ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
383
ILMIY FANTASTIKA ASARLARINING TARJIMA MUOMMOLARI REY
BREDBERINING “FERENGET BO‘YICHA 451 GRADUS” ASARI ASOSIDA
Muhtorova Gavharbibi Nuraliyevna
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti 1-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8188289
Annotatsiya.
Mazkur maqolada ilmiy fantastika asarlarining tarjima muommolari Rey
Bredberining “ferenget bo‘yicha 451 gradus” asari asosida yozildi. Tadqiqot davomida tarjima
qiyosiy adabiyot, qarama qarshi tavsifli tarjima va lingvistik atamalarning izohli tahlili,
adabiyotning stilistik tahlili ko’rib, o’rganilib chiqildi.
Kalit so‘zlar:
tarjima, termin, tilshunoslik, asar
,
yozuvchi
,
adabiyot, tadqiqot.
CHALLENGES OF SCIENCE FICTION TRANSLATION BASED ON RAY
BRADBURY'S 451 DEGREES FAHRENHEIT
Abstract.
In this article, the problems of translation of science fiction works were written
based on Ray Bradbury's work "451 degrees Fahrenheit". In the course of the research, the
translation was studied by looking at comparative literature, contrastive descriptive translation
and interpretative analysis of linguistic terms, stylistic analysis of literature.
Key words:
translation, term, linguistics, work, writer, literature, research.
ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕВОДА НАУЧНОЙ ФАНТАСТИКИ НА ОСНОВЕ
РОМАНА РЭЯ БРЭДБЕРИ «451 ГРАДУС ПО ФАРЕНГЕЙТУ»
Аннотация.
В данной статье проблемы перевода научно-фантастических
произведений написаны по мотивам произведения Рэя Брэдбери «451 градус по
Фаренгейту». В ходе исследования перевод изучался методами сравнительного
литературоведения, сопоставительно-описательного перевода, интерпретативного
анализа лингвистических терминов и стилистического анализа литературы.
Ключевые слова:
перевод, термин, языкознание, произведение, писатель,
литература, исследование.
Tarjimashunoslik ilmi keng sohalarni qamaragani bilan, har bir sohaning o’ziga xos tarjima
xususiyati va farqliklari mavjud. Shu farqliklarni tadqiq etish va izlanishlar asosida texnik tarjima
jarayonida madaniyat qanday muhim rol o’ynayotganini namoyish etishi, qanday natijalari
ko’rsatishi, tarjimalar bir-biriga juda o’xshash bo’lsa-da, har bir tilning va sohaning tarjima
qilingan turlarida o’ziga xos nozikliklar va farqlar mavjudligi ushbu tadqiqotda o’rganiladi.
Tarjimonning tarjimoni tajribasiga va tabiatiga yoki matniga qarab, tarjimon matndagi
qiyinchilik darajasi va qiyinchilik turini, masalan, o’z vaqtida matnni to’g’ri tarjima qila oladimi
yoki yo’qligini baholashi kerak bo’lishi mumkin. Ular tushunmaydigan tarjimaning o’ziga xos
muammolari. Ko’pincha, tarjimonlarning malakasi bo’lishi mumkin va aniq narsalarni yaxshi
bilishi mumkin atamashunoslik va matnlar. Biroq, tarjimon barcha mavzular bo’yicha bilimlarni
olmasa, tabiatan o’xshash bo’lishi mumkin bo’lgan boshqa mavzulardan bilimlarni o’tkazish yoki
izlanishlar olib borish mumkin. Izlanishlar tarjimonlarga “asosiy printsiplar va texnologiyalarni
yaxshi va qat’iy tushunishga” imkon beradi. Tarjimon nafaqat terminologiyani, balki muallif
dastlab yozgan uslubni ham tarjima qilinishi kerak hujjatda xuddi shunday effekt yaratish maqsadli
til. Ilmiy tadqiqotlar avvalgi predmetlar bilan bir qatorda tarjimonga matn asoslarini tushunishda
yordam beradi. Agar tarjimon o’z-o’zidan hal qila olmaydigan terminologik yoki til muammolari
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
384
bo’lsa, tarjimon tadqiqot olib borishi yoki ma’lum bir soha mutaxassislarini ko’proq tushuntirish
va tushuntirishlar uchun chaqirilishi mumkin. Bunga ma’lum texnologik va sanoat sohalaridagi
barcha turdagi ishchilar bilan ishlash kiradi muhandislar, menejerlar va boshqalar. Tarjima
tarjimon va mutaxassislar o’rtasidagi qat’iy hamkorlikdan ko’ra jamoaviy ishdir.
