Наука, общество, образование в современных
реалиях
58
ҚИШЛОҚ
ХЎЖАЛИГИГА МЎЛЖАЛЛАНМАГАН ЕР
УЧАСТКАЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ ТУШУНЧАСИ ВА
УНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Рахматиллаев Жасурбек Рахматилла ўғли,
Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академияси
“Давлат ҳуқуқий фанлар” кафедраси ўқитувчиси
j.raxmatillayev92@gmail.com
Аннотация
:
Ушбу тезисда қишлоқ
хўжалигига мўлжалланмаган ер
участкаларини хусусийлаштириш тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари,
мулк ҳуқуқида мавжуд бўлган статик ва динамик элементлар нисбати,
хусусийлаштиришни мулк ҳуқуқининг субинститути сифатида ҳам кўриб
чиқилиши, оммавий ва хусусий мулк, оммавий ҳуқуқ ва хусусий ҳуқуқ
дихотомияси, хусусийлаштириш мулк ҳуқуқини вужудга келишининг қайси
усуллари жумласига кириши
очиб берилган.
Калит сўзлар:
ер участкаси, хусусийлаштириш, мулк ҳуқуқи, статик
ва динамик, оммавий ҳуқуқ, хусусий ҳуқуқ.
Давлат мулкини хусусийлаштириш орқали давлат ва хусусий ҳуқуқий
асосларни уйғунлаштириш қонунчиликни ислоҳ қилиш жараёнлари билан
бевосита боғлиқдир. Бундай шароитда давлат мулкий муносабатларини
ҳуқуқий тартибга солишдаги ўзгаришлар унга тегишли шартномавий,
корпоратив ва бошқа тармоқлар (иқтисодий, маъмурий, процессуал ҳуқуқ)
институтларини жалб қилган ҳолда хусусий ҳуқуқ механизмлари мажмуаси
таъсирининг муқаррар натижаси ҳисобланади. Тадқиқотнинг фуқаролик
-
ҳуқуқий жиҳати умуман хусусийлаштириш тушунчасини қайта кўриб
чиқиш, шунингдек, унга таъсир этувчи асослар ва давлат мулк ҳуқуқини
ўзгартириш йўллари каби ҳуқуқий ҳодисаларни тушуниш заруратини
туғдирди. Уларнинг моҳияти ва турларини аниқлаштириш, амалдаги
қонунчиликни такомиллаштириш бўйича тегишли тавсиялар бериш билан
уларни таҳлил қилишда комплекс ёндашувни қўллаш зарурати мавжуд.
Таъкидлаш лозимки, хусусий ҳуқуқни тадқиқ қилишнинг замонавий
тенденциялари тобора кўпроқ шахсий эркинликларнинг кенгайиши,
жамоатчилик назорати ва жамоатчилик билан муносабатларни тартибга
солишни минималлаштириш ва энг динамик айланмани (бозорни)
шакллантириш билан ажралиб туради. Шу муносабат билан, ҳуқуқий
либертаризм позитивизм ва юснатурализмни бирлаштирган муаллифнинг
ўз позициясига асосланган ҳуқуқий тушунча сифатида фуқаролик
Наука, общество, образование в современных
реалиях
59
тадқиқотларида алоҳида аҳамият касб этади ва шахсий эркинлик ҳисси,
жамоат ахлоқи ва жамиятдаги шахсларнинг фундаментал тенглиги
ғояларини баҳолаш имкониятини беради. Шу билан бирга, тадқиқотчи
томонидан мустақил равишда танланган хусусий ҳуқуқнинг моҳиятини,
унинг предмети ва тадқиқот методологиясини тўғри тушуниш таъкидлашни
талаб қилади, шунинг учун нафақат
мавжуд умумлаштирилган билим ва
қадриятларга мурожаат қилиш, балки илмий асослар асосида ўз эътиқодлари
ва идеалларини шакллантириш мақсадга мувофиқдир.
