346
“VATANPARVARLIK” UMUMIY MA’NOLI LEKSEMALARNING
SEMANTIK-STRUKTUR XUSUSIYATLARI
Tojiboyeva Mushtariy Rustam qizi
Navoiy davlat pedagogika instituti
O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti 3-kurs talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10674866
Annotatsiya. Ushbu maqolada “vatanparvarlik” leksemasini maydon nazariyasi
tamoyillari asosida bir necha xususiyatlarini ochish nazarda tutiladi.
Kalit so‘zlar: maydon nazariyasi, genetik xususiyat, semantik-struktur xususiyat,
vatanparvarlik, morfem tuzilish, leksik maydon, lisoniy birlik.
SEMANTIC-STRUCTURAL CHARACTERISTICS OF GENERAL MEANING
LEXEMAS "PATRIOTISM"
Abstract. This article aims to reveal several features of the lexeme "patriotism" based on
the principles of field theory.
Key words: field theory, genetic feature, semantic-structural feature, patriotism,
morpheme structure, lexical field, linguistic unit.
СЕМАНТИКО-СТРУКТУРНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ЛЕКСЕМ ОБЩЕГО
ЗНАЧЕНИЯ «ПАТРИОТИЗМ»
Аннотация. Целью данной статьи является раскрытие некоторых особенностей
лексемы «патриотизм» на основе принципов теории поля.
Ключевые слова: теория поля, генетический признак, семантико-структурный
признак, патриотизм, морфемная структура, лексическое поле, языковая единица.
“Hozirgi kunda zamonaviy tilshunoslikda sistemaviy tadqiqotlarga jiddiy e’tibor berila
boshladi. Bu tadqiqotlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, o‘rganilayotgan leksik birliklarga bir
tomonlama emas, har qaysi leksik birlikning kishilar lisoniy ongida yashirinib yotgan mohiyatning
ochilishiga diqqat qilinadi.
Tadqiqotchi e’tibori ko‘proq lisoniy hodisalar o‘rtasidagi munosabatni yoritishga
qaratiladi. Lisoniy birliklarning muayyan birlashtiruvchi ma’no asosida ma’lum paradigmalarga
birlashuvi keyinchalik tilshunoslikda maydon nazariyasini vujudga keltirdi”.
1
Sh.Iskandarova. Leksikani mazmuniy maydon asosida o‘rganish muommolari. Toshkent,1998. – B. 13
347
“vatanparvarlik” leksemasini maydon nazariyasi tamoyillari asosida bir necha xususiyatlarini
ochish nazarda tutiladi.
Vatanparvarlik – kishilarning ona yurtiga, o‘z oshyoniga muhabbati va sadoqatini
ifodalaydigan tushuncha. Vatanparvarlik barcha kishilar, xalq, millat uchun umumiy bo‘lgan,
asrlar davomida sayqallanib kelgan umuminsoniy tuyg‘u, ma’naviy qadriyatlardan biri. Tarixiy
jihatdan vatanparvarlik kishilarning o‘z vatanlari taqdiri bilan bog‘liq ijtimoiy rivojlanish,
xalqlarning o‘zlari yashayotgan hududning daxlsizligi va mustaqilligi yo‘lidagi kurashi jarayonida
takomillashib kelgan his-tuyg‘ular jamlanmasi hamdir.
Ijtimoiy qatlam vakillari ongiga ona suti
bilan birga singan bu leksik birlik muloqot maydonida ancha faoldir. Shu jumladan,
“vatanparvarlik” umumiy semali leksemalarning tilimizdagi hajmi va uni ifodalovchi birliklar
sermahsul. Bu esa ushbu leksemaning ijtimoiy qatlam vakillari muomalasidagi faolligidan
dalolatdir.
Vatanparvarlik leksemasining morfem tuzilishiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, u
quyidagicha tasniflanadi:
1-rasm. Vatanparvarlik leksemasining morfem tuzilishi
Yuqoridagi so‘z yasalish semantikasiga e’tibor qaratsak, asos qism (Vatan) madaniyatga
oid tushuncha bo‘lib, so‘z yasovchi morfema (-parvar) uni ma’naviyatga oid so‘zlar qatoriga olib
2
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Vatanparvarlik
-lik
turli xil so'z turkumlariga qo'shilib, mavhum ma'noli ot yasaydi(belgi oti)
-parvar
forscha- tarbiyalovchi, g'amxo'rlik qiluvchi,
erkalovchi
otlarga qo'shilib, tarbiyalash, yaxshi
munosabat, sevish ma'nolarini anglatuvchi
sifat yasaydi.
