68
ТЕКСТ ТҮСИНИГИ ҲӘМ ОНЫ ҮЙРЕНИЎДИҢ ЖОЛЛАРЫ
Турешова Сарбиназ Муратовна
Бердақ атындағы Қарақалпақ мамлекетлик университети докторанты
https://doi.org/10.5281/zenodo.8367895
Аннотация.
Бул мақалада текст тусиниги хәм оның лингвистикада, әдебияттаныў
илиминде, эстетикада, семиотикада, культурологияда, философияда жүдә кең
қолланылыуы терминологиялық мәниси хаққында толық турде айтып өтилген.
Гилт
сөз:
Текст,
Лингвистикада,
культурологияда,
философия,
әдебият,терминологиялық,көркем шығарма.
TEXT COMPREHENSION AND WAYS TO LEARN IT
Abstract.
In this article, the terminological meaning of text interpretation and its widespread
use in linguistics, literary science, aesthetics, semiotics, cultural studies, and philosophy is
described in full.
Key word:
Text, Linguistics, cultural studies, philosophy, literature, terminological, artistic
work.
ПОНИМАНИЕ ТЕКСТА И СПОСОБЫ ЕГО ИЗУЧЕНИЯ
Аннотация.
В статье подробно раскрыто терминологическое значение
интерпретации текста и ее широкое применение в лингвистике, литературоведении,
эстетике, семиотике, культурологии, философии.
Ключевые слова:
Текст, языкознание, культурология, философия, литература,
терминология, художественное творчество.
Текст (лат. textum – байланыс, биригиў) қатаң терминологиялық мәнисинде сөздиң,
сөз өнериниң дөретпеси. Ол қағазда жазылып, баспадан шыққан ҳәм оқып қабыл етиўге
шамаланған болады. Ал кеңейтилген метафоралық мәнисинде қәлеген нәрсе, қәлеген
қубылыс текст сыпатында қабыл етилмеўи мүмкин. Мысалы, «Тәғдир китабында
жазылған», «тәбият китабын оқып», «аспан сырларын оқып» дегенге уқсаған сөзлерде
көрингениндей.
Бул термин ҳәзирги ўақытта лингвистикада, әдебияттаныў илиминде, эстетикада,
семиотикада, культурологияда, философияда жүдә кең қолланылады. Ол ең алды бурын
лингвистикада пайдаланыла баслады. Текст линвист ушын тәбийий тилдиң қолланылыўы.
Оған байланысқанлық ҳәм ақырына жеткенлик тән. Демек, оның басы ҳәм аяғы болады.
Текст логикалы тығыз байланысқан гәплердиң дүзиминен қуралған болып, бир пүтинликти
69
пайда етеди. Әдебияттаныў илиминде де текст термини өзиниң кең көринисин тапқан. Ол
көркем шығарма тилиниң сөз, сөйлеў (речь, нутқ) тәрепин бир тутас қамтыйды. «Текст, -
деп жазады Ю.М.Лотман, - көркем шығарманың бир компоненти»
1
.
Текст көп жағдайларда «шығарма» сөзи менен синоним сыпатында қолланылады.
Усыннан келип шығып, шығарма текстин «тийкарғы текст» ҳәм оның «қосымша текст»
(побочный текст) деп екиге бөлип қараў дәстүри қабыл етилген. Қосымша текстке
шығарманың аты, ескертиўлер, эпиграфлар, арнаўлар, автордың алғы сөзлери, жазылган
ўақтының ҳәм жериниң көрсетилиўлери киреди
2
. Буларды «ишки ҳәм сыртқы» текстлер деп
те атайды.
Бул түсиниклердиң қарақәлпақ әдебияттаныў илиминде үйренилиў жағдайына
тоқтайтуғын болсақ, онда булар бойынша төмендегилерди айтыўымыз мүмкин.
Публицистикалық шығармалардың тиккелей ишки текстлерин үйрениў анаў я мынаў
дәрежеде үйрениў қолға алынғанлығын айтыўымыз мүмкин. Үш-төрт диссертация, бир
неше мақалалар пайда болған. Бирақ булар путкиллей жеткиликсиз, деп есаплаймыз.
Өйткени, республикада көплеген газета-журналлар үзликсиз шығып тур, телевидение,
радио ислеп тур. Буларда жарық көрген материаллардың барлығы дерлик алымлардың
дыққатынан шетте қалып атыр.
