK
TAHLILI.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1, pp. 492-496).
10.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). SHOYIM BO ‘TAYEVNING
“SHO ‘RODAN QOLGAN ODAMLAR” ASARIDA NOADABIY QATLAM SO
‘ZLARINING QO ‘LLANILISHI. In
INTERNATIONAL CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1,
pp. 487-491).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
573
11.
Xidirova, I. ., & Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF
DIALECTISMS USED IN THE WORK OF ART (IN THE EXAMPLE OF THE WORK
"ROCKS ALSO CRY").
Modern Science and Research
,
2
(3), 142–144.
12.
Xidirova, I. ., & Dobilova, M. (2023). IMLO MUAMMOLARI VA YECHIM.
Modern
Science and Research
,
2
(3), 138–141.