Ҳар
қандай ҳуқуқий ҳодиса сингари хусусийлаштиришни ҳам унинг
фаолияти ва ривожланишининг объектив қонунларидан ташқари қўллаш
мумкин эмас. Ўз даврида Ф.
Бэкон ўзининг “Янги Арганон” асарида
табиатни унга бўйсунмай туриб, забт этиш мумкин эмаслигини
таъкидлаган.
Янги
Ўзбекистондаги
хусусийлаштириш
тизимини
ривожлантиришда ҳам айнан мана шу жиҳат инобатга олиниши лозим. Бу
тизим бозор муносабатларига жавоб бериши, уларни сусайтирмаслиги,
аксинча –
уларнинг ривожланишига кўмаклашиши ва қатор ижтимоий
-
ҳуқуқий муаммоларни ҳал этиши, жамиятда хусусийлаштириш
жараёнларининг қонунийлашишига олиб келиши зарур.
Ушбу вазифани тадқиқот объекти нафақат субъектга нисбатан
пассив, балки объектив қонунлар тизимининг ташувчиси бўлиб, объект
охир
-
оқибат субъектни ушбу қонунларга бўйсунишга мажбур қилади деган
тушунча призмаси орқали ҳал қилиш керак. Акс ҳолда, биз фақат салбий
натижага эга бўламиз ва
мазкур объект мавжуд бўлишининг энг муҳим
жиҳатини ундан ололмаймиз.
Ю.В.
Алдановнинг фикрига кўра махсус (хусусийлаштириш) ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солиш
тизими
хусусийлаштириш
ва
хусусийлаштириш ҳуқуқини ажратиш туфайли давлат мулкчилик режимини
ўзгартириш ва уни хусусий мулкка ўтказиш учун кенг кўламли ҳаракатлар
амалга ошириш заруратига кўра фуқаролик ҳуқуқи доирасида вужудга келган.
Бу ерда фуқаролик ҳуқуқи доктринасида ноаниқ қабул қилинган
“оммавий
мулк режими” атамасидан фойдаланиш ва уни хусусий мулкка ўтказишга
эътибор қаратилади: 1) муайян фаолиятни амалга ошириш учун ҳокимият
томонидан тақдим этилган таомил сифатида; 2) объектга бўлган ҳуқуқларни
қўлга киритиш, ўзгартириш ва амалга ошириш усули, тартиби сифатида.
Бинобарин, хусусийлаштиришнинг асл моҳияти ва мазмунини
иқтисодий
-
ҳуқуқий ҳодиса сифатида ва бундай ҳодисага хос бўлган тартибга
солувчи таъсир воситаларини фуқаролик
-
ҳуқуқий режим призмаси орқали
англашнинг табиий зарурати мавжуд. Бунда хусусий ташаббусни озод қилиш
ва эркинликни потенциал сифатида ошкор қилиш, мулкни давлат
тасарруфидан чиқариш ва режали иқтисодиётни рад этиш ва субъектив
идрокка асосланган режали тартибга солиш ҳақида гапириш мумкин.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
60
С.A.
Погребний ҳақли равишда таъкидлаганидек, ижтимоий
муносабатларининг маълум бир турини, хусусан, фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш концепциясини тушуниш
кейинги илмий тадқиқотлар демагогик мулоҳазага айланмаган, аммо
маълум хулосаларни шакллантириш ва амалда мазмунли тавсиялар ишлаб
чиқиш имкониятига эга бўлган зарур шартлардан биридир. Шу билан
бирга, хусусийлаштиришни ҳуқуқий тартибга солиш деганда, ҳуқуқий
тартибга солиш субъекти (фуқаролик муносабатлари иштирокчилари ёки
давлат)нинг фуқаролик ижтимоий
муносабатларига фуқаролик ҳуқуқи
нормаларини (шартномавий ёки қонуний) белгилаш йўли билан
таъсири
қилиши тушунилади.