Ал, енди қосымша сыртқы текстлердиң үйренилиўине келетуғын болсақ, онда булар
ҳаққында ҳеш нәрсениң жоқ екенлигин мойынлаўға мәжбүрмиз. Басқа еллерде соңғы
ўақытларда бул түсиниклердиң ҳәр бири изертлеў объектине айналып атыр. Мысалы,
З.Д.Блисковскийдиң «Муки заголовки» («Ат қойыў азабы») китабын көрсетиўимиз
мүмкин. Биз өзимиздиң жумысымызда қарақалпақ публицистикасының айырым сыртқы
текстлериниң стилистикасына дыққат аўдарыўды мақул көрдик. Олардың ишинен
шығармаға ат қойыў, яғный шығарманың аталыўы мәселесин қысқаша ҳалымыздың
келгенине қарай қарап шықпақшымыз.
Улыўма алғанда, шығарма китаптың муқабасы ҳәм оның безелиўинен басланады.
Өйткени олар да текст. Айтып кететуғын бир нәрсе, соңғы ўақытта шығып атырған
китаплардың безелиўи кеўилдегидей емес. Профессионал художниклердиң орнына
компьютерлик жансыз дизайн, рекламалық мақсетке муўапық арзан қол «мындалап»турған
алабажырақ я сып-сыйқақ сүўретлер ҳәм соған қусағанлар. Ал шығарманы атаў ямаса оған
ат қойыў мәселесине келсек, онда буның жүдә машақат ҳәм жуўапкершиликли мәселе
1
Лотман Ю.М. Анализ художественного текста. – М., 1973., с.24.
2
Хализов В.Е. Теория литературы. – М., 1999., с.148.
70
екенин мойынлаўымыз керек. Бийкарға З.Д.Блисковский өзиниң китабына атақлы рус
жазыўшысы К.Паустовскийдиң «Ўой, мына ат қойыўдың таўсылмас азабын-ай» («О, эти
постоянные мучительные поиски названий!») деген сөзин эпиграф етип алмаған.
Усы бағдарда соңғы жылларда шыкқан китаплар бойынша бизиң үстүртин
бақлаўларымыз азлы-көпли дыққатқа турарлық нәтийжелерди берди. «Соңғы жылларда
китапларға ат қойыў бойынша қандай сәтсизликлер есиңизде қалды?» деген сораўға қәниге-
тилши муғаллимлер төмендеги еки факты келтирди. Бириншиси Ҳ.Өтемуратова менен
Г.Дәўлетованың бирге шығарған бирге шығарған китабы. (муқабасындағы аты тырнақшада
берилген). Әлбетте, бул надурыс. Неге екени түсиникли. Екиншиси, И.Өтеўлиевтиң
монографиясы төмендеги ат пенен шыққан: …
Бул жерде сөзлердиң грамматикалық үйлесимсизлиги көзге тасланады.
Ал бизиң өзимиздиң бақлаўымызша, Ө.Өтеўлиевтиң 2013-жылы баспадан шыққан
«Жабайы көк» атлы топламының аты да сәтсиз қойылған. Бул жерде, бизиңше, сөзлердиң
грамматикалық үйлесимлилиги есапқа алынбаған. Қәлеген еки сөз қатар турып мәни бер
бермейди. Сөзлердиң бири бири менен үйлесимлилиги қатаң нызамлылықларға бағынады.
Мысал ушын, Ө.Өтеўлиевтегидей еки келбетлик бирин бири дерлик анықлап келмейди.
Келбетликтиң биреўи атлықты анықлап турыўы тийис. Мысалы, «Жабайы көк тай» ямаса
«Жабайы көк жорға». «Көк» түрдиң аты. Ол сөзлер менен төмендегише типте үйренилиўи
мумкин: тойғын көк, жабайы көк ҳ.т.б., ал «жабайы көк» десек, дәрҳал саўал туўады: түрдиң
жабайысы я сыпайысы қандай болады екен?, көк деген не екен, ким екен?». Дурыс,
келбетликлердиң (түрлердиң) атлыққа өтип кететуғын жағдайлары көп болады. Мысалы,
қызыллар, ақлар, «жасыллар» (экологиялық ҳәрекеттиң ағзалары), бирақ оларда
контекстсиз, яғный атлықсыз, фейилсиз түсиниксиз болып қалады. Мына сөзлерге дыққат
қаратайық: «Көк тигилсин!», «Көк түссин!» (қарғыс сөзлер), «көк шықсын».
Түркий халықларда «көк» түр – матам белгиси, әжелдиң символы. Соның ушын
азаматы өлген үйлерде ҳаяллар басына көк тартқан. Қара үйдиң басына көк байрақ тиккен.
