ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
340
QORAQALPOQ TILIGA XORIJIY TILLARDAN O‘ZLASHGAN SO‘ZLARNING
O‘RGANILISHI
Berdixanova Arzaim
Qoraqalpoq davlat universiteti qoshidagi akademik litsey o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8381024
Annotatsiya.
Mazkur maqolada chet tillaridan qoraqalpoq tiliga o‘zlashgan so‘larning
o‘zlashish jarayaniga bog‘liq masalalar haqida ma‘lumotlar berilgan. Qoraqalpoq tilshunos
olimlari ham bu masalaga o‘z vaqtida qiziqish bildirdi va maxsus izlanishlar olib bordi. Bu
jarayonda mahalliy tilshunos olimlarining ilmiy izlanishlari, o‘zlashtirish jarayonini o‘rganishda
madaniy-tarixiy va til omillari alohida o‘rganildi.
Kalit sózlar:
o‘zlashmalar, lisoniy birlik, orphographiya, chet tillar, Qoraqalpoq tili.
LEARNING WORDS FROM FOREIGN LANGUAGES INTO THE
KORAKALPOK LANGUAGE
Abstract.
This article presents materials related to the process of borrowing foreign words
into the Karakalpak language. Karakalpak linguists also showed interest in this issue and
conducted special research. In this process, the scientific research of local linguists was separately
studied cultural-historical and linguistic factors in the study of the assimilation process.
Key words:
borrowing, linguistic unity, spelling, foreign languages, Karakalpak language.
ИЗУЧЕНИЕ СЛОВ ИЗ ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ НА КАРАКАЛПАКСКИЙ
ЯЗЫК
Аннотация.
В данной статье представляются материалы, связанные с процессом
заимствования иностранных слов в каракалпакский язык. Каракалпакские лингвисты
также проявили интерес к этому вопросу и провели специальные исследования. В этом
процессе отдельно изучались научные исследования местных лингвистов, культурно-
исторические и лингвистические факторы в изучении процесса ассимиляции.
Ключевые слова:
заимстование, языковое единство, орфография, иностранные
языки, каракалпакский язык.
Qoraqalpoq tilchi olimlari orasida R.Esemuratova peshqadamlardan bo‘lib qoraqalpoq tili
leksikasiga rus tili ta’sirini tadqiq etdi. U o‘zining nomzodlik dissertatsiyasini ushbu muammoga
bag‘ishlab ko‘zga ko‘rinarli darajada izlanish ishlarini olib borgan, shu bilan lingvistika ilm-faniga
katta hissasini qo‘shgan.
R.Esemuratova yuqorida aytib o‘tilgan qoraqalpoq tili so‘z doirasining manbasi til asosida
boyishi va taraqqiyotini teran o‘rganib, qoraqalpoq tiliga faqatgina qardosh xalqlardning, shu
jumladan sharq xalqlarining tillari o'z ta'sirini o‘tkazib qolmasdan, boshqa tillar, shuning ichida
rus tilining roli katta ekanligini ilmiy jihatdan dalillab beradi. Rus tilidan qoraqalpoq tiliga
so'zlarning o'zlashishidagi asosiy sabablarini ko'rsatadiki, bu so'zlar qoraqalpoq tili leksikasini
atroflicha kengayishiga olib keladi. U so'zlarning sonini va sifat tomonlarini, qoraqalpoq tiliga
kirib kelgandan so‘ng ularda bo‘lgan fonetik, imloviy, grammatik hamda semantik qarashlardan
o'zgarishga uchraganlarini, ularning sababini namoyish qiladi. “O'zlashtirilgan so'zlardagi har xil
o'zgarishlar tillar orasidagi farqlardan, har bir tilning o'ziga xos bo'lgan xossalaridan kelib
chiqadi”,-deb yozadi olim [Esemuratova 1966:40].