Натижада, хусусийлаштиришни фуқаролик
-
ҳуқуқий тартибга солиш
жамоатчилик билан муносабатларни лозим даража(ҳуқуқ нормаларида
белгиланган ҳуқуқий
тартибга солиш мақсади)дан ҳақиқий (ҳақиқий
муносабатларнинг ҳуқуқ нормаларининг кўрсатмаларига мувофиқлиги)га
айлантиради. Бу ўринда гап оммавий тузилмаларининг мулкига эгалик
ҳуқуқини хусусий мулкка айлантириш ҳақида кетмоқда.
Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда, биз хусусийлаштиришни
дуалистик ҳуқуқий табиати призмаси орқали кўриб чиқишни таклиф
қиламиз. Шубҳасиз, хусусийлаштириш мулк ҳуқуқи институтининг
ажралмас қисми бўлиб, уни мулк ҳуқуқи ва мутлақ ҳуқуқий муносабатлар
билан боғлайди. Бу, бошқа нарсалар қатори, Фуқаролик кодексининг 182
-
таркибий жойлашуви билан тасдиқланади, бу давлат мулкига тегишли
мол
-
мулкни хусусийлаштиришда мулк ҳуқуқини олишни белгилайди. Шу
билан бирга, хусусийлаштириш бир вақтнинг ўзида мажбурий, нисбий
ҳуқуқий муносабатларнинг бир қисмидир, бу махсус мулк шаклларида
(давлат ва муниципал мулк) фуқаролик айланмаси динамикасига
воситачилик қилади.
Юқоридагиларга кўра, ушбу тадқиқотни хусусийлаштиришга “ашёвий” –
“мажбурият” ҳуқуқий муносабатларнинг шартли дихотомиясини қўллаш,
сўнгра уларни давлат мулкини хусусийлаштиришнинг фуқаролик
-
ҳуқуқий
режимини синтез қилиш орқали диалектик бирлаштириш орқали ўтказиш
мақсадга мувофиқдир. Шу билан бирга, мутлақ ва мажбурий тартибга
солишнинг тўқнашуви(тўқнашуви)да биринчиси устун эканлиги тан
олинганлигини ҳисобга олиш лозим.
Шубҳасиз, хусусийлаштириш мулк ҳуқуқи институти билан
чамбарчас боғлиқ (гарчи ҳуқуқий муносабатлар динамикасига еътибор
қаратилса ҳам. Ушбу ёндашувни В.С. Щербина ҳам қўллаб
-
қувватлайди ва
хусусийлаштириш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ҳуқуқий нормалар мулк
ҳуқуқи институти алоҳида ҳуқуқий субинститути, деб қайд этади.
Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда хусусийлаштириш табиий равишда
мулк ҳуқуқига хос бўлган объектив қонунларга асосланиб, унинг бир қисми
Наука, общество, образование в современных
реалиях
61
ҳисобланади
ва умуман боғлиқдир. Демак, хусусийлаштиришни мулкий
ҳуқуқлардан алоҳида кўриб чиқиш мумкин эмас. Бу объектив равишда мулк
ҳуқуқи институтини шакллантиришнинг умумий қонунларини ҳисобга
олишни талаб қилади, бу эса мулк ҳуқуқининг хусусийлаштириш каби
субинститутини ривожлантириш қонунларини белгилаб берди.
Е.А.
Сухановнинг таъкидлашича, статик мулк муносабатлари ўз
моддий ашёларга тегишлилик (ўзлаштириш) ҳолатини ифодалайди.
Аксинча, мулкчилик динамикаси муносабатлари мулкни бир кишидан
бошқасига ўтказиш билан боғлиқ бўлиб, улар товар ҳаракати жараёнида
намоён бўлади. Мулкни бир шахсдан бошқасига бундай ўтказиш товар
эгалари ўртасидаги шартноманинг натижаси бўлиши мумкин. Шундай
қилиб, мулк ҳуқуқи динамикани эмас, балки статикани, фақат мулкий
муносабатларнинг бир қисмини тартибга солишга қодир.