Биринши еки мысалды толығынша төмендегише оқыўымыз мүмкин: «Көк байрақ
тигилсин!», яғный «Әжел, матам байрағы тигилсин!», «Көк түр түссин!», яғный «Әжел
түссин басыңа!». Биринши мысалда «көк» байрақтың түри, ал екинши мысалда
келбетликтиң анықлаўшысы жоқ. Ол толық атлықтың функциясын алған, оған жәрдем
берип турған «түссин» фейили, усы фейилсиз бул сөз де түсиниксиз болып қалар еди. Ал
«көк шықсын» деген сөз «Көк түссин!» менен бир типтеги сөзлер: «Көк (әжел) түссин!»,
«көк (шөп) шықсын». Усылардан келип шығып жабайы көк атамасында «көк» сөзиниң
71
қасында анықлаўшы атлық сөздиң берилмеўи китаптың атын түсиниўди қыйынластырады.
Оқып болғаннан соң түсинемиз, жылқы туқымы ҳаққында сөз кетип атырғанын.
Жуўмақлай келип айтқана ишки текст пенен сыртқы тексттиң арасында гармониялық
байланыс болыўы ушын сыртқы тексте бар нәрсе ишки текстте болыўы керек ҳәм,
керисинше, ишки текстте бар нәрсе сыртқы текстте бар болыўы керек. Ал «Жабайы көк»
атамасында бар тай сөзи сыртқы текстте жоқ, орны ашық түр ҳәм атама сыпатында
тамамланбай қалган. Сол себепли ишки тексттиң мазмунын толық бере алмай тур. Өйткени
сыртқы текстте жоқ нәрсе ишки текстте болыўы мүмкин емес, ал ишки текстте бар нәрсе
сыртқы текстке көшпеўи мүмкин емес.
Көрип турғанымыздай, шығарма аты ишки текстке кириўде үлкен әҳмийетке ийе. Ол
қандай да мәнисте шығарманың гилти болып есапланады. соның ушын сәтсиз қойылған ат
қулптағы уясына түсе алмай атырған тат басқан гилтке уқсайды ямаса есигиниң алды
сыпырылмай атырған үйге мегзейди.
Сонлықтан да көп жазыўшы, шайырлар, журналистлер өзлериниң шығармаларының
атына жуўапкершиликли қарайды. Өйткени шығарманың жақсы қабылланыўы оның
атынан да ғәрезли. Қаракалпақ публицистлериниң ишинде өз шығармаларына ат таңлаўда
үлкен тапкырлық көрсетип жүргенлери аз емес. Мысал ретинде Ш.Уснатдиновтың,
С.Баҳадырованың, Г.Мәтяқубованың, Т.Машарипованың, А.Турекееваның, Ө.Өтеўлиевтиң
китапларының, мақалаларының атларын көрсетиўге болады. Әдебиятшы алым, профессор
Қ.Жәримбетовтың очерк-портретлериниң атлары өзиниң оригиналлығы менен айрылып
турады. Олардың пүтин гәп пенен берилиўине қарамастан мәниси шубалаңқы емес, қысқа
ҳәм терең, тартымлы, «мени оқы» деп турады. Қ.Жәримбетовтың Қ.Оразымбетов пенен
бирге жазған И.Өтеўлиевтың ҳәм Ж.Хошниязовтың монографияларына жазған рецензиясы
«Сынасаң сынып кетежақ» деп аталған
3
. Авторлар монографиялар ҳаққындағы улыўма
жуўмақлаўшы сын баҳаны рецензияның атына шығарған. Бул рецензияның
қызығыўшылық пенен оқылыўын тәмийинлейди.
Қ.Жәримбетовтың тағы бир очерк-портрети оқыўшының дыққатын ҳә дегеннен
ҳаўаландырмақ мақсетинде төмендегише аталған: «Агроном он так и не стал» («Бәрибир ол
агроном болмады»)
4
. Атама толық тастыйықлаўшы хабар саўал пайда етип оның
қызығыўшылығын арттырады. «Ким екен ол?, неге агроном болмаған?, «агроном ким
болған?» деген саўаллардың туўылыўы тәбийий. Бул саўалларға қанығарлық жуўап алыў
3
«Әмиўдәрья», № … 20…-жыл.
4
«Вести Каракалпакстана», 19 сентября 1997г.
