Эксперт хулосасининг юридик табиати: таҳлил ва мулоҳазалар

Поделиться
Эшназаров, М. (2023). Эксперт хулосасининг юридик табиати: таҳлил ва мулоҳазалар . Наука, общество, образование в современных реалиях, 1(1), 3–15. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/science-society-education/article/view/17805
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Эксперт хулосаси экспертиза тергов ҳаракати жараёнида чиқариладиган ва далил манбаси ҳисобланган муҳим процессуал ҳужжат ҳисобланиб, эксперт зарур текширишларни ўтказиб бўлганидан кейин ўз номидан ёзма хулоса тузади ва уни имзолаб тасдиқлайди.


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

3

СЕКЦИЯ № 1.

Юридические науки

ЭКСПЕРТ ХУЛОСАСИНИНГ ЮРИДИК ТАБИАТИ:

ТАХЛИЛ ВА МУЛОХДЗАЛАР

Эшназаров Муродцосим Хамзаевич

Эксперт

хулосаси

экспертиза

тергов

харакати

жараёнида

чицариладиган ва далил манбаси хисобланган мухим процессуал хужжат

хисобланиб, эксперт зарур текширишларни утказиб булганидан кейин уз

номидан ёзма хулоса тузади ва уни имзолаб тасдицлайди.

Экспертиза хулосаси

-

экспертиза тадцицоти натижасида экспертнинг

фан, техника, санъат, касб

-

хунар сохалари буйича махсус билимидан

фойдаланиб, суриштирувчи, терговчи, суд томонидан юборилган

экспертиза тайинлаш тугрисидаги царор, ажримда акс этган саволларига
берган жавоби акс этган далил манбаи хисобланган процессуал хужжатдир.

Махсус текширишлар орасида етакчи уринни сузсиз суд экспертизаси

эгаллайди. Авваламбор, фацат эксперт хулосаси процессуал цонунларда

алохида мустацил далил манбаи сифатида тан олинади. Махсус билимларни

цуллашнинг бошца шакллари аксинча, бундай далил була олмайди [1].

Эксперт хулосани узининг номидан чицаради ва унга шахсан

жавобгар

хисобланади.

Экспертиза хулосаси суд экспертизасини утказишнинг охирги

босцичи хисобланади. Т.В. Аверянова таъбири билан айтганда, бу якуний

хулосани чицариш мацсадида экспертларнинг ашёвий далилларни туплаш,

хар бир иш холати юзасидан шахсий хулоса чицаришга царатилган
комплекс усуллардан фойдаланишида намоён булади [2].

Экспертиза хулосаси тушунчаси ва мохияти исбот цилиш тушунчаси

ва мохиятининг таркибий цисмидан бири хисобланади [3]. Формал мантиц

нуцтаи назаридан олиб царайдиган булсак, жиноят процессида далил бу

оддий хаётий фактларга асосланган суд тадцицотининг предмети

хисобланади [4]. Эксперт хулосаси далил сифатида мацбуллиги уни олиш

билан боглиц процессуал харакатларни утказишга оид цоидалар ва

тартибга риоя этилганлигини билдиради [5]

.


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

4

Юцоридагилар асосида эксперт хулосасининг цуйидаги узига хос

жихатларини ажратиб курсатишимиз мумкин: унинг шакли ва мазмуни

уртасидаги узаро боглицликнинг мавжудлиги; мазкур хулосанинг эксперт

томонидан тузилиши; унда тадцицотни утказган эксперт(экспертлар

комиссияси)нинг махсус билимлари натижаси уз аксини топиши; эксперт

хулосаси эксперт текшируви утказилганидан сунг муайян доирадаги

шахсларга берилиши; эксперт хулосаси исбот цилиш кучига эга эканлиги.

Далил сифатида эксперт хулосаси, биз юцорида таъкидлаб

утганимиздек, шакл ва мазмун бирлигини ифодалайди. Бунда мазмун

эксперт олдига суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки судья (суд)
томонидан цуйилган саволлар, шакл эса эксперт томонидан исботлаш

предметига тааллуцли махсус билимлардан фойдаланган холда

утказилган

текширув хисобланади. Хулосанинг объектив шакли булиб, судда уларнинг

тацдим этилишига йул цуйиладиган ёзма хужжат исбот цилувчи маълумот

ташувчи хисобланади. Юцорида таъкидлаб утганимиздек, эксперт

хулосасининг бошца турдаги далиллардан ажралиб турувчи жихати иш

буйича фаолият юритаётган шахс олдига цуйилган масалалар юзасидан

чицарилган асосли хулосалар эксперт томонидан тузилиши ва

мустахкамланиши хисобланади [6].

ЖПКнинг 184

-

моддаси хам айнан “Экспертнинг ёки экспертлар

комиссиясининг хулосаси” деб номланиб, унга кура: эксперт ёки экспертлар

комиссияси эксперт текширувларини утказиб булганидан кейин тегишлича

эксперт ёхуд экспертлар комиссияси таркибига кирувчи хар бир эксперт

имзоси билан тасдицланадиган хулоса тузади.

Эксперт хулосаси кириш, тадцицот ва хулоса цисмларидан иборат.

Кириш цисмида: экспертиза утказилган жой, вацт, муддат; экспертиза

утказиш учун асослар; экспертиза утказишни тайинлаган шахс; экспертиза

муассасаси номи, экспертнинг фамилияси, исми, отасининг исми, унинг

мутахассислиги, таълим даражаси, иш стажи, илмий даражаси, лавозими;

ёлгон хулоса берганлик учун жавобгарлик хацида огохлантириш; эксперт

олдига цуйилган саволлар; экспертиза тадцицоти учун тацдим этилган

объектлар ва материаллар; экспертиза тадцицотида иштирок этаётган
шахслар хацида маълумот; цайси тадцицот усуллари асосида

