138
QO‘QON XONLIGNING IQTISODIY RIVOJLANISHIDA SIN IMPERIYASINING
O‘RNI
Ermatova Mushtariy Abdulla qizi
Toshkent shahar markaziy
davlat arxivi yetakchi arxivchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8398965
Annotatsiya.
Mazkur tezis Qo‘qon xonligining Xitoy bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalarni
yoritishga bag‘ishlangan. O‘zaro munosabatlarni boshlab bergan Erdonabiy, uni rivojlantirgan
Norbo‘tabiyning olib borgan siyosati hamda xonlikning rivojlanishiga ko‘rsatgan ta’siri bayon
qilingan.
Tayanch so‘z va iboralar
. Tranzit savdo, o‘lpon, soliq, strategiya.
THE ROLE OF THE SIN EMPIRE IN THE ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE
KOKAN KHANATE
Abstract.
This thesis is dedicated to the economic and political relations of the Kokand
Khanate with China. The policies of Irdana Biy, who initiated the mutual relations, and Narbuta
Biy, who developed them, and their influence on the development of the khanate were described.
Key words and expressions:
Transit trade, tribute, tax, strategy.
РОЛЬ ИМПЕРИИ СИНА В ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ КОКАНСКОГО
ХАНСТВА
Аннотация
.
Данная тезис посвящена экономическим и политическим связям
Кокандского ханства с Китаем. Описана политика Эрданабия, положившего начало
взаимоотношениям, и Норботабия, развившего их, и их влияние на развитие ханства.
Опорные слова и выражения:
Транзитная торговля, дань, налог, стратегия.
Qo‘qon xonligining rivojlanishida tashqi iqtisodiy aloqalarning o‘rni alohida ahamiyatga
ega. Xitoydagi Sin imperiyasi bilan Qo‘qon xonligining iqtisodiy aloqalari ikki tomonlama
manfaatlari o‘laroq xonlikni ko‘proq rag‘batlantirgan.
Xususan, Erdonabiy tashqi siyosatda Xitoy bilan aloqalarni tiklashga urungan xonlardan
sanaladi. 1760 yilda Erdonabiy oʻzining Andijon hokimi Toʻxta Muhammadni birinchi bo’lib
Pekinga elchi qilib
joʻnatadi . Sovg'alar orasida ajoyib oq ot va oq lochin ham bor edi.
Imperiyaning Qo’qon bilan rasmiy munosabatlariga oid xitoy manbalarida Farg'ona vodiysida
xitoy mustamlakasi qarorgohi mavjudligi ko'rsatilsada ammo, so'nggi tahlillar munosabatlar
aslida juda noaniq ekanligini ko'rsatdi., Qo’qonning Xitoy bilan rasmiy munosabatlari
Qo’qon
139
uchun zararga ishlamadi. Aksincha, ikkala tomon ham munosabatlarni o'z yo'lida foydali deb
topdilar. Xitoy imperatorining
Tyan- Shan narigi tomondan "o'lpon" missiyalarini olayotganini
da'vo qilish qobiliyati Pekinda valyutaga ega edi, chunki bu hududning sezilarli darajada
kengayishini va prognozini ko'rsatdi.
Boshqa tomondan olib qaraganda Erdonabiyningbu ittifoqdan ko’zlagan tarafi shundaki
mahalliy
siyosiy
muhitda
o'z
obro'sini
mustahkamlash
va
Qo’qonning Xitoy bilan savdo aloqalarini yaxshilash uchun Pekin kabi kuchli ittifoqchidan
foydalanishidir. Eng oddiy darajada, bunday munosabatlar Farg'ona vodiysida uning qo'lini
mustahkamlaydi va Xitoy tovarlari bilan yanada faol tranzit savdosiga soliq solishdan foyda olish
imkonini beradi.
O'zaro munosabatlar bir qator aniq foyda keltirdi, lekin u
ma'lum cheklovlarni ham qo'ydi.