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
341
E.Berdimuratov o‘zining monografiyasida bu masalaga to‘xtalib, o‘zlashgan so'zlarning
tarkibi va tildagi assimilyatsiya qonunlarining kirib kelish bosqichlari; boshqa tildan kirib kelgan
so'z ma'nosining o'zgarish jarayonini o‘rgangan. Shuning bilan birga u arab tilidan kirgan so'zlar,
fors-tojik so'zlar, rus tilidan va rus tili orqali boshqa tillardan o‘zlashgan so'zlarni o'rganadi, u bu
masalani asosan uch guruhga bo‘lib o‘rganadi. Dastlab, turkiy va mongol tillaridagi mushtarak
so'zlarga to'xtalib, bir xil so'zlarning kelib chiqishi, ularning bir tilga xos bo'lmay hammasiga
baravar ekanligini, u so'zlarda faqatgina fonetik jihatdan o‘zgarishlar mavjudligini misollar bilan
dalillab ko'rsatadi.
Arab tilidan o‘zlashgan so'zlar haqida fikr bildirishda olim, taniqli turkolog olim
N.A.Baskakovning fikrini ta’kidlab o'tadi [Baskakov 1962:76]. Uning aytishicha qoraqalpoq
tilining leksikasidagi u yoki bu arabiy sharqqa ega so'zlar bu vaqtga kelib o‘zlashgan deb vaqtini
ko'rsatish qiyin. “Arab tilidan kelib kirgan so'zlar qoraqalpoq tilining leksikasiga og'zaki va yozma
turda qo‘shni xalqlarning tillari orqali, shu jumladan bevosita ortdi” deb yozadi E. Berdimuratov.
Fors-tojik so'zlarning qoraqalpoq tiliga o‘zlashishining ham o'z sabablari mavjudligi olim
tomonidan alohida ko'rsatiladi. Sababi shuki Orol atrofida birgalikda yashaydigan turkiy va eron
qavmlari tillarining bir-biriga yaqin ta'siri holida shakllangan bo'lsa, ikkinchi sabab arablar bilan
forslarning O‘rta Osiyo va Qozog‘iston hududida hukmronlik qilishi deb ko'rsatadi. Bunday
xulosaga kelishda olim N.A.Baskakov va S.Kengesbaev, Musaevlarning ilmiy tarixiy fikrlariga
asoslanadi. Ushbu tillardan o‘zlashgan so'zlar avvalambor og'zaki, keyin yozma turda qoraqalpoq
tiliga kirib kelganligi aniq dalillar orqali bayon etiladi.
Olimning fikricha rus tilidan va rus tili orqali boshqa tillardan o‘zlashgan so'zlar ancha va
ular qoraqalpoq tilining leksik qatlamini boyitishda o'zining alohida o'rniga ega. Binobarin ham
bu masalaga ko'proq to'xtaladi. So'zlarning rus tilidan hamda rus tili orqali boshqa tillardan kirib
kelishidagi sababli E.Berdimuratov rus aholisi bilan qoraqalpoq aholisi orasidagi uzoq tarixga ega
bo'lgan aloqalardan izlaydi va uni topadi.
Qoraqalpoq tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so'zlar bilan J.Shamshetov shug'ullangan.
U o'zining barcha izlanishlarining natijalarini 1984-yili «Qoraqalpoq tiliga sharq tillaridan
o‘zlashgan so'zlar tarixidan» ismli monografiya qilib «Qoraqalpog'iston» matbaasidan nashrdan
chiqargan [Shamshetov 1984:28]. Kitob sharq tillaridan deb atalgani bilan u yerda faqatgina arab
tilidan kirib kelgan so'zlar va ularning tarixi haqida so'z yuritiladi.
Tilshunos olim tomonidan arab o'zlashtirmalarining sovet davridagi holatini tasvirlashga
ham katta e'tibor berilgan. O'sha davrda yetishib kelayotgan turli imkoniyatlarni, aholi
xo'jaligining taraqqiyotini, bularning barchasi tilimizda, ayniqsa leksikada o'z ko‘rinishiga ega
bo'lganligini baholaydi, arab tilidan o'zlashtirilgan so'zlarning o'sha davrdagi holatini ochiq
namoyish qiladi. Arab o'zlashtirmalari davr talabiga loyiq har xil o'zgarishlarga uchraganligini
namoyish qiladi.