утказилганлиги; терговчи томонидан берилган цайси саволлар эксперт

махсус билимлари доирасидан ташцари чиццанлиги; тадцицот учун мухим

булган, аммо савол тарицасида берилмаган хамда экспертнинг

ташаббуси

билан баён этилган холатлар уз аксини топади. Агарда эксперт хулосаси

бирламчи экспертиза тадцицотини текшириш мацсадида ва йул цуйилган

камчиликларни бартараф этиш юзасидан булса, ким ва цайси саволар

юзасидан бирламчи экспертизани утказганлиги, мазкур тадцицот хатолиги

нимадан иборат эканлиги курсатилади. Хулосанинг тадцицот цисмида эса

тадцицот натижалари ва мохияти ва уларни аницлаш учун цулланган


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

5

усуллар курсатилади. Унда тадцицот олиб бориш жараёни ва хар бир

харакат оцибатида эришилган натижалар муфассал, тулиц ва тушунарли

холда баён этилиши лозим булиб, мазкур холатлар юзасидан терговчи ёки

судда ортицча савол тугилмаслиги керак. Ушбу цисмда эксперт томонидан

тадцицот объектини куздан кечириш жараёни, яъни ашёвий далиллар,

намуналар, цулланилган усуллар, техник воситалар курсатилади. Бу

холатда хар бир экспертиза усули ва техник воситалар цулланиши талаб

цилинган холат ва вазиятга алохида эътибор бериш хамда уларга риоя

цилиш лозим, чунки улар охир

-

оцибат хулоса чицариш ва бу хулосани

терговчи ва судья томонидан бахолашга бевосита таъсир цилади.
Хулосанинг тадцицот цисмида ашёвий далиллар билан амалга оширилган

барча харакатлар, уларни намуна сифатида олиш, сацлаш, улар мицдори

тулиц баён цилиниши лозим. Мазкур тахлилий ва циёсий тадцицотни

утказиб, эксперт вазиятга илмий бахо беради. Эксперт нафацат олинган

натижаларни изохлаб бориши, балки уларга илмий тушунтириш бериши уз

харакатлари изчиллигининг айнан шу тартибини танлаганининг сабабини

баён этиши, уз хулосасини асослаб бериши зарур.

Хулосанинг тадцицот цисмида яна тадцицот мазмунининг етарли

даражадаги баёни акс этиши таъминлаши лозим, чунки бундай холатда

эксперт

унга

топширилган

объектларни

текширганини,

ушбу

объектларнинг ишончлилигини, цайси илмий цоидалар асосида тадцицот

утказилганини, фаннинг замонавий имкониятларини узида акс эттирган

усуллар

цулланилганини

хамда

улар

олинган

хулосаларнинг

ишончлилигини

таъминлаганини,

оралиц

ва

якуний

эксперт

хулосаларининг ишончлилигини, уларнинг мантицан тадцицотнинг

бориши ва натижаларидан келиб чицишини аницлаши лозим булган суд

томонидан тадцицот мазмунининг баёни ижобий бахоланишига олиб

келиши мумкин [7].

Башарти тадцицот индивидуал объектларни тадциц цилиш билан

боглиц, яъни овоз, бармоц, цон излари ва х.к.ларнинг кимга тегишли

эканлигини

аницлашга царатилган булса, булар хам хулосада тулиц акс

этиши талаб цилинади [8]. Агарда экспертиза утказиш жараёни бориши ёки
ундаги энг мухим харакатлар компьютер воситалари орцали ёки бошца

техник воситалардан фойдаланиб амалга оширилган булса, унда хулосага

мазкур маълумотлар ва уларни сацловчи воситалар курсатилади. Агар иш

холати юзасидан цайта экспертиза утказилаётган булса, унда олдинги

тадцицот билан цайси жихатларда амалга оширилган усул ва натижалар

фарц цилиши курсатилиб, эксперт уз навбатида олдинги экспертнинг

хатоси ва у нима сабабли юзага келиши ва узининг харакатларни нима

сабабдан тугри деб бахолаши сабабини курсатиб бориши лозим.

Хулосанинг учинчи цисмида экспертнинг терговчи ёки судья

томонидан цуйилган саволларга тадцицот натижасида олган жавоби


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

6

келтирилади. Агар тадцицотда аницланган натижаларни тулиц акс


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

7

эттириш талаб цилинса ва бу саволлар терговчи ёки суд томонидан

берилмаган булса хам, эксперт мазкур холатларни хулоса цисмида келтириб

утади. Мазкур харакат эксперт ташаббусида намоён булиб, бу ташаббус

-

жиноят

-

процессуал категория булиб, унга асосан эксперт узи аницлаган

маълумотларни тулиц ифодалаб бериш мацсадида терговчи томонидан

берилган саволлар доирасидан чицишга, яъни мазкур саволлардан ташцари

булган ва иш учун ахамиятли холатларни киритишга хацли [9]. Эксперт

томонидан берилган жавоблар мазмун жихатидан цуйилган саволларга мос

келиши талаб цилинади. Берилган жавоблар аниц ва тушунарли баён

цилинган булиши, иккилантирадиган ёки шубхали мазмунда булмаслиги
зарур.

Эксперт хулосасида шунингдек, жиноят сабаблари ва унинг содир

цилинишига имкон берган шарт

-

шароитлар хамда уни бартараф этишга

доир ташкилий

-

техникавий тавсиялар хам курсатилиши мумкин.

Хулосани ва унинг натижаларини тасвирловчи материаллар ушбу

хулосага илова цилинади хамда унинг таркибий цисми булиб хизмат

цилади. Эксперт текширувининг олиб борилиши, шарт

-

шароитлари ва

натижаларини хужжатлаштирадиган материаллар давлат суд

-

экспертиза

муассасасида ёки бошца корхона, муассаса, ташкилотда цонун

хужжатларида белгиланган муддатларда сацланади. Улар экспертизани

тайинлаган органнинг талабига биноан ишга цушиб цуйиш учун тацдим

этилади. Агар тацдим этилган текшириш объектларнинг, материалларнинг

ёки экспертнинг махсус билимлари етарли эмаслиги эксперт текшируви

давомида маълум булиб цолса, хулоса айрим цуйилган саволларга жавоб

беришни рад этиш асосини уз ичига олган булиши лозим. Эксперт

текшируви тугаганидан сунг хулоса, текшириш объектлари ва иш

материаллари экспертизани тайинлаган органга (шахсга) юборилади.

Экспертга тацдим цилинган объектлар экспертиза утказиш учун

етарли булмаса, эксперт цушимча материаллар берилишини сурайди,

бундай материаллар булмаса, шунингдек, эксперт олдига цуйилган

саволларни унинг махсус билимлари асосида хал цилиш мумкин булмаса,

хулоса бериш имконияти йуцлиги тугрисида асослантирилган хужжат
тузади ва уни экспертиза муассасасининг рахбарига ва экспертиза

тайинлаган шахсга юборади. Экспертиза хулосасидаги илова унинг

таркибий цисми булиб, хулосада акс эттирилмаган ва хажм жихатидан катта

маълумотларни узида ифода этувчи цисми хисобланади. Унда

фотосуратлар,

циёсий

жадваллар,

цайта

ишланган

дастлабки

маълумотларни узида ифода этувчи электрон воситалар, чизмалар ва

экспертнинг хулосасини тасдицловчи бошца маълумотлар булиши мумкин.