Masalan, Erdonabiy dastlab
xon unvonini qabul qilib, Xitoy imperatori bilan teng huquqlilikni
ta'minlashga harakat qilgani haqida ba'zi dalillar mavjud . Biroq, bu masala bo'yicha dalillar
shubhali va agar u to'g'ri bo'lsa ham, uning harakatlari
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Shunga
qaramay, o'sha paytda Xitoy Erdonabiyni Markaziy Osiyodagi tengdoshlari orasida eng buyugi
deb tan oldi.
Qo’qon Xitoy bilan munosabatlarni o'rnatayotganda, boshqa tashvishlar uni buzish uchun
til biriktirdilar. 1762 yildan ko'p o'tmay, Xitoy Turkiston va Samarqandni nishonga olmoqchi
bo'lib,
g'arbdan
uzoqroqda
joylashgan
hududlarga
navbatdagi
ommaviy
bosqinni
rejalashtirayotgani haqida xabarlar tarqala boshladi . O'tgan o'n yillikdagi ommaviy yurishlardan
so'ng, Tyan-Shanning g'arbiy qismidagi hududlar yaqinda Xitoy qo'shinlari bilan to'qnash keladi
degan qo'rquv butun mintaqaga tarqaldi. Bu albatta Erdonabiyni tuzilajak ittifoqdan qo’rqish
hissini uyg’otar edi. Vaholanki tanganing ikki tarafi mavjud.
Bu ittifoqdan eng ko’p foyda ko’rgan Qo’qon xonligidir. Qo’qonga soliq undirilmagan,
vodiyda Xitoy amaldorlari bo‘lmagan, ma’muriyati ustidan Xitoy nazorati bo‘lmagan va mavjud
bo‘lgan davrda bu munosabatlar juda noaniq va muzokaralar uchun ochiq bo‘lib qolgan. Qo’qon
ataylab va strategik yoʻl bilan Xoʻqandning Xitoy bozorlariga chiqishini yaxshilash uchun barcha
imkoniyatlarni ishga soldi. Keyingi yillarda Shinjonning qishloq xoʻjaligi va savdo iqtisodiyoti
oʻsishi bilan bu muhim daromad manbaiga aylandi. Qo’qon o‘zining harbiy qudratini oshira oldi,
vodiydagi siyosiy mavqeini sezilarli darajada mustahkamladi, Buxoroning mintaqadagi savdo va
harbiy hukmronligiga qarshi kurasha oldi. Vodiy aholisi bu o'zgarishlardan katta foyda ko'rdi.
Qo’qon Xitoy ruxsat bergan darajada rasmiy elchilik missiyalarini jo‘natdi
140
Erdonabiy tashqi siyosatda Xitoy bilan aloqalarni tiklashga urungan xonlardan sanaladi.
1760 yilda Erdonabiy oʻzining Andijon hokimi Toʻxta Muhammadni birinchi bo’lib Pekinga elchi
qilib
joʻnatadi . Sovg'alar orasida ajoyib oq ot va oq lochin ham bor edi.
Imperiyaning Qo’qon
bilan rasmiy munosabatlariga oid xitoy manbalarida Farg'ona vodiysida xitoy mustamlakasi
qarorgohi mavjudligi ko'rsatilsada ammo, so'nggi tahlillar munosabatlar aslida juda noaniq
ekanligini ko'rsatdi., Qo’qonning Xitoy bilan rasmiy munosabatlari
Qo’qon uchun zararga
ishlamadi. Aksincha, ikkala tomon ham munosabatlarni o'z yo'lida foydali deb topdilar. Xitoy
imperatorining
Tyan- Shan narigi tomondan "o'lpon" missiyalarini olayotganini da'vo qilish
qobiliyati Pekinda valyutaga ega edi, chunki bu hududning sezilarli darajada kengayishini va
prognozini ko'rsatdi.