Shuning bilan birga qoraqalpoq tilidagi arab o'zlashtirmalarining rivojlanishiga, yangi
ma’no belgilarga ega bo'lishiga rus tili katta ta'sir qiladi. Ya'ni rus so'zlari kalka usuli orqali arab
so'zlari yordamida ag‘darildi. Bu jarayonda arab so'zlari o'z tilimizning materiali o'rnida
foydalanildi.
Bunday qurulish so'z qismlarning tarkibida ham rus so‘zlari keng joy oldi znak pocheta-
hurmat belgisi, doska pocheta-hurmat taxtasi, srednyaya shkola-o'rta maktabi va boshqa.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
342
Rus so'zlarini tarjima qilish orqali arab so'zlari asosida berish yo'li bilan ham
o'zlashtirmalarning aniqroq qoliplashishi yaratiliganligini muallif misollar orqali dalillab beradi:
деиствительный chlen, haqiqiy a’zo, энергия-quvvat, эпоха-davr, воспитание-tarbiya,
политика-siyosat, ученый-olim, постановление-qaror
va yana boshqa.
Demak, muallifning fikricha rus so'zlarini kalka va tarjima orqali berishda arab so'zlarining
foydalanilishi ularning yangi ma’nolarga ega bo'lishida va qoraqalpoq tilining so'z boyligining
boyishida katta ahamiyatga ega ekan.
Ayrim tilshunos olimlar rus tili orqali qoraqalpoq tiliga faqat G'arb Yevropa tillaridan
so'zlar kelib kirganligini aniq bilsa-da, arab tilidan o'tgan so'zlarga rus tilining ta'siri qoraqalpoq
tilining so'z boyligining boyishiga xizmat qiliganligini, ko'pchilik unchalik anglamasa kerak.
Buning sababi arab tilidan qoraqalpoq tiliga so'zlarning kirib kelishi uzoq tarixqa ega, rus tili esa
so'nggi asrlarda o'z ta'sirini o‘tkazyabdi.
Dunyoda taraqqiy topmaydigan, o'zgarmaydigan hech bir narsa yo'q, ayniqsa jamiyat,
ijtimoiy tuzimning o'zgarishi ko'p narsalarning o'zgarishiga olib keladi, shu bilan birga tilimizning
va tilimizda qo'llaniladigan so'zlarning ham. Aytmoqchi bo'lganimiz, biz asarini tahlil qilayotgan
tilshunos olim bir vaqtlar rus so'zlarini arab so'zlarining o'rniga qo‘llab, ularni qoraqalpoq tilining
leksik tarkibidan chiqargan bo'lsa, mustaqillikdan so'ng ayrim so'zlar qaytadan
«bo‘y ko‘rsatib»,
«tirilib»,
qo'llanilish imkoniga ega bo'lyapti. Misol uchun yuqorida keltirilgan ministr o'rniga
vazir, rabochiy o'rniga - ishchi, xizmatkor, doklad o'rniga bayonot va b.r.
Albatta, bunday so'zlarning tilimizga takroriy kirib kelishining ham o'z sabablari bor.
Asosiy sabab Respublikamizning mustaqillikka erishishi, qadriyatlarimizning takroriy tiklanishi,
til haqidagi Qonunning ishlab chiqilishi, uning amalga oshirilishi, tilimizni tozalashga bo'lgan
harakatlar va boshqa.
Antroponimlar bilan ham shunday hol yuzaga kelgan edi, ularning ko'pchiligi ham
qaytadan so'z boyligi tarkibiga qaytarilyabdi. Avvalgi vaqtlari shunday rusizmlar qoraqalpoq tili
leksikasiga kirib kelgan bo'lsa, bu albatta o'sha davrning talabiga mos kelib, hozirgi kunda
bo'layotgan tilimizdagi o'zgarishlar davr talabi bilan ro'yobga oshmoqda.