Эксперт хулосаси

асослантирилган, процесс иштирокчиларининг барчаси

учун тушунарли ва цуйилган саволларга тугри жавоблар берилган холда

булиши керак.


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

8

Хулоса узил

-

кесил ёки альтернатив, шартли ёки цатъий, тасдицловчи

ёки инкор этувчи холда булиши мумкин. Улар цатъий бир тухтамли ёки

нисбий (булиши мумкин) шаклида баён этилган булиши мумкин. Агар

хулоса нисбий (тахминий тарзда) булса (масалан, намоён буладиган

белгилар аниц куринмаса, мавжуд булмаса), у айбловга асос цилиб олиниши

мумкин эмас. Одатда, бундай хулосалар ташкилий ва тезкор

-

цидирув

фаолиятида фойдаланилади.

Эксперт хулосаси иккига булинади: 1) аниц (ижобий ёки салбий),

яъниэксперт берилган саволларга аниц жавоб беради ва мазкур жавоблар

хеч цандай тушунмовчиликка сабаб булмайди; 2) тахминий, яъни эксперт
берилган саволларга имкон цадар жавоб беради, аммо бу жавоб тулиц

жавобнинг шаклланишига олиб келмайди.

Тахминий экспертиза хулосасидан фойдаланиш ёки фойдаланмаслик

масаласи узоц йиллардан бери олимлар уртасида тортишувга сабаб

булмоцда. Улардан айримлари мазкур

турдаги экспертизалардан

фойдаланиш мумкин эмаслигини уцтирса, иккинчи гурух олимлар ушбу

маълумотлар хам жиноятнинг цайсидир бир жихати хацида маълумот

бериши мумкин, деб хисоблайдилар. Бир цатор олимларнинг фикрича,

“эксперт агар олинган маълумотлар цатъий хулосага келиш учун етарли

булмаса, хулоса беришдан бош тортиши лозим” [10] ёхуд “тахминий

маълумотларга асосланган экспертиза хулосаси далил була олмайди ва

ундан фойдаланиш мантицан нотугри” [11]. Бунда ушбу ёндашув

тарафдорлари асосий сабаб сифатида

суднинг ишончли далиллар асосида

хукм чицариши лозимлиги, уларсиз иш буйича хацицатни аницлаш мумкин

эмаслигини курсатишади. Лекин бу борада бошца ёндашув хам мавжуд

булиб, унга кура эксперт тахминий куринишдаги хулосани тузиш хуцуцига

эга булиб, бундай хулоса иш буйича далил була олади [12].

Хукм одил судловнинг мухим хужжатидир. Шу сабабли мазкур

хужжатни цонуннинг барча талабларига риоя цилиб чицариш талаб

этилади [13].

Бизнинг фикримизча, мазкур турдаги, яъни тахминий булган

хулосани далил манбаси сифатида цуллаб булмаса

-

да, ундан жиноят

юзасидан шаклланган айрим бошца саволларга жавоб олишда фойдаланиш

мумкин. Чунки жиноят хацида маълумот бериши мумкин булган хар цандай

маълумот жиноятчини фош цилишда асцотиши мумкин.

Экспертиза хулосаси далил сифатида

цуйидаги белгиларга эга: махсус

процессуал тартибда амалга ошириладиган, суриштирувчи, терговчи,

прокурорнинг царори ёки судьянинг ажрими асосида тайинланадиган

экспертиза тадцицоти натижаси хисобланади; маълум бир сохада махсус

билимга эга булган шахслар

томонидан амалга оширилади; тадцицот учун

юборилган ашё ва маълумотлар тахлилининг махсули хисобланади.


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

9

Мухтасар айтганда, эксперт хулосасини нафацат далилнинг бир тури

сифатида кенг маънода, балки процессуал хужжат (далил шакли (манбаи))

сифатида хам куришимиз мумкин.

Эксперт хулосаси ЖПКга кура бошца далилларга нисбатан яццол

устун булмаса

-

да, узига хос афзалликларга эга. Ю.К. Орлов таъбири билан

айтганда, эксперт хулосаси улар билан циёсланганда, узига хос жихатларга

эга хисобланади, чунки бу хулоса махсус билимлардан фойдаланиш орцали

утказилган текширув асосида тузилади [14]. Шунга ухшаш нуцтаи назарни

бошца олимлар хам илгари суриб, уни цуйидагича тавсифлашган:

“суриштирувчи, терговчи, шунингдек, процесснинг бошца иштирокчилари
бевосита узлари далилий маълумотларни узлаштира олиш имконига эга

булмаганликлари, яъни махсус билимлар асосида тадцицот утказа

олмаганликлари сабабли, фацатгина мураккаб эксперт фаолияти натижаси

хисобланган хулосани судга тацдим этишади” [15].

Махсус билим эса хам экспертда, хам мутахассисда булади. Шу уринда

купгина холатларда, экспертиза тайинлаш ваколатига эга булган шахслар

орасида эксперт ва мутахасис уртасида асосий фарц нимада деган савол

тугилади. Эксперт хулосасининг мутахассис хулосасидан асосий фарци

нимада, мутахассис хулосасини тузишнинг процессуал тартибини белгилаш

керакми ёки у эксперт хулосаси билан бир хил тарзда тузиладими деган

цатор долзарб масалалар уртага ташланади [16]. Шунга ухшаш ёндашувга

С.Н. Еремин хам тухталиб, “эксперт хулосаси оддий диагностик ва

диагностик

-

таснифлаш буйича масалаларни хал цилишда олиниши

мумкин” [17], деб ёзади. Бизнингча, эксперт хулосаси билан мутахассис

фикрини “мураккаб хисоб

-

китоблар”, “узоц муддат” каби мезонлар асосида

фарцлаш, куриб чицилаётган далиллар турлари уртасидаги

фарцнинг

мустахкам асоси була олмайди.

