124
ТИЛШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ АСОСИДА ҚОРАҚАЛПОҚ МАКТАБ
ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ЛИНГВИСТИК КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ МЕТОДИК
РИВОЖЛАНТИРИШ
Шайдагул Абдуразакова
Ажиниёз номидаги НукусДПИ стажёр-тадқиқотчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.8398851
Аннотация.
Ушбу мақолада бошланғич синф ўқувчиларида болалар адабиёти
орқали тил компетенсияларини шакллантиришнинг илмий-назарий асослари келтирилган.
Мақоланинг савияси шу мавзуда хорижлик ва маҳаллий олимларнинг тадқиқот ишлари ҳам
ёритилгани билан белгиланади.
Калит сўзлар:
тил, тилшунослик, лингвистик компетенсия.
METHODICAL DEVELOPMENT OF LINGUISTIC COMPETENCE OF
KARAKALPAK SCHOOLCHILDREN ON THE BASIS OF TEACHING LINGUISTICS
Abstract.
This article presents the scientific-theoretical foundations of the formation of
language competences in primary school students through children's literature. The level of the
article is determined by the fact that the research works of foreign and local scientists on this topic
are covered.
Key words:
language, linguistics, linguistic competence.
МЕТОДИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ ЯЗЫКОВОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ
КАРАКАЛПАКСКИХ ШКОЛЬНИКОВ НА ОСНОВЕ ПРЕПОДАВАНИЯ
ЯЗЫКОЗНАНИЯ
Аннотация.
В данной статье представлены научно-теоретические основы
формирования языковых компетенций у учащихся начальных классов посредством детской
литературы. Уровень статьи определяется тем, что освещаются исследовательские
работы зарубежных и отечественных ученых по данной теме.
Ключевые слова:
язык, лингвистика, языковая компетенция.
Бугунги кунда дунё аҳолисининг қарийб 60 фоизи икки ёки ундан ортиқ тилларда
сўзлаша олади . Жаҳонда глобаллашув жараёнларини тезлаштириш, эркин бозор
муносабатларига ўтиш ва ишлаб чиқаришга юқори технологияларни жорий этишнинг
рағбатлантирилиши «лингвистик капитал»га, яъни чет тилларни (айниқса инглиз тилини)
мукаммал эгаллаган мутахассисларга эҳтиёжни кучайтирди . Чет тил таълимида сифат ва
125
самарадорликни таъминлаш мақсадида чет тилларни ўрганиш/ўргатиш ёшини
қисқартириш тажрибаси оммалашиб, халқаро феномен тусини олди.
Маданиятлараро мулоқот концепцияси дастлаб Германияда шакллантирилди ва тез
орада ғарб мамлакатларида оммалашди. Ушбу концепция асосида чет тилларни мулоқот
воситаси сифатида ўргатиш эмас, балки ўқувчини умумий ва нутқий ривожлантириш, яъни
уни чет тил ва ўзга маданиятга қизиқтириш, унда кундалик ҳаётда дуч келиниши мумкин
бўлган тилга эътиборли муносабатда бўлиш ва интеграциялашаётган Европадаги турмуш
шароитларига мослашиш кўникмаларини шакллантириш ҳамда ривожлантириш мақсади
ётади.
Шусабабдан ҳам ушбу концепцияда чет тил таълимининг мамлакатшунослик
жиҳатига устувор аҳамият қаратилган. Ўйин тарзида ташкил этиладиган таълим жараёни ва
мазмуни болаларни тили ўрганилаётган мамлакат урф-одатлари ҳамда анъаналари билан
таништирадиган шеър ва қўшиқлардан иборат бўлади. Ушбу концепция Европада «Қўшни
(қардош) тилни ўрганиш» номини олган бўлиб, машғулотлар асосан ўрганилаётган чет тил
соҳиблари томонидан олиб борилади.