Vatan
arabcha so'z
tug'ilib o'sgan joy, yurt
348
kiryapti. Bundan ko‘rinadiki, tilimizga fors tilidan o‘zlashgan –parvar morfemasi ma’naviyatga
oid leksemalarni shakllantirishga xizmat qilmoqda: elparvar, xalqparvar, vatanparvar, oilaparvar,
adolatparvar va hokazo.
Vatanparvarlik
leksemasini butun bir kategoriya deb nazarda tutadigan bo’lsak, uni ikki
tarkibiy qismga –
harbiy vatanparvarlik
va
ma’naviy vatanparvarlik
kabi mavzuiy guruhlarga
ajratish mumkin. Bu elementlarning har biri yana alohida mikrosistemalarni tashkil etib, o‘z
tarkibiga ko‘plab tushunchalarni qamrab olishi bilan ahamiyatlidir. Masalan
, “harbiy
vatanparvarlik”
semali leksemalar: himoyachi, askar, qurolli kuchlar, armiya, mudofaa, jangovar,
tank, ofitser; “
ma’naviy vatanparvarlik”
semali leksemalar fidoyi, jonkuyar, elparvar, xalqsevar,
hurriyatchi, sodiq kabi kategoriyalarga ega.
Vatanparvarlik semali leksemalar struktur jihatdan sodda va murakkab turlari bilan
xarakterlanadi:
a) sodda so‘zlar:
bahodir, himmatli, mard, jasurlik, manfaat, armiya, harbiy;
b) murakkab
so‘zlar:
oliyjanoblik, jonkuyar, qurolli kuchlar, shon-sharaf.
Sodda so‘zlarni o‘z navbatida sodda tub (burch, sodiq, fido, askar) va sodda yasama
(mardlik, himoyachi, jangovar, himmatli), murakkab so‘zlarni esa qo‘shma (qurolli kuchlar,
oliyhimmat, erksevar), juft (shon-sharaf) hamda takroriy so‘zlarga ajratish mumkin.
Vatanparvarlik semali leksemalar orasida takroriy so‘zlar kuzatilmadi.
“Vatanparvarlik” semali leksemalar genetik jihatdan ikki guruhga bo‘linadi:
a) o‘z
qatlam birliklari
: burch, elparvar, elsevar, askar, qalqon;
b) o‘zlashma qatlam birliklari
: bahodir, botir, mard, jasorat, jur’at, harbiy, armiya tank,
mudofaa kabilar.
“Vatanparvarlik” semali leksemalarning o‘zlashma qatlamida rang-baranglikka guvoh
bo‘lamiz. Xususan,
arabcha so‘zlar
:
himmatli, jasorat, sodiq, jur’at, fidoyi, g‘urur, himoyachi,
harbiy, vatan, sharaf;
forscha so‘zlar
:
mard, jonbozlik, qahramon, jangovar;
mo‘g‘ulcha
so‘zlar:
bahodir, botir
;
nemischa so‘z:
ofitser;
lotincha so‘z:
armiya;
inglizcha so‘z
:
tank
kabilar
shular jumlasidandir.
Lingvistikada maydon nazariyasining keyingi yillardagi rivoji shu darajaga yetdiki, uning
g‘oyalari va metodlari tilning leksik sathidan boshqa sathlariga nisbatan ham tadqiq etila
boshlandi. Dastlabki tadqiqotlar mazmuniy maydon doirasidan kelib chiqib, turli lug‘atlar
(ko‘proq tezauruslar) tuzish uchun umumiy qonuniyatlarni ochishda nazariy asos bo‘ldi.
349
Keyinroq bu yo‘nalishda tilning boshqa sathlari, jumladan, morfosemantika, grammatika
singarilar doirasida ham jiddiy asarlar yuzaga keldi.
Mana shunday tadqiqotlar safini kengaytirish
bugungi tilshunoslikning ustuvor vazifalaridan biridir.
REFERENCES
1.
Sh.Iskandarova. Leksikani mazmuniy maydon asosida o‘rganish muommolari.
Toshkent,1998. – B. 13
2.
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Vatanparvarlik
3
Sh.Iskandarova. Leksikani mazmuniy maydon asosida o‘rganish muommolari. Toshkent,1998. – B. 17