Tilshunos olim so'zlarning ma’no jihatdan o'zgarishini so‘z funksiyasining torayishiga yoki
kengayishiga bog‘liq holda ko‘rsatadi. U yoki bu so'zning ma’no qismining bir tomoni tilning
ijtimoiy funksiyasining kengayishiga, unda funksional stillarining obyektiv talablari asosida yangi
ma’nolarning paydo bo'lishiga bog‘laydi.
Demak, so'zlar o'zlariga yangi funksional ma’nolarni yuklasa ularda yangi ma’no kelib
chiqadi, ular bevosita yangi ma’no qabul etishi, yangi ma’no qo'shimchalarining qo‘shilishi orqali
qabul qilinadi, asosiy so'z tarkibida kelib yangi ma’no qabul qilishi mumkin.
Dotsent D.U.Seitova o'zining bayonatini qoraqalpoq tiliga ingliz tilidan kirib kelgan so'zlar
bo'yicha ishlagan [Seitova 1992:77]. Ingliz tilidan qoraqalpoq tiliga o'zlashgan atamalarni olti
tematik guruhlarga bo‘lib chiqadi. U yerda so'zlarning qoraqalpoqcha-ruscha, ruscha-
qoraqalpoqcha, qoraqalpoqcha-inglizcha so'zlari ham bor ekanligini, bu degani u so'zlar
qoraqalpoq tilining leksik tarkibidan o'rin olganligini ta’kidlaydi. Ingliz tilidan qoraqalpoq tiliga
o'zlashgan so'zlar, asosan sport leksikasida, harbiy leksikaga, ijtimoiy-siyosiy leksikaga, iqtisodiy
birlashmalarga, odamlarning ijtimoiylik sharoitini bildiruvchi leksikaga, tijorat va savdo
atamalariga tegishli so'zlar deb qaraydi. So'zlarning eng ko‘pi sport leksikasiga tegishli so'zlardir.
Ularga misollar keltiriladi. Bu so'zlarning barchasi, deb yozadi muallif, ingliz tilidan rus tili orqali
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
343
qoraqalpaq tiliga kirib kelgan. Shuningdek so'zlarning bir tildan ikkinchi tilga o'zlashishi orqali
dotsent A.Kurbanbaev monografiya yozgan. U mavzusini “Nemis tilidan o'tgan ayrim
internatsional so'zlarning va atamalarning qoraqalpoq tilida tatbiq masalalari” deb atagan
[Kurbanbaev 1992: 49].
A.Kurbanbaev o'z bayonotida so'zlarining nemis tilidan qoraqalpoq tiliga o'tishida rus tili
yo'lakcha vazifasini bajarganligiga o'quvchining e’tiborini qaratadi. Bu so'zlarni qoraqalpoq tilida
tatbiqlari bo'yicha uch guruhga bo‘lib ko‘rsatadi
1. Qoraqalpoq tilida mosi bo'lmagan, nemis tilida qanday bo'lsa shunday yoziladigan
so'zlar (shaxta, shveller, mundir, shpindel va boshq);
2. Yozilishida nemis tilidagiday yozilib, biroq talafuzda fonetik o'zgarishga uchragan
so'zlar centner, tabel, shnitsel va boshqa;
3. Qoraqalpoq tilida mos so'zlari bo'lib, aholi tilida almashib qo'llaniladigan so'zlar
buxgalter/bug‘altir-hisobchi, shpion-jansiz, soldat-sipoh, galstuk-moyinbaw va boshqa.