Таълимда хорижий тилларни ўқитишининг асосий тамойиллари муҳимлик мезони
асосида қуйидаги тартибда умумлаштирилган:
1) мазмунли контекст ва ўқувчи ёшига мос мавзу танлаш (дидактик);
2) чет тил ўрганишга ижобий ёндашиш(педагогик);
3) холистик ўрганиш (методологик);
4) чет тил амалий машғулотларида ўқувчиларнинг ёшга оид психологик ва жисмоний
етуклик даражаларини тўлиқ инобатга олиш (психолингвистик);
5) ўқувчиларни ўзгаларга нисбатан бағрикенглик ва турли қадриятларни ҳурмат қилиш
руҳида тарбиялаш (педагогик);
6) визуал ёндашувга устувор аҳамият берган ҳолда бошқа нутқ анализаторларининг тўлиқ
иштирокида ўрганиш (психологик масалаларни методологияга татбиқ этиш);
7)
чет тил ўзлаштиришга мотивация уйғотиш (ички турткини қўзғатиш)
(психолингвистик);
8) шахсга йўналтирилган таълим, ўқувчининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш
(педагогик);
9) нутқ ҳосил қилиниши учун тинглаб тушуниш машқларига устувор аҳамият қаратиш
(дидактик);
10) машғулотларни имкон қадар ўрганилаётган чет тилда ташкил этиш (педагогик);
126
11) ўқувчиларнинг чет тил ўрганиш стратегиялари ва усулларини ҳисобга олиш (дидактик).
Илмий манбаларни ўрганиб чиқиб бошланғич таълимда хорижий тилларни
ўқитишнинг дидактик тамойилларини қуйидагича умумлаштириш мумкин:
1. Ўқувчиларнинг чет тил ўрганиш усуллари, стратегиялари ва қобилиятини инобатга олиш.
2. Тинглаб тушуниш машқларига устувор аҳамият қаратиш.
3. Дарсларда маъноли контекстлар ва мавзуга оид нутқ вазиятларини яратиш. 4.
Машғулотларда техник воситалардан кенг фойдаланилиш.
5. Ўқувчиларнинг ёшига мос аутентик материалларидан фойдаланиш.
6. Нутқ намуналари асосида чет тил ўргатиш.
7. Maвзуларни образлаштириш (гапирувчи қўғирчоқлар ёрдамида) Тил ўрганиш ақлий
фаолият бўлганлиги туфайли унинг психологик асослари мавжуд.
Ақлий фаолият руҳшуносликда илмий жиҳатдан текширилади. Шу муносабат билан
чет тил ўқитишнинг психологик тамойилларини тадқиқ этиш эҳтиёжи туғилади. Илмий
манбаларда чет тил ўқитишнинг иккита психологик тамойиллари ишлаб чиқилган.
Психологик тамойиллар «вербализация» (ўзга тил амалда фақат оғзаки нутқ орқали
ўрганилади) ва «коррелация» (чет тил материалининг муайян чегараси аниқланади,
биринчи галда нутқ малакаларини ҳосил қилиш учун мўлжалланган тил бирликлари
мажмуйи шаклланади) номларини олган. Чет тил ўқитишнинг тилшунослик асослари
бирмунча тадқиқ этилганлигига қарамай, методика фанида чет тил ўқитишнинг лингвистик
тамойиллари масаласига кам эътибор қаратилган.
Методика тамойиллари моҳиятини ёритишда психологик ва лингвистик қонун-
қоидаларга суяниб иш кўрилди ва қуйидаги психолингвистик тамойиллар
умумлаштирилди:
1. Ўқувчиларнинг чет тил ўрганиш, ўзлаштиришга мотивацияси (ички турткиси)ни
ошириш.
2. Машғулотларда ўқувчиларнинг ёшига мос жисмоний ҳаракатларини рағбатлантириш.
3. Ўқувчиларни она тили ва ўрганилаётган чет тилнинг ўхшаш жиҳатларидан хабардор
этиш.
4. Ўқувчиларнинг воситачи тил (метатил) тажрибаларини ривожлантириш.
5. Ўқувчиларни она тили ва ўрганилаётган чет тилнинг алоқадорлигидан фойдаланишга
ўргатиш.
6. Ўқувчиларни ўрганилаётган чет тил тузилмаси билан умумий таништириш.
127
7. Индивидуал ёндашиш, яъни ўқувчиларнинг хос хусусиятлари (ҳар қайси ўқувчининг
табиати, нималарга қодирлиги, қизиқиши, ким билан дўстлашиши, нималарга салбий
муносабатда бўлиши)ни инобатга олиб психо-педагогик тадбирлар олиб бориш.
REFERENCES
1.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон НМИУ, 2014. – 76 б.
2.
Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг «Чет тилларни ўрганиш
тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-1875-сон
Қарори. – Халқ сўзи. – № 240 (5660). – Тошкент, 2012.
3.
Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – 486 б.