“Tarjimashunoslik terminlarining ko’p tilli lug’at-ma’lumotnomasi” qo’llanmasidan
foydalanildi. Grammatika (grek. grammatika “harf o’qish va yozish san’ati”, “harf”) atamasi
tilning morfologik va sintaktik qurilishini o’rganadigan tilshunoslikning bo’limi ma’nolarida
qo’llaniladi. Demak, grammatika tilshunoslikning morfologiya va sintaksis bo’limlarini o’z ichiga
oladi. Morfologiya (grek. morhfos “shakl”, logos “ta’limot” so’zlaridan olingan bo’lib) so’z
shakllari haqidagi ta’limotdir. Leksikologiya (leksika va logiya) -tilshunoslikning til lugʻat tarkibi,
yaʼni muayyan bir tilning leksikasini oʻrganuvchi boʻlimi. Leksikologiya har bir soʻzni yolgʻiz
holda emas, balki boshqa soʻzlar bilan bogʻliq holda oʻrganadi. “Adaptatsiya” so’zi lotin tilidan
olingan bo‘lib adaptatio – “moslashuv” degan ma’noni anglatadi. Bu termin turli sohalar doirasida
turli vazifada qo‘llaniladi. Hozirgi zamonaviy tarjima nazariyasida “adaptatsiya” tushunchasi ikki
xil ma’noda ifodalanadi:
1) asarni qisqartirib, yengillashtirib, o‘zgartirib, milliylashtirib tarjima qilish;
2) ayrim so‘z, tushuncha va terminlarni tarjima qilish jarayonida o‘quvchiga moslashtirish
Ingliz tili (inglizcha:English)- hind-yevropa oilasining german guruhiga kiruvchi til. Ingliz
xalqining tili.
Men yaqinda amerikalik, fantast yozuvchi Rey Bredberining “Farengeyt bo‘yicha 451
daraja” asarini o‘qidim!
Yozuvchi shaxsi haqidagi bir ma‘lumot e‘tiborimni tortdi:
«Bredberi o‘ta kuchli shaxs edi:
keyingi yillarda u nogironlik kursisiga mixlanib qolgan, bitta qo‘li umuman ishlamasdi, ammo
ko‘zlarida hayot porlar edi. U to‘qson yoshida, kasal holida ham dunyodagi voqea-hodisalardan
xabardor bo‘lib turar va tinimsiz ishlar edi! Uni «ilmiy fantastika dahosi», «koinot asri » shoiri
deb hisoblashardi, ammo o‘zi bu ta’riflarni yoqtirmas va “odamlar haqida yozyapman”, -deya
ta’kidlardi.
Yozuvchi bizga tanishtirmoqchi bo‘lgan dunyo aslida asliyatimizga shunchalar yaqinki, go‘yo biz
bir qadam tashlasak, Farengeytga kirib ketamiz! Romandagi voqealik xuddi “1984” romanidagi
kabi butkul o‘zgacha qoidalar-u ,jamiyatga asoslanib yozilgan.
Bu jamiyat qanday jamiyat deysizmi?
Bu jamiyatda KITOBLAR yoqiladi! O‘t o‘chiruvchilarning kasbi ( nomidan farqli o‘laroq
,kontrast ya‘ni ular o‘t yoqishadi. “Qachonlardir odamlarning uylari yongan paytda...yo‘q
odamlarning uylari hech qanaqasiga yonmaydigan qilib qurilgan”) esa mana shu kitoblarni kulini
ko‘kka sovurish ,agar iloji bo‘lsa uy egasi bilan birga yoqib yuborish! Farengeyt dunyosidagi
butun boshli mo‘jiza bu - hammasiga o‘t qo‘yish!
“Kitob esa qo‘shningning uyidagi o‘qlangan miltiqdir.Uni yoqish kerak!Miltiqning o‘qini
chiqarmoq kerak! Inson ongini jilovlamoq kerak! Kim biladi deysiz, o‘qimishli kishiga ertaga kim
nishon bo‘lishin.”
Yozuvchi bu asarini 66 yil avval yozgan bo‘lsa-da, bu hozirgi kun jamiyatimizga bir
muncha yaqin! Inson tafakkurining mahsuli bo‘lmish kitoblar yoqiladigan jamiyatda insonlar
ularning yoqilish sabablarini hatto o‘ylashmaydi! Yozuvchi asarda inson kitob deganda miyasida
bo‘shliq hosil bo‘lishini, ularning eng asosiy vaqti texnologiyaning yutug‘i bo‘lgan ulkan
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
385
televizorlar qarshisida soatlab, mayda ikir -chikir suhbatlar, insonni miyasiga ortiqcha o‘ylovni
yuklamaydigan ko‘ngilochar dasturlar ko‘rish bilan o‘tib ketishini, insonning inson bilan qiladigan
oddiy suhbatidan ulkan ekranlardagi tomoshalarning afzalligini ko‘rsatib beradi.Bu jamiyatda eng
asosiysi, mana shunday umrlarning o‘tib ketishiga insonlarning o‘zi sababchi va ular bunga rozi,
xursand, baxtli (!) Bu jamiyatda qanday kamchiliklar borligini o‘ylashga ularning onggi yo‘l
bermaydi, chunki u yo‘q!