Терговчи ва судья экспертиза хулосасини текшириш жараёнида

цуйидагиларга эътибор бериши жоиз: экспертиза учун тайёргарлик куриш

ва утказишнинг процессуал тартибига риоя цилинганлиги; хулоса ЖПК 184

-

моддасида акс этган талабларга жавоб бериши ва унда курсатилган барча

талабларни мужассам этганлиги; талаб цилинган барча саволларга тулиц
жавоб берилганлиги; экспертиза хулосаси жиноят иши материалларига зид

эмаслиги; эксперт томонидан илмий асосланган тадцицот усулларидан

фойдаланилганлиги;

экспертнинг

уз

хулосасини

цай

даражада

асослаганлиги; уз фаолият ва билим даражаси чегарасидан четга

чицмаганлиги; жиноят иши юзасидан махсус билимлардан фойдаланиш

меъёрига тулиц риоя цилинганлиги; эксперт тасарруфи учун юборилган

тадцицот объекти ва материалларидан тулиц фойдаланилганлиги;

цушимча ёки цайта экспертиза утказиш учун асослар борлиги ёки мавжуд

камчиликларни экспертни суроц цилиш орцали бартараф этиш

мумкинлиги.


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

10

Катор адабиётларда эксперт хулосасига таъриф беришда асосий

эътибор унинг шаклига царатилади. Уларда, хусусан, “эксперт хулосаси

-

процессуал, ёзма шаклдаги хужжат” эканлиги, мазмуни буйича эса “эксперт

томонидан аницланган асосли хулосаларни уз ичига олиши” [18] цайд

этилади.

Эксперт хулосасининг шакли унинг процессуал манбаси, узига хос

цонунда белгиланган мажбурий элементлар тизимини акс эттирган

далилий маълумотнинг ёзма ташувчиси хисобланади. Манба сифатида

эксперт хулосасига асосан, унга цуйиладиган процессуал талаблардан келиб

чиццан холда таъриф берилади. Бу

борада Р.С. Белкиннинг ёзишича,

“экспертиза хужжати

-

цонун талабларига мувофиц тузилган ёзма хужжат

хисобланади. Унда экспертиза тайинлаш учун асослар, эксперт хацидаги

маълумотлар, экспертизани утказиш шароитлари, экспертиза объектлари,

эксперт олдига цуйилган саволлар, цулланган усул ва методлар хамда

олинган оралиц натижалар курсатилган экспертиза тадцицоти

жараёнининг баёни, эксперт томонидан аницланган фактик маълумотлар,

шунингдек, эксперт хулосалари акс эттирилади” [19].

Эксперт хулосаси доим ёзма шаклда берилади (ЖПК 184

-

м.), аммо

бунда уни бошца турдаги ёзма далилий хужжатлардан фарцлаш лозим. Ёзма

далилларнинг асосий жихати фактлар хацидаги маълумотларнинг шахс

томонидан тегишли белгилар орцали моддий ташувчида цайд этилганлиги

хисобланади. Эксперт хулосасининг белгиси оддийгина ёзма шаклда

булмасдан, балки тадцицот давомида маълумотни аницлаб, унга бахо бериб

боришда хисобланади. Эксперт хулосаси махсус билимлар асосида

маълумот олиш жараёни ва унинг олинишини узида акс эттиради. Тергов

(суд) органи томонидан экспертиза хулосаси аввалига алохида урганилиб,

тахлил цилиниб, бахоланади, сунгра бошца далил турлари билан циёслаб

умумлаштирилади. Шу холатда эксперт шахси хацидаги маълумотлар ва

тадцицотнинг мукаммал утказилганлиги, хулосанинг илмий асослилиги

эътиборга олиниши даркор. Эксперт шахси хацидаги маълумотлар

экспертиза утказишнинг дастлабки жараёнида, яъни тайинлаш босцичида

хал цилиниши талаб цилинган масала булиб, экспертиза объектига ва иш
материалларига эътибор бериш талаб цилинади. Агарда

эксперт мазкур

объект ва маълумотлардан тугри фойдалана олсагина, жиноят ишини

очишга асцотувчи далилларни цулга киритиш мумкин.

А.Х. Скоморохов ва М.Н. Сосенушкинлар экспертизада юзага келиши

мумкин булган камчиликларни урганиб, улар сирасига цуйидагиларни

киритадилар: айбланувчининг экспертиза тайинлаш тугрисидаги царор

билан танишиб чицмаганлиги; экспертизанинг асоссиз тайинланганлиги,

яъни унга эхтиёж сезилмаганда хам мурожаат цилинганлиги; тайинланиши

лозим булган мутахассисликдаги экспертнинг урнига бошца соха

мутахассисининг жалб цилинганлиги; экспертиза тайинлаш тугрисидаги


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

11

царорда юборилган ва урганилиши талаб цилинган айрим объектлар узи

була туриб, царорда акс эттирилмаганлиги; экспертларга берилган

саволларнинг аниц эмаслиги ёки хатоликлар билан

баён цилиниши

натижасида экспертнинг савол мо^иятини тушунмаслиги; экспертизага

юборилиши ва уларни тадциц цилиш ижобий оцибатлар олиб келиши

мумкин булган объектлар цолиб, фойдаланиш даражаси паст булган

объектларнинг юборилганлиги; юборилган маълумотларнинг ёки

тадцицот объектининг камлиги натижасида тадцицотни тулиц утказиб

булмаслиги; циёсланиши лозим булган нарсаларнинг сифатсизлиги;

экспертиза учун намунлар юборишда тегишли сацловчи буюмлардан
фойдалана олмаслик, мазкур объектларни юборишда эхдиётсизлик ва

лоцайдлик [20].

Экспертиза хулосаси экспертнинг машаццатли ме^нати натижаси

булганлиги сабабли унинг х,ар бир элементига назар солиш ва диццат билан

эътибор берган х,олда бах,о бериш зарур. Экспертиза хулосасини бахрлашда

терговчи экспертнинг тадцицотни амалга оширишга ваколатлилиги,

цуйилган талабларни бажара олиши, тадцицотнинг ва берилган

объектларнинг тулицлилиги, хулосани асосли барча талабларга жавоб

берган х,олда чицарилганлиги, экспертизада фойдаланиши лозим булган

усуллардан уринли фойдаланилганлиги, умумий хулосани шакллантириш

учун фойдаланиладиган х,ар бир экспертиза жараёни буйича хулосаларни

бирлаштира олиши каби жихдтларга эътибор царатиши зарур. Агарда

эксперт фаолиятининг маълум бир цисми тушунарсиз булганда, унга савол

бериш орцали мазкур тушунмовчиликнинг олдини олиш мумкинлигини

эътибордан социт этмаслик лозим. Замона ривожланиб, жиноятларнинг

янги турлари пайдо булаётган ва уларни очишнинг мураккаблашиб

бораётганлигини инобатга олсак, экспертга мурожаат цилиш х,оллари

борган сайин ошиб бориши тайин. Шу боис, хулосанинг амалий ёрдамидан

уринли фойдаланиш даркор. Эксперт хулосаси суриштирувчи, терговчи ёки

суд томонидан иш буйича тупланган бошца далиллар билан биргаликда

унинг илмий асосланганлиги ва экспертиза утказиш учун белгиланган

барча процессуал цоидаларга риоя этилганлиги нуцтаи назаридан
бахрланади [21].