Boshqa tomondan olib qaraganda Erdonabiyningbu ittifoqdan ko’zlagan tarafi shundaki
mahalliy
siyosiy
muhitda
o'z
obro'sini
mustahkamlash
va
Qo’qonning Xitoy bilan savdo aloqalarini yaxshilash uchun Pekin kabi kuchli ittifoqchidan
foydalanishidir. Eng oddiy darajada, bunday munosabatlar Farg'ona vodiysida uning qo'lini
mustahkamlaydi va Xitoy tovarlari bilan yanada faol tranzit savdosiga soliq solishdan foyda olish
imkonini beradi.
O'zaro munosabatlar bir qator aniq foyda keltirdi, lekin u
ma'lum cheklovlarni ham qo'ydi.
Masalan, Erdonabiy dastlab
xon unvonini qabul qilib, Xitoy imperatori bilan teng huquqlilikni
ta'minlashga harakat qilgani haqida ba'zi dalillar mavjud . Biroq, bu masala bo'yicha dalillar
shubhali va agar u to'g'ri bo'lsa ham, uning harakatlari
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Shunga
qaramay, o'sha paytda Xitoy Erdonabiyni Markaziy Osiyodagi tengdoshlari orasida eng buyugi
deb tan oldi.
Qo’qon Xitoy bilan munosabatlarni o'rnatayotganda, boshqa tashvishlar uni buzish uchun
til biriktirdilar. 1762 yildan ko'p o'tmay, Xitoy Turkiston va Samarqandni nishonga olmoqchi
bo'lib,
g'arbdan
uzoqroqda
joylashgan
hududlarga
navbatdagi
ommaviy
bosqinni
rejalashtirayotgani haqida xabarlar tarqala boshladi . O'tgan o'n yillikdagi ommaviy yurishlardan
so'ng, Tyan-Shanning g'arbiy qismidagi hududlar yaqinda Xitoy qo'shinlari bilan to'qnash keladi
degan qo'rquv butun mintaqaga tarqaldi. Bu albatta Erdonabiyni tuzilajak ittifoqdan qo’rqish
hissini uyg’otar edi. Vaholanki tanganing ikki tarafi mavjud.
Bu ittifoqdan eng ko’p foyda ko’rgan Qo’qon xonligidir. Qo’qonga soliq undirilmagan,
vodiyda Xitoy amaldorlari bo‘lmagan, ma’muriyati ustidan Xitoy nazorati bo‘lmagan va mavjud
bo‘lgan davrda bu munosabatlar juda noaniq va muzokaralar uchun ochiq bo‘lib qolgan. Qo’qon
ataylab va strategik yoʻl bilan Xoʻqandning Xitoy bozorlariga chiqishini yaxshilash uchun barcha
141
imkoniyatlarni ishga soldi. Keyingi yillarda Shinjonning qishloq xoʻjaligi va savdo iqtisodiyoti
oʻsishi bilan bu muhim daromad manbaiga aylandi. Qo’qon o‘zining harbiy qudratini oshira oldi,
vodiydagi siyosiy mavqeini sezilarli darajada mustahkamladi, Buxoroning mintaqadagi savdo va
harbiy hukmronligiga qarshi kurasha oldi. Vodiy aholisi bu o'zgarishlardan katta foyda ko'rdi.
Qo’qon Xitoy ruxsat bergan darajada rasmiy elchilik missiyalarini jo‘natdi.
REFERENCES
1.
Scott C.Levi .Khoqand the rise and fall of. University of Pittsburgh Press. 2017 years. P. 258
2.
Бабаджанов Б.М. Кокандское ханство:власть, политика, религия.Токио-Ташкент. 2010.
С. 743
3.
Newby, Laura J. The Empire and the Khanate: A Political History of Qing Relations with
Khoqand c. 1760–1860. Leiden: E. J. Brill, 2005. P. 297
4.
Т.Қўлдошев, Ш.Қўлдошевю Поп тумани тарихи.-Т.: “ Sharq” Нашриёт-матба
Аксиядорлик компанияси Бош таҳриряти.-2020 й. Б.54