Yozuvchi shu darajada rivojlangan, texnologiyalarning o‘chog‘i bo‘lgan jamiyatni
ta‘riflaydiki, bunda hatto itlar robot. Ular faqat o‘rgatilgan narsani( miyasiga joylanganini)
bajaradi. Asarda umri kitoblarni yoqish bilan o‘tgan, ammo so‘nggi lahzada ko‘zlari kitobni tanib
qilayotgan ishining mazmunini anglab, bilimni yenggini tutgan Gay Monteg, ma‘rifatni xalqdan
yulib olayotgan, mahrum qilayotgan Billi, bu hayotga nimaga kelganini bilmaydigan, umri ulkan
“qarindoshlarga”( teleekran) termulib o‘tayotgan Montegning rafiqasi Mildred, qalb dunyosi
o‘zgacha bo‘lgan, Montegni o‘z dunyosidan chiqishiga ko‘maklashga klarissa va qariyalar
obrazlari uchraydi.
Har davrning bir yaxshisi bor, albatta! Asarda yulduzli osmonga termulib, shundan ham
o‘ziga bir oz baxt izlaydigan Klarissa Maklellan va miyasida ulkan kitoblarni jamlab, jamiyatdagi
inqirozlar sababli qo‘lida kitob ko‘tarib yurolmay, ularni yoqib yuborgan, ammo onggida butun
boshli eng nodir asarlarni saqlab yurgan qariyalar obrazlari bizning jamiyatimiz uchun ko‘prik!
Ular bir chimdim nurni kitobxon onggiga joylaydi. Ular o‘z davrining chin ma‘noda qahramonlari!
“Аmmо insonda bitta ajoyib fazilat bor: hammasini boshqatdan boshlashga to‘g‘ri kelsa,
umidsizlikka tushmaydi, jasorat ko‘rsatishdan qaytmaydi, buning g‘oyat zarurligini, harakatlari
zoe ketmasligini biladi.”
Ma’lumki, har qanday badiiy asar, u qaysi janrda bo‘lishidan qat’i nazar, tahlilga,
muhokamaga tortilmas ekan, matnning mohiyatiga kirilmas ekan, u kitobxonlarning
ma’naviyatiga hech narsa bermaydi. Hozirgi zamon jahon adabiyotshunosligida badiiy asarlarni
ham morfologik va leksikologik tahlil qilishga juda katta e`tibor qaratilmoqda. Bundan tashqari
matn tahlili doirasida tanlangan asarning nominatsiyasi ham alohida oʼrin tutadi, chunki har
qanday asar nominatsiyasi, birinchidan asarning janr va stiliga xos xususiyatlarda sezilarli iz
qoldiradi; ikkinchidan, til vositalarining aniq yigʼindisi bilan farq qiladi. So‘z turkumlariga ayrim
tilshunoslar so‘zlarning grammatik tasnifi deb qaraydilar va ularda grammatik kategoriyalarni
ko‘radilar. Boshqa guruh tilshunoslari esa ularni so‘zlarning leksik grammatik tasnifi deb
ataydilar. Bizningcha, ikkinchi fikr haqiqatga yaqin, chunki grammatik ma'no so‘z asosidan
tashqarida ifodalanadi, so‘z negizi esa leksik ma'no anglatadi. Birinchi fikr tarafdorlarining nuqtai
nazarlariga munosabat bildirilganda, so‘z turkumlariga grammatik kategoriyalar deb qaralsa,
ulardagi leksik mavhum ma'no (predmetlik, harakat va boshqa ma'nolar) mavjud emas degan
mantiqiy mulohaza vujudga keladi. So‘z turkumlarida leksik ma'no mavjud bo‘lar ekan, lug‘at
tarkibidagi so‘zlarning barchasi grammatik kategoriyalar hisoblanmaydi. Asar keltirilgan deyarli
gapda barcha bo’laklar o’z ma’nosida o’rnida qo’llangan. Bog’lovchidan ham so’z turkumlaridan
ham to’g’ri foydalanilgan (ot, fe’l, ravish, sifatdosh, harakat nomi, bog’lovchilar, o’z o’rnida).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
386
REFERENCES
1.
Ravshanovna, G. N. (2019). TRAINING THE PRIMARY SCHOOL TEACHERS TO
INNOVATION ACTIVITIES IN HIGHER EDUCATION SYSTEM.
European Journal
of
Research and Reflection in Educational Sciences Vol
,
7
(12).
2.
Ravshanovna, G. N., & Ahmadjanovna, E. T. U. (2021). Methodological characteristics of
formation of tolerance skill pupils in primary school.
ACADEMICIA: AN
INTERNATIONAL
MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL
,
11
(1), 1623-
1628.
3.
Ravshanovna, G. N. (2021). Methods of development tolerance skills pupils in primary
school.
ACADEMICIA:
AN
INTERNATIONAL
MULTIDISCIPLINARY
RESEARCH
JOURNAL
,
11
(1), 1221-1224.
4.
Ortiqov, R. (2022, June). STRUCTURAL AND SEMANTICAL FEATURES AND
DIFFERENCES OF ORAL AND WRITTEN SPEECH. In
INTERNATIONAL
CONFERENCES ON LEARNING AND TEACHING
(Vol. 1, No. 9, pp. 438-442).
5.
Mirzayeva, D. (2021). PROVERBS AND SAYINGS AS A PRODUCT OF THE
NATION'S COGNITIVE THINKING. In
Multidiscipline Proceedings of Digital
Fashion
Conference
(Vol. 1, No. 2)