Экспертнинг хулосаси суриштирувчи, терговчи ёки суд учун муцаррар

далилий кучга эга булмай, хулосага цушилмаслик царорда ёки ажримда

асослаб берилиши лозим. Жиноят иши буйича бир неча экспертиза

утказилган ва экспертлар бир хил фикрга келмаган булсалар,

суриштирувчи, терговчи ёки суд баъзи экспертларнинг хулосаларига

цушилиш ва бошца экспертларнинг хулосаларига цушилмаслик

тугрисидаги уз фикрини асослаб бериши лозим. Эксперт хулосаси

бах,оланиб булингач, тергов (суд) органи олинган маълумотлардан уринли

фойдаланиш чораларини куриши зарур.


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

12

Адабиётларда хар цандай экспертиза текшируви хам объектив

хацицатнинг аницланишига олиб келмаслиги хацидаги фикрлар

билдирилган [22]. Мазкур фикрга цушилган холда биз цуйидагиларни

таъкидламоцчимиз: эксперт хулосаси хато, ноаниц булиши мумкин ва бу

хол бир цатор сабаблар, масалан, тадциц цилинган объектларнинг

хусусиятлари ва белгиларининг сезиларли тарзда узгариши, уларнинг

тулиц акс этмаганлиги, эксперт томонидан кам ахамиятли ва самарасиз

усулларнинг цулланилганлиги туфайли юзага келиши мумкин.

Эксперт хулосаси бошца далилларга нисбатан ишончлилик ёки

ишончсизлик хусусиятига эга эмас. Эксперт фаолиятида учрайдиган
алохида турдаги хатоликлар ва ноаницликлар эксперт хулосаларининг

умуман объектив хацицатга тугри келишини рад этиш учун асос була

олмайди [23].

Е.Р. Россинская фикрича, “эксперт хулосасининг далилий ахамияти

юцори булиб, улар илмий текширувларга асосланиши боис, унинг

ишончлилигига шубха булиши мумкин эмас” [24].

Эксперт хулосасини бахолаш мухим ахамият касб этади. Эксперт

хулосасини судда урганиш ва бахолаш далилларни текшириш ва

бахолашнинг умумий цоидалари асосида амалга оширилади. “Далилларни

бахолаш деганда, иш буйича хацицатни аницлашда мантицан фикрлаш

орцали далилнинг урнини аницлаш тушунилади” [25].

Хар цандай далил сингари экспертиза хулосаси хам далилларни

бахолашнинг умумий принципи асосида тахдил цилинади ва терговчи,

прокурор, судьянинг ички ишончи асосида бахоланади. Ички ишонч

далилни мацбуллиги, етарлилиги, ишончлилиги юзасидан царор чицариши

мумкин булган шахсларнинг узи амалга ошираётган харакатларнинг

адолатли эканлигига ишончи йигиндисидир [26].

В.Д. Арсеньев “далилларни бахолашга хар бир далилнинг алохида ва

барча

далилларнинг биргаликдаги кучи ва ахамиятини аницлаш” деб, А.И.

Трусов эса, “далилларни бахолашда асосий масала бу далилларни узида акс

эттирган фактлар хацидаги ишончли маълумотларни аницлаш” [27] деб

ёзади. Л.Т. Ульянова хам шунга ухшаш нуцтаи назарни маъцуллаб,
“далилларни бахолашнинг мазмуни уларнинг ахамиятга эга эканлигига

ишонч хосил цилишдан иборат”, деган фикрни илгари суради [28].

Юцорида келтирилган далилларни бахолашнинг мазмуни хацидаги

фикрларни рад этмаган холда бундай мантиций жараёнда у ёки бу

жихатларни ажратиб, уларни ахамияти ва мураккаблиги даражасини

белгилаб олиш мумкин. Эксперт хулосасини бахолаш унинг алоцадорлиги,

йул цуйилиши, ишончлилиги, далилий ахамиятга эгалиги нуцтаи

назаридан амалга оширилади [29]. Эксперт хулосасини бахолашда унинг

ишончлилигини бахолаш мухимдир. А.Я. Палиашвили хулосанинг

ишончлилигини унинг бошца далиллар билан алоцасини назарда тутмаган


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

13

холда бахолаш лозимлигини таъкидлаб, “хулосани бахолашни айнан унинг

алохида томонларининг текширувидан бошлаш мацсадга мувофицлигини

таъкидлайди. Бундай текширув натижасида хулосаларнинг тугрилигига

ишонч хосил цилиш, ундан сунг эса, бутун эксперт хулосасини бошца

материаллар билан бахолаш лозим” [30], деб ёзади. Гарчанд, ушбу фикр

мазмунан тугри булса

-

да, ундаги “алохида томонларининг текширувини

бахолаш” деган суз бирикмаси тушунарсиз.

Эксперт хулосасининг йул цуйилиши, алоцадорлиги, ишончлилиги ва

далилий ахамиятини бахолаш йуллари ва воситаларига, ушбу далилнинг

манбаси булган экспертнинг узига эътибор царатган холда тахлил цилсак.
Эксперт хулосасининг тугрилигини бахолаганда, маълумки унинг шаклан

мувофицлиги, ЖПК талабларига тугри келиши текширилади. Бундай

текшириш тадцицот объектларининг процессуал мацомини аницлаш, иш

буйича

экспертиза

тайинлаш,

уни

утказиш,

натижаларни

расмийлаштиришнинг процессуал тартибига риоя цилиш билан боглиц.

Эксперт хулосасини бахолашда эксперт маълумот бераётган фактлар

хацидаги билимлар хацицатга мос келиши ва хулосаларнинг мантиций

асосланганлигига ишонч хосил цилиш учун суд мантиций исботлаш

жараёнига эътибор царатиши лозим. Мазкур цоида ЖПКнинг 204

-

моддасида уз аксини топган булиб, унга кура эксперт олдига цуйилган

масалалар буйича берилган хулосалар асосланган булиши лозим.