72
ушын мақала оқылып басланады ҳәм төмендегише жуўаплар алынады. Очерк-портрет
белгили әдебиятшы алым, профессор Жаңабай Нарымбетовтың 60 жыллық юбилейи
мүнәсибети менен жазылған екен. Ол аўылында мектепти питкергеннен кейин аўыл
хожалық техникумына кирип агрономшылық кәсибин ийелеген екен. Бирақ агроном болып
ислемей кейнинен пединституттың рус тили ҳәм әдебияты факультетин питкерип филолог-
алым болған екен, қарақалпақ әдебияты бойынша диссертация жақлаған, монография
шығарған, Бердақ сыйлығының лауреаты болған.
Қ.Жәримбетовтың тағы бир мақаласы «Қараөзекке қайтпағаның жақсы болған екен»
деп аталады. Ол шығысы қараөзекши, әдебиятшы-алым, филология илимлериниң докторы,
профессор Сарыгүл Баҳадыроваға бағышланған екен. Бул мақаланың аты менен де
Қ.Жәримбетов оқыўшыны басында-ақ бир ҳаўаландырып алыўға ерискен. Әлбетте, оның
ойында саўаллар туўатуғаны анық: неге Қараөзекке қайтпаған?, қайтпағаны неге жақсы
болған?, жақсы болғанның мәниси не? Бул саўалларға жуўап излеймиз деп қарақалпақ ҳаял-
қызларының арасынан жетилип шыққан ҳақыйқат талант ийеси, алым, жазыўшы,
жәмийетлик, ғайраткер, публицист Сарыгүл Баҳадырованың өмир ҳәм дөретиўшилик жолы
менен танысамыз. Бул жолдың көп машақатлы тар ҳәм тайғақ кешиўлериниң көп
болғанының гүўасы боламыз. Биз оның нашар ҳалынан шыққан ҳәр қыйлы шахсый
турмысындағы жәмийетлик өмириндеги қыйыншылықларға табан тиреп қарсы турып,
өзиниң гөзлеген нийетлерине ерискенин көремиз ҳәм Сарыгүл Баҳадырованың
батыллығына, мәртлигине қайыл қаламыз.
Ендиги мысалларымызды қарақалпақ журналистикасына актив қатнасып жүрген бир
қанша республикаға белгили китапларды, топламларды, мақалаларды баспадан шығарған
белгили журналистлердиң дөретпелерине дыққат аўдарсақ. Буны биз белгили журналист
Шарап Уснатдиновтың дөретиўши шахс сыпатындағы өзине тән қәсийетлерин көрсетип
бериўге талапланамыз. Бул жерде биз оның шығармаларына ат қойыў шеберлигин
талқылаўдан баслаўды мақул көрдик ҳәм сол арқалы оның дөретиўшилик лабораториясына
кириўге ҳәрекет еттик.
Бул мәселе бойынша Ш.Уснатдиновтың биринши шыққан көлемли гүрриңлер,
эсселер, мақалалар топламының аты да оқыўшылардың дыққатын өзине тартыў менен
айырылып турады.
73
REFERENCES
1.
Ахметов С., Усунов Ж, Жәримбетов Қ. Әдебияттыў атамаларының орысша-
қарақалпақша түсиндирме сөзлиги. Нөкис, «Билим», 1994.
2.
Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Н., 1990.
3.
Бердимуратов Е. Әдебий тилдиң функционаллық стильлериниң раўажланыўы менен
қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Монография. – Нөкис. 1973. 19-б.
4.
Балакаев М., Жанпейсов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тилиниң стилистикасы.
Алматы, 1974;
5.
Виноградов В.В. «О задачах истории русского литературного языка
преимущественно XVII-XIX вв.» – Известия АН СССР, отделение русского языка
илитературы. вып.3.М.1946;
6.
Виноградов В.В. О языке художественной литературы. – Москва, 1959. 227-б.
7.
Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963. 6-бет.
8.
Дәўлетов А. Тил билими тийкарлары. Нөкис., «Билим»., 2007
9.
Жумамуратова М. Журналистика ҳәм әдебият. – Нөкис: Қарақалпақ мәмлекетлик
университети. 1994-ж. 44 бет.
10.
Колосов. Г.В. Искусство публицистики. – Алма-Ата: Казахстан, 1968. 209-бет.
11.
Лотман Ю.М. Анализ художественного текста. – М., 1973., с.24.
12.
Мўминов Ф. Журналистика – ижтимоий институт сифатида.Т.: «Университет»,
1998.
13.
Машарипова Т. Ж. Публицистика теориясының бир пүтин концепциясы: илимий-
методологиялық анализ (Қарақалпақ баспасөзи материаллары мысалында). –
Ташкент: «MUMTOZ SO’Z», 2016. 208-б.
14.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 196-203.
16.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
74
17.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