Мулк ҳуқуқида мавжуд бўлган статик ва динамик элементлар нисбати
борасида Е.A.
Харитонов таклиф этган илмий
-
амалий низони ҳал этиш билан
келишиш мумкин. Шу билан бирга, у таъкидлаганидек, бу ерда
позицияларнинг келишмовчилиги кўп жиҳатдан мулкчи тушунчасини
аниқлаш ва “муносабатлар статикаси” ва “муносабатлар динамикаси”
категорияларини тушунишга турлича ёндошиш билан боғлиқ. E.A.
Суханов
мулк тушунчасини эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этиш категорияси
орқали эмас, балки ўзлаштириш категорияси орқали белгилаган. Шунинг
учун, унинг позициясидан хулоса қилиш мумкинки, мулкий муносабатлар
табиий равишда нарсаларни ўзлаштириш ҳолатини, яъни статистик пайтни
белгилайди. Шу маънода айтишимиз мумкинки, мулк –
бу мол
-
мулкнинг
битта мулкдорга, бу ҳолатда давлат ёки маҳаллий ўзини ўзи бошқариш
органлари тегишлилиги ва ундан бошқаларга бегоналаштирилиши бўйича
ижтимоий муносабатлар статикасидир. Агар мулкий муносабатларнинг
мазмуни томонига эътибор қаратадиган бўлсак, унда статик (эгалик,
ўзлаштириш) ва динамик (фойдаланиш, тасарруф этиш) элементларни
фарқлаш мумкин. Шубҳасиз, бу зиддиятни мураккаб ижтимоий воқеълик
сифатида мулкий муносабатларда мазмуннинг статик (эгалик) ва динамик
(фойдаланиш, тасарруф этиш) элементлари мавжудлигига орқали олиб
ташлаш мумкин. Улар ҳар доим умумийликда мулкка хос ҳисобланади, аммо
вазиятга қараб уларнинг маъноси ўзгариши мумкин.
Шуни инобатга олган ҳолда, хусусийлаштиришни мулк ҳуқуқининг
субинститути сифатида ҳам кўриб чиқиш керак, аммо бунда мулк ҳуқуқи
мазмунининг тасарруф этиш каби элементига эътибор қаратиш лозим
бўлади. Айни пайтда одатдаги ашёвий
-
ҳуқуқий категориядан фарқли
равишда, хусусийлаштиришда биринчи ўринга ўзгариш элементи чиқади
ва ўзгариш нафақат мулк ҳуқуқи субъектига нисбатан, балки биринчи
навбатда, шу объектга нисбатан давлат мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши ва
хусусий мулк ҳуқуқининг вужудга келишида намоён бўлади.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
62
Шу маънода
хусусийлаштириш мулк ҳуқуқини вужудга келишининг
қайси усуллари жумласига кириши тўғрисида цивилистик мунозара
мавжуд. Баъзи цивилистлар хусусийлаштиришни мулк ҳуқуқини олишнинг
ҳосила усули деб ҳисоблашади, чунки у хусусийлаштириш ҳуқуқи сифатида
мавжуд мулк ҳуқуқларини янги мулкдорга ўтказишни ташкил қилади.
Қандай бўлмасин, бундай мулкни сотиб олувчининг иродасисиз, бу ҳуқуқ
баъзилар учун тўхтамайди ва бошқалар учун пайдо бўлмайди.
Бироқ бу нуқтаи назар хусусийлаштиришнинг моҳияти ва табиатини
инобатга олмайди. Бу борада E.O.Харитоновнинг нуқтаи назари эътиборга
молик. Унинг ёзишича, хусусийлаштириш мулк ҳуқуқини вужудга
келишининг дастлабки усуллари жумласига киради, чунки хусусийлаштириш
мулк ҳуқуқини бир мулкдордан бошқасига одатий равишда ўтказиш билан
боғлиқ эмас, балки “давлат тасарруфидан чиқариш” амалга оширилади:
амалда давлат оммавий ҳуқуқ субъекти сифатида ўз ваколатларидан воз
кечади ва хусусий мулк хусусий ҳуқуқ субъектда биринчи марта вужудга
келади. Бу хусусийлаштиришни мулк ҳуқуқини олишнинг дастлабки
усулларига киритиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Р.А.