Тадцицотнинг ушбу босцичида эксперт техник воситалар ва усуллардан

фойдаланилган тадцицотнинг баёнига алохида эътибор царатиши лозим.

Суд ва бошца иштирокчилар экспертизани утказишда бирор

-

бир

процессуал цонун бузилишларига йул цуйилмаганлигига эътибор

царатадилар. Сунгра хулоса хацицатга мувофиц ва асосланганлиги

текширилади. Бунда цуйидаги холатларга алохида эътибор берилади:

экспертга текширув утказиш учун тацдим этилган материалларнинг

тулицлиги ва ишончлилиги; эксперт текширувининг тулицлиги,

объективлиги ва ишончлилиги; утказилган текширувдан келиб чицадиган

хулосаларнинг асосланганлиги ва мантицца мослиги. Ишончли текширув

утказилиши нафацат тацдим этилган материалларнинг тахлил
цилинишига, балки текширув утказиш учун эксперт томонидан танланган

усулларнинг ишончлилигига боглиц. Хулосанинг объективлиги унинг

илмийлиги, текширув ва хулосаларнинг холислилиги орцали аницланади.

Эксперт хулосасининг ишончлилигини бахолаш мураккаб, куп погонали

жараён хисобланади. Эксперт шахсининг узини бахолаш (маълум масала

унинг билим доирасига кириши ва унинг ушбу соха буйича билимга

эгалиги) билан бир цаторда унга тацдим этилган объектлар ва дастлабки

маълумотларнинг ишончлилиги, тулицлиги ва етарлилигини бахолашда

хулосанинг илмий асосланганлигини текшириш мухим ахамиятга эга.

Хулосанинг бахоланиш босцичи нафацат терговчи (судья), балки


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

14

экспертнинг узи учун кам нисбатан мураккаб саналади. Зеро, ушбу босцичда

мокиятан эксперт фаолияти баколанади. Л.Е.Ароцкер мазкур жараённи

эксперт бакосининг асосларини белгиловчи цуйидаги куплаб элементлар

мицдоридан ташкил топган мураккаб тизим

сифатида баколаган: якка

эксперт ва экспертлар гуруки томонидан (комиссиявий ва комплекс

экспертизаларда); цатъий (бир хил хулоса) ва циёсий; ички ва ташки

белгиларига кура (узига хос жикатлари, тузилишига кура); объектив ва

субъектив белгиларига кура (шахсий); етарлилиги ва етарли эмаслиги,

узига хос жикатларга эгалиги ва эга эмаслиги белгилари буйича;

хулосаларни тузишда бутун фаолиятининг баколанганлиги [31].

Эксперт хулосасини баколашнинг сунгги элементи унинг далилий

акамият (куч)га эгалигини аницлаш кисобланади. Купгина колларда асосий

хатоликлар айнан шу босцичда юзага келади, яъни кар томонлама тугри ва

асосланган хулоса суд томонидан нотугри тушунилади [32].

Эксперт хулосаси шунингдек, цилмиш ва оцибат уртасидаги сабабий

богланишни аницлашда, шунингдек, жиноятнинг объектив томони

таркибий цисми сифатида оцибат (масалан, экологик жиноятлар

натижасида етказилган зарарнинг характери ва даражаси)ни тадциц

цилишда кам муким акамият касб этади.

Хулоса цилиб айтганда, эксперт хулосаси судьянинг судланаётган

шахснинг айбсиз ёки айбдор эканлиги юзасидан ички ишончи

шаклланишига таъсир цилиши мумкин булган муким омиллардан бири

кисобланади. Х,озирги кунда суд экспертизасида бериладиган хулосага

таянмаган колда апелляция ва кассация тартибида иш куриш айницса,

дастлабки терговда далилларни туплашда экспертиза утказмаслик шу

ишлар натижасига ишончсизлик билан царашга олиб келаётганлиги кам

жиноят процессида экспертиза институтининг муким акамият касб

этишидан далолат беради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1.

Отахужаев С.А. Эксперт хулосасининг далилий акамияти //

Экспертиза хулосаларининг далилий мокияти: Республика идоралараро
илмий

-

амалий конференция материаллари.

-

Тошкент, 2010.

-

Б. 3.

2.

Аверьянова Т.В. Интеграция и дифференциация научных знаний

как источники и основы новых методов судебной экспертизы.

-

М.:

Академия МВД России, 1994.

-

С. 16.

3.

Зинин A.M., Майлис Н.П. Судебная экспертиза. Учебник.

-

М.: Право и

закон. 2002.

-

С. 172; Майлис Н.П. Введение в судебную экспертизу.

-

М.: Закон

и право, 2004.

-

112 с; Россинская Е.Р. Судебная экспертиза в гражданском,

арбитражном, административном и уголовном процессе.

-

М.: Норма, 2005.

-

С. 228

-234.


background image

Наука, общество, образование

реалиях

Science

through t'n^e o.rd срлсе

в современных

15

4.

Белкин А.Р. Теория доказывания: Научно

-

методическое пособие.

-

М.:

Норма, 1999.

-

С. 11.; Горянов И.И. Судебная экспертиза в современном

уголовном

судопроизводстве:

правовое

регулирование

и

правоприменительная практика: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук.

-

М.: РГБ,

2006. -

С. 15.

5.

Узбекистан Республикаси Олий суди Пленуми царорлари туплами.

1991-2006. -

Тошкент: Адолат, 2006. Иккинчи жилд.

-

Б. 188.

6.

Горянов И.И. Судебная экспертиза в современном уголовном

судопроизводстве: правовое регулирование и правопри Педенчук А.К.

Проблемы обеспечения достоверности заключения судебного эксперта.

-

М.:

Юрид. лит. 1992.

-

С. 56; Корухов Ю., Орлов Ю., Эджубов Л. Оценка

достоверности заключения эксперта // Социалистическая законность.

-

Москва, 1991.

-

№2.

-

С. 45

-

47. менительная практика: Автореф. дисс. ... канд.

юрид. наук.

-

М.: РГБ, 2006.

-

С. 15.

7.

Педенчук А.К. Проблемы обеспечения достоверности заключения

судебного эксперта.

-

М.: Юрид. лит. 1992.

-

С. 56; Корухов Ю., Орлов Ю.,

Эджубов

Л.

Оценка

достоверности

заключения

эксперта

//

Социалистическая законность.

-

Москва, 1991.

-

№2.

-

С. 45

-47.

8.