Shu jumladan, muallif ayrim nemis tilidan qoraqalpoq tiliga o'zlashgan so'zlar bo'yicha o'z
fikrini bildirib, u so'zlarning rus tili orqali bizning tilimizga kirib kelgan, fonetik jihatdan
so'zlarning ko'pchiligi o'zgarishlarga uchragan, buning sababi nemis tili bilan rus tilining fonetik
qurilishlarida katta farq borligi va ushbu farqlar sababli ayirim so'zlar buzulib aytiladi va
yozilishini aytadi. Ushbu tovushlar qoraqalpoq tilida bor yoki nemis tilidagi mosiga rus tilidagiga
qaraganda ko'proq o'xshash. Agar o'sha so'zlar qoraqalpoq tiliga bevosita kirib kelganda u yerda
o'zgarishga uchramagan bo'lardi, degan fikrni ifoda etadi. A.Kurbanbaev o'zining ilmiy ishida
yana bir narsaga e’tibor qaratishni taklif etadi. Uning bildirishicha antroponimlar yoki narsa-
predmetlarning atamalari bir tildan ikkinchisiga tarjima qilinganda asl nusxadagi xolatini
saqlangani ma’qul, ya'ni o'sha so'zlar qaysi bir tilga tegishli ekanligi belgili bo'lib turgani ma'qul,
deb qoraqalpoq va o'zbek xalqlarining ertaklarining nemis tilidagi tarjimasidan misol keltiradi.
O'zbek tilidan tarjima qilingan ertaklarda
«saksavul», «yigit», «yalmog‘iz», «pari», «mergan».
Qoraqalpoqchadan tarjima qilingan ertaklarda bo'lsa
«seksewil», «jigit», «jalmawız», «peri»,
«mergen»
va b.r kabi berilgan. Bu so'zlarda har tilning o'ziga xos imlo va talaffuz qoidalari
saqlangan holda milliy o‘ziga xosligi (originalligini) sezilib turadi.
Qoraqalpoq tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so'larning o'zlashtirish masalasi qoraqalpoq
tilshunosligidagi etakchi sohalardan bo'lib, bunda etarlicha tadqiqotlar olib borilgani bilan o'z
echimi kutib turgan savollar ham kopchilikni tashkil qiladi. Chet tilidan kirib kelgan so'zni qabul
qiluvchi til tizimiga kirish jarayonida semantik o'zlashtirish muhim til hodisasi hisoblanadi. Ingliz
tilidagi aksariyat o'zlashmalar o'z semantikasin saqlab qoladi, ya'niy manba tilning ma'nolari to'liq
qabul qiluvchi til semantikasiga o'tadi.
Hech bir til o'z resurslarining kengayishi va o'zgarishin o'zlashmalardan ayri holda amalga
oshirolmaydi. O'zlashmalar qoraqalpoq tilining o'ziga xosligini buzmaydi va uning so'z boyligini
boyitadi. Zero, o'zlashmalarning ko'payib ketishi va noto'g'ri ishlatilishi tilning qashshoqlashishiga
olib keladi.
REFERENCES
1.
Реформатский А. А. Введение в языковедение / А. А. Реформатский. - М.: Аспект
Пресс, 1998. - 536 с.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
344
2.
Сеитова Д.У. К вопросу заимствований терминов английского языка в
каракалпакском языке// «Тиллердиң өз-ара қатнаслары жағдайында ҳәзирги
қарақалпақ тилиниң терминологиясын тәртиплестириў мәселелери» бойынша
илимий-әмелий конференция тезислери. -Нөкис, 1992. - С. 53-59.
3.
Будагов Р. А. Введение в науку о языке: учебное пособие / Р. А. Будагов. - 2-е изд.,
переработ. и доп. - М.: Просвещение, 1965. - 490 с.
4.
Қурбанбаев А. Қарақалпақ тилине немис тилинен өткен сөзлердиң фонетикалық
өзгешеликлери. Амир Темурдың 660 жыллығына бағышланған XX илимий нәзерий
конференциясының материаллары. -Нөкис, 1996. –Б. 16-21.
5.
Қощанов Қ.М. Шет тиллерден кирген сөзлердиң түсиндирме сөзлиги. -Нөкис, 2002.
- 139 с.
6.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
7.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 196-203.
8.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
9.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