Маметова “хусусийлаштириш –
қонунчиликда белгиланган
тартибга кўра мулкдор давлатнинг эрк
-
иродаси асосида оммавий мулкни
жисмоний шахсларга, нодавлат ва чет эл юридик шахсларига ўтказиш” –
деган фикрни билдиради. Х.Р.
Рахмонқулов ва В.Ё.
Эргашев қонунлар
асосида амалга оширилган хусусийлаштириш натижасида давлат
эгалигида бўлган мол
-
мулк, уй
-
жой фонди фуқаролик ҳуқуқининг объекти
сифатида алоҳида фуқаролар ва юридик шахслар эгалигига ўтади ва уларда
ушбу объектларга нисбатан хусусий мулк ҳуқуқи вужудга келди.
Бу ҳолатнинг муаммоли жиҳат шундаки, хусусийлаштириш жараёни
хусусийлаштириш ҳуқуқига эга бўлган кишининг иродаси билан амалга
оширилади, бу эса ушбу муносабатларни иккита битимга айлантиради:
қонун томонидан белгиланган шахслар томонидан сотиб олиш
шартларини белгилаш орқали мулк ҳуқуқидан воз кечиш сифатида назорат
қилинадиган ва бошқариладиган бепарволик ва бундай мулкни маълум
бир оммавий
-
ҳуқуқий усулда сотиб олиш иродаси ва белгиланган
хусусийлаштириш мажбуриятларини бажаришга тайёрлиги.
Ушбу тушунча
В.A.
Рыбаковнинг мулкнинг икки турини: оммавий
(давлат, республика ва муниципал мулк) ва хусусий (жисмоний шахслар ва
нодавлат юридик шахслар мулки) ажратиш бўйича позицияси билан
боғлиқ. Ушбу ёндашув қуйидагилар ҳолатларга кўра ўринлидир:
1) оммавий мулкда муайян турдаги объектлар мавжуд бўлади ва бу
объектлар хусусий мулк бўлиши мумкин эмас; 2) оммавий мулкка нисбатан
мулк ҳуқуқи вужудга келишининг дастлабки ва ҳосила конструкциялари
қўлланилади; 3) оммавий мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усуллари хусусий
мулк ҳуқуқининг
вужудга келиш усулларига
қараганда
анча кенг;
Наука, общество, образование в современных
реалиях
63
4) оммавий мулк ҳуқуқини амалга ошириш режими қонунга асосланган
бўлиб, оммавий мулкнинг тайинланиш мақсади индивидуал эҳтиёжларни
қондиришга эмас, балки умумий манфаатларни таъминлашга қаратилган.
Худди шу нуқтаи назарни
Е.A. Харитонов таъкидлайди, яъни оммавий мулк
ҳуқуқи ва хусусий мулк ҳуқуқини фарқлаш мезонларининг ноаниқлигини
ҳисобга олган ҳолда, классик мулк ҳуқуқидан фойдаланиш мақсадга
мувофиқдир. “Оммавий ҳуқуқ –
хусусий ҳуқуқ” дихотомияси, бу нафақат
умуман қонун билан, балки фуқаролик ҳуқуқининг айрим институтларида
“ўзига хослик” ёки “ошкоралик” устуворлигини аниқлаш учун ҳам
қўлланилиши мумкин.