Лебедева В.М. Научно

-

практический комментарий к Уголовно

-

процессуальному кодексу Российской Федерации

-

М.: Торг. кори, «Дашков и

К», 2003.

-

С. 409.

9.

Мельник С.Л.

Актуальные вопросы

экспертной

инициативы:

Автореф. дисс. ...канд. юрид. наук.

-

Челябинск, 2005.

-

С. 13.

10.

Рахунов Р.Д.

Теория и практика

экспертизы

в советском

уголовном процессе.

-

М.: Госюриздат, 1963.

-

С. 206.

11.

Эксперт. Руководство для экспертов органов внутренних дел / Под

ред. Т.В. Аверьяновой, В.Ф. Статкуса.

-

М.: НОРМА, 2003.

-

С. 330.

12.

Винберг А.И. Основные принципы советской криминалистической

экспертизы.

-

М.: Госюриздат, 1949.

-

С. 53; Эйсман А.А. Заключение

эксперта.

-

М.: Юрид. лит, 1967.

-

С. 120

-

121; Шляхов А.Р. Судебная

экспертиза: организация и проведение.

-

М.: Юрид. лит, 1979.

-

С. 130

-133;

Колдин В.Я. Значение вероятного заключения эксперта // Сб. науч. трудов

по теме «Вопросы судебной экспертизы».

-

Москва, 1962.

-

С. 43

-47.

13.

Узбекистан Республикаси Олий суди Пленуми царорлари туплами.

1991-2006. -

Тошкент: Адолат, 2006. Биринчи жилд.

-

Б. 8

.

14.

Орлов Ю.К. Заключение эксперта и его оценка по уголовным

делам: Учебное пособие.

-

М.: Юрист, 1995.

-

С. 40.

15.

Комиссаров А.Ю., Пахомов А.В., Соколов С.В. Предупреждение

экспертных

ошибок

при

проведении

криминалистической

почерковедческой экспертизы: Методические рекомендации.

-

М.: ГУ ЭКЦ

МВД России, 2001.

-

С. 4.

16.

Кудрявцева А.В. Заключение и показания специалиста как вид


background image

Наука, общество, образование

реалиях

Science

through t'n^e o.rd срлсе

в современных

16

доказательств в уголовном процессе России // Актуальные проблемы

теории и практики уголовного судопроизводства и криминалистики: Сб.

статей конф.

-

М.: Академия управления МВД России, 2004.

-

С. 55.


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

Science

through t'n^e o.rd срлсе

17

in

17.

Еремин С.Н. Заключение специалиста как новый

доказательства в уголовном судопроизводстве: Автореф. дисс. ...

юрид. наук.

-

Краснодар. 2004.

-

С. 6.

18.

Бурков И.В., Мурзиков А.В. Заключение эксперта как

доказательств.

-

Владимир: Транзит икс, 2001.

-

С. 5.

19.

Белкин Р.С. Криминалистическая энциклопедия.

-

М.: Мегатрон

XXI, 2000. -

С. 70.

20.

Скоморохов А.Г., Соснушкина М.Н. Типичные ошибки следователя,

допускаемые при назначении криминалистических экспертиз // Информ.

бюлл. Акад. управлении МВД России.

-

Москва, 1998.

-

№ 6.

-

С. 48

-49.

21.

Харченко Д.А. Судебная экспертиза в российском уголовном

судопроизводстве: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук.

-

Иркутск: Восточно

-

Сибирский инс., 2006.

-

С. 11.

22.

Шляхов А.Р. Судебная экспертиза: организация и проведение.

-

М.:

Юрид. лит, 1979.

-

С. 122.; Белкин Р.С. Криминалистика: проблемы

сегодняшнего дня. Злободневные вопросы российской криминалистики.

-

М.: Норма, 2001.

-

С. 186

-191.

23.

Белкин Р.С. Криминалистика:

проблемы сегодняшнего дня.

Злободневные вопросы российской криминалистики.

-

М.: Норма, 2001.

-

С.

122.

24.

Россинская Е.Р. Судебная экспертиза в уголовном, гражданском и

арбитражном процессе.

-

М.: Право и закон, 1996.

-

С. 50.

25.

Эйсман А.А. Логика доказывания.

-

М.: Юрид. лит, 1971.

-

С. 45.;

Мухин И.И. Важнейшие проблемы оценки судебных доказательств в

уголовном и гражданском судопроизводстве.

-

Л.: ЛГУ, 1974.

-

С. 87.; Шейфер

С.А. Сущность и способы собирания доказательств в советском уголовном

процессе.

-

М.: Юрид. литература, 1972.

-

С. 112.

26.

Лебедева В.М.

Научно

-

практический

комментарий к Уголовно

процессуальному кодексу Российской Федерации

-

М.: Дашков и К, 2003.

-

С.

409.

27.

Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств.

-

М.: Юристъ,

1960. -

С. 87.

28.

Ульянова Л.Т. Оценка доказательств судом первой инстанции.

-

М.:

Юрид. лит, 1959.

-

С. 65.

29.

Арсеньев В.Д., Заболоцкий В.Т. Использование специальных

знаний при установлении фактических обстоятельств уголовного дела.

-

Красноярск:

Изд

-

во Красноярского университета, 1986.

-

С. 23.;

Аринушкина Г.П., Шляхова Л.Р. Проведение экспертизы в суде. Пособие для

следователей, судей, экспертов.

-

М.: Юрид. лит, 1988.

-

С. 7

-33.

30.

Палиашвили А.Я. Экспертиза в суде по уголовным делам

-

М.:

Юрид. лит., 1973.

-

С. 101.

31.

Ароцкер Л.Е. Сущность оценки и место её в методике экспертного

вид

канд.

вид


background image

Наука, общество, образование в современных

реалиях

Science

through t'n^e o.rd срлсе

18

исследования.

-

Л.: ЛГУ, 1977

-

С. 133

-136.

32.

Орлов Ю.К. Основы теории доказательств в уголовном процессе.

-

М.: Юрист, 2000.

-

С. 126.

Библиографические ссылки

Отахўжаев С.А. Эксперт хулосасининг далилий аҳамияти // Экспертиза хулосаларининг далилий моҳияти: Республика идоралараро илмий-амалий конференция материаллари. – Тошкент, 2010. – Б. 3.

Аверьянова Т.В. Интеграция и дифференциация научных знаний как источники и основы новых методов судебной экспертизы. – М.: Академия МВД России, 1994. – С. 16.