Бинобарин, хусусийлаштириш мулк ҳуқуқининг субинститути
сифатида шу маънода етакчи ўринни эгаллайди. Хусусий мулкка айлантириш
орқали давлат мулкини тугатиш сифатида мулкий муносабатларнинг мазкур
томонини, яъни нафақат мулк субъекти ва турини (шаклини) ўзгартириш,
балки, авваламбор, мулкнинг ҳуқуқий табиати ва ҳуқуқий режимини
ўзгартириш каби тартибга солувчи таъсир билан қамраб олади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Алданов Ю.В. Приватизация державного майна як специальна
пидстава набуття права власности: дис. ... канд. юридич. наук: 12.00.03 /
Киевський
нац. ун
-
т им. Т. Шевченка. Киев, 2006. 219 с.
2.
Погрибний С. О. Поняття цивильно
-
правового регулювання суспильних
відносин // Висник Харкивського национального університету внутришних
справ.2006.–№33.С. 25–
37. URL: http://nbuv.gov.ua/UJRN/VKhnuvs_2006_33_6
(дата
звернення: 28.08.2022 р.)
3.
Шишка Р.Б. Механизм правового регулювання правовидносин у
сфери интелектуальной валсности. ІТ право. Проблеми и перспективи
розвитку в Украини. URL: http://aphd.ua/publication
-
168/ (дата звернення:
28.08.2020 р.).
4.
Щербина В.
С. Хозяйственное право: учебник. Киев: Юринком Интер,
2003.
–
343 с.
5.
Суханов Е.А. Право собственности в современной России: несколько
принципиальных тезисов // https://cyberleninka.ru/article/n/pravo
-
sobstvennosti-v-sovremennoy-rossii-neskolko-printsipialnyh-tezisov
6.
Харитонов Е.А., Харитонова О.И., Старцев А.В. Гражданское право
Украины: учебник. 2
-
е изд., перераб. и доп. –
Киев: Истина, 2009. –
С. 281
-282.
7.
Чечетов М. В. Государственное управление приватизацией в контексте
трансформации отношений собственности в Украине: автореф. дис. ... доктора
наук по государственному управлению: 25.00.01. Киев, 2006. 30 с.
8.
Харитонов Е.А., Харитонова О.И., Старцев А.В. Гражданское право
Украины: учебник. 2
-
е изд., перераб. и доп. –
Киев: Истина, 2009. –
С. 301.
9.
Маметова Р.А. Право и собственность. –
Алматы: Жеты жаргы, 1998. –
С.43.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
64
10.
Рахмонқулов Х., Эргашев В.Ё. Ўзбекистон Республикаси ашёвий
ҳуқуқ тизимини такомиллаштириш муаммолари. –
Т.: ТДЮИ, 2011. –
128 б.
11.
Гражданское право в Украине: учебник: в 2 ч. Ч. 1/рук. авт. кол., науч.
ред. Р. Б. Шишко, О. Р. Шишко, И. Р. Шишко, Р. Б. Шишко. –
Киев, 2013. 630 с
12.
Харитонов Е.А., Харитонова О.И., Старцев А.В. Гражданское право
Украины: учебник. 2
-
е изд., перераб. и доп.
–
Киев: Истина, 2009. –
С. 311.
13.
Рахматиллаев,
Ж.
(2022).
Хусусийлаштирилган
ер
участкаларининг ҳуқуқий мақоми.
Общество и инновации,
3(8/S), 192-201.
14.
Рахматиллаев, Ж., & Илесова, Д. (2022). Ер участкаларини
хусусийлаштириш тушунчаси ва ер хусусий мулк сифатида.
Zamonaviy
dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot, 1(24), 112-119.
15.
Рахматиллаев, Ж. (2022). Кўчмас мулк объектлари жойлашган ер
участкаларини хусусийлаштириш асослари ва тартиби.
Общество и
инновации,
3(6), 102-107.
16.
Рахматиллаев, Ж. (2022). Ер участкаларини хусусийлаштиришни
ҳуқуқий тартибга солишнинг айрим масалалари.
Общество и инновации,
3(11/S), 150-157.