Зинин A.M., Майлис Н.П. Судебная экспертиза. Учебник. – М.: Право и закон. 2002. – С. 172; Майлис Н.П. Введение в судебную экспертизу. – М.: Закон и право, 2004. – 112 с; Россинская Е.Р. Судебная экспертиза в гражданском, арбитражном, административном и уголовном процессе. – М.: Норма, 2005. – С. 228–234.

Белкин А.Р. Теория доказывания: Научно-методическое пособие. – М.: Норма, 1999. – С. 11.; Горянов И.И. Судебная экспертиза в современном уголовном судопроизводстве: правовое регулирование и правоприменительная практика: Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. – М.: РГБ, 2006. – С. 15.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорлари тўплами. 1991-2006. –Тошкент: Адолат, 2006. Иккинчи жилд. – Б. 188.

Горянов И.И. Судебная экспертиза в современном уголовном судопроизводстве: правовое регулирование и правопри Педенчук А.К. Проблемы обеспечения достоверности заключения судебного эксперта. – М.: Юрид. лит. 1992. – С. 56; Корухов Ю., Орлов Ю., Эджубов Л. Оценка достоверности заключения эксперта // Социалистическая законность. – Москва, 1991. -№2. – С. 45–47. менительная практика: Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. – М.: РГБ, 2006. – С. 15.

Педенчук А.К. Проблемы обеспечения достоверности заключения судебного эксперта. – М.: Юрид. лит. 1992. – С. 56; Корухов Ю., Орлов Ю., Эджубов Л. Оценка достоверности заключения эксперта // Социалистическая законность. – Москва, 1991. – №2. – С. 45–47.

Лебедева В.М. Научно-практический комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации – М.: Торг. кори, «Дашков и К», 2003. – С. 409.

Мельник С.Л. Актуальные вопросы экспертной инициативы: Автореф. дисс. ...канд. юрид. наук. – Челябинск, 2005. – С. 13.

Рахунов Р.Д. Теория и практика экспертизы в советском уголовном процессе. – М.: Госюриздат, 1963. – С. 206.

Эксперт. Руководство для экспертов органов внутренних дел / Под ред. Т.В. Аверьяновой, В.Ф. Статкуса. – М.: НОРМА, 2003. – С. 330.

Винберг А.И. Основные принципы советской криминалистической экспертизы. – М.: Госюриздат, 1949. – С. 53; Эйсман А.А. Заключение эксперта. – М.: Юрид. лит, 1967. – С. 120–121; Шляхов А.Р. Судебная экспертиза: организация и проведение. – М.: Юрид. лит, 1979. – С. 130–133; Колдин В.Я. Значение вероятного заключения эксперта // Сб. науч. трудов по теме «Вопросы судебной экспертизы». – Москва, 1962. – С. 43–47.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорлари тўплами. 1991-2006. – Тошкент: Адолат, 2006. Биринчи жилд. – Б. 8.

Орлов Ю.К. Заключение эксперта и его оценка по уголовным делам: Учебное пособие. – М.: Юрист, 1995. – С. 40.

Комиссаров А.Ю., Пахомов А.В., Соколов С.В. Предупреждение экспертных ошибок при проведении криминалистической почерковедческой экспертизы: Методические рекомендации. – М.: ГУ ЭКЦ МВД России, 2001. – С. 4.

Кудрявцева А.В. Заключение и показания специалиста как вид доказательств в уголовном процессе России //Актуальные проблемы теории и практики уголовного судопроизводства и криминалистики: Сб. статей конф. – М.: Академия управления МВД России, 2004. – С. 55.

Еремин С.Н. Заключение специалиста как новый вид доказательства в уголовном судопроизводстве: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. – Краснодар. 2004. – С. 6.

Бурков И.В., Мурзиков А.В. Заключение эксперта как вид доказательств. – Владимир: Транзит икс, 2001. – С. 5.

Белкин Р.С. Криминалистическая энциклопедия. – М.: Мегатрон XXI, 2000. – С. 70.

Скоморохов А.Г., Cocнушкина М.Н. Типичные ошибки следователя, допускаемые при назначении криминалистических экспертиз // Информ. бюлл. Акад. управлении МВД России. – Москва, 1998. – № 6. – С. 48–49.

Харченко Д.А. Судебная экспертиза в российском уголовном судопроизводстве: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. – Иркутск: Восточно – Сибирский инс., 2006. – С. 11.

Шляхов А.Р. Судебная экспертиза: организация и проведение. – М.: Юрид. лит, 1979. – С. 122.; Белкин Р.С. Криминалистика: проблемы сегодняшнего дня. Злободневные вопросы российской криминалистики. – М.: Норма, 2001. – С. 186–191.

Белкин Р.С. Криминалистика: проблемы сегодняшнего дня. Злободневные вопросы российской криминалистики. – М.: Норма, 2001. – С. 122.

Россинская Е.Р. Судебная экспертиза в уголовном, гражданском и арбитражном процессе. – М.: Право и закон, 1996. – С. 50.

Эйсман А.А. Логика доказывания. – М.: Юрид. лит, 1971. – С. 45.; Мухин И.И. Важнейшие проблемы оценки судебных доказательств в уголовном и гражданском судопроизводстве. – Л.: ЛГУ, 1974. – С. 87.; Шейфер С.А. Сущность и способы собирания доказательств в советском уголовном процессе. – М.: Юрид. литература, 1972. – С. 112.

Лебедева В.М. Научно-практический комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации – М.: Дашков и К, 2003. – С. 409.

Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств. – М.: Юристъ, 1960. – С. 87.

Ульянова Л.Т. Оценка доказательств судом первой инстанции. – М.: Юрид. лит, 1959. – С. 65.

Арсеньев В.Д., Заболоцкий В.Т. Использование специальных знаний при установлении фактических обстоятельств уголовного дела. – Красноярск: Изд-во Красноярского университета, 1986. – С. 23.; Аринушкина Г.П., Шляхова Л.Р. Проведение экспертизы в суде. Пособие для следователей, судей, экспертов. – М.: Юрид. лит, 1988. – С. 7–33.

Палиашвили А.Я. Экспертиза в суде по уголовным делам – М.: Юрид. лит., 1973. – С. 101.

Ароцкер Л.Е. Сущность оценки и место её в методике экспертного исследования. – Л.: ЛГУ, 1977 – С. 133–136.

Орлов Ю.К. Основы теории доказательств в уголовном процессе. – М.: Юрист, 2000. – С. 126.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов