Наука, общество, образование в современных
реалиях
65
БЛОКЧЕЙН ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ҲУҚУҚҚА ТАЪСИРИ
А.Пўлатов,
ТДЮУ мустақил тадқиқотчиси
2000 йилларда пайдо бўлган блокчейн технологияси дастлаб
сиёсатчилар ва қонун чиқарувчилар ўртасида ҳеч қандай қизиқиш
уйғотмаган эди, чунки у фақат тор доирадаги техник мутахассисларга
маълум бўлган. Aммо мазкур технология маҳсулотларидан бири –
BITCOIN
тўлов тизимига қизиқиш кескин ошганидан кейин у ўз
-
ўзидан эътиборни
жалб эта бошлади. Aнонимлиги, марказлашмаганлиги ва трансмиллий
тусга эгалиги туфайли пул оқимларини тартибга солишнинг одатий
оқимлари учун жиддий хавф туғдирадиган янги воситанинг пайдо бўлиши,
турли мамлакатлар давлат идораларини юзага келадиган хавфларни
камайтириш йўлларини излашга мажбур қилди
[1].
Табиийки, турли мамлакатларда давлат органларининг дастлабки
муносабат шакллари турлича: кутиб туришдан (вазият ривожланишини
кўрайликчи, балки ҳаммаси ўз
-
ўзидан ҳал бўлар) кескин салбий (қатъий
тақиқлаш ва қоидабузарларга нисбатан қаттиқ жазо чораларини, шу
жумладан жиноий жазоларни қўллаш)гача
[2].
Блокчейн технологияларининг жадал ривожланиб бориши сайин, у
турмушнинг барча соҳаларида: электрон овоз бериш, соғлиқни сақлаш
ташкилотлари, етказиб бериш тизими, суғурта, молиялаштириш, энергия
ва бошқа соҳаларда кўплаб долзарб муаммоларни самарали ҳал этишга
қодир эканлиги аён бўлди. Бу ҳолатни тан олмаслик ва юзага келадиган
янги муносабатларни тартибга солишдан бўйин товлашга уриниш имкони
бўлмай қолди. Шубҳасиз, сўз технологиядан фойдаланишнинг ягона
қоидаларини ўрнатиш ҳақида бормаяпти (гарчи бундай йўл ҳам муҳокама
қилинмоқда).
Aксарият ҳуқуқий тизимларда ушбу технология ёрдамида
яратиладиган маҳсулотлар (криптовалюта, токенлар) мақомини ва, мос
равишда, улардан фойдаланишнинг рухсат этилган чегаралари бўйича
ёндашувни белгилаш зарурлиги маълум бўлди. Уларнинг ҳуқуқий
табиатини аниқлаш қонун чиқарувчига уларни маълум ҳуқуқий режимга
киритишга имкон беради ёки янги ҳуқуқий режимни белгилаш учун асос
яратади.
Блокчейн технологияси ҳар қандай моддийлашмаган (“рақамли”)
активларнинг тақсимланган маълумотлар базаларини яратиш ва сақлашга
қодир. Технологиянинг мутлақ янги хусусиятларидан бири операция
Наука, общество, образование в современных
реалиях
66
(битим) хусусияти тўғрисидаги қоидаларни операция (битим) объектга
боғлаган ҳолда белгилаш мумкинлиги ҳисобланади. Aйнан шу блокчейн
технологиясидан “смарт контрактлар”, яъни автоматик тарзда, инсон
аралашувисиз тузиладиган ва бажариладиган битимларни яратиш учун
фойдаланиш имконини беради
[3].
Смарт
-
контракт айнан рақамли актив билан ишлайди, чунки битим
предметини (актив, маълум бир алоҳида бойлик) бериш (тақдим этиш) уни
тақсимланган тизимдаги муайян ахборот блокига боғлаб қўйиш орқали
таъминланади. Бунинг учун моддий ёки номоддий активлар виртуал
маконга "ўтказилиши", виртуал шаклда акс эттирилган бўлиши керак.
Блокчейн томонидан бошқариладиган виртуал бирликлар, кўпинча
махсус адабиётда токенлар (ёки жетонлар, тангалар) деб аталади.
Бундай бирликларга ишлаб чиқарувчилар томонидан турли номлар
берилиши мумкин. М. Своннинг қайд этишича: “криптоиқтисодиёт наздида
“валюта” сўзи одатда умумлашган тарзда “муайян иқтисодий тизимда
ишлаб топилиши ва сарф этилиши мумкин бўлган”, шунингдек, бошқа
иқтисодий тизимларда тенг қийматдаги бирор нарсага алмаштирилиши
мумкин бўлган қиймат бирлигини белгилаш учун” қўлланилади. Койн
(coin) атамаси ўрнига худди шундай равишда токен (token) атамасидан,
яъни рақамли маркер ёки кириш воситаси ёки маълум фаолликни кузатиш
механизми фойдаланилиши мумкин
[4].
Турли тизимлар токенларини майнинг жараёнида яратиш,
шунингдек, бирон
-
бир ҳаракатларни содир этиш учун сотиб олиш мумкин.
Токенлар тизимдаги бирон
-
бир ҳаракат учун мукофот вазифасини,
шунингдек, кредит, тўлов вазифаларини, бошқа активларни ўтказишда
воситачилик қилиш функцияларини бажариши мумкин.
Бажариладиган
функциялари
нуқтаи
назаридан,
блокчейн
токенларини (шартли равишда, чунки технологиядан фойдаланиш кўлами
доимий равишда кенгайиб бормоқда) бир нечта турларга бўлиш мумкин.
Дастурий (лицензияли) токенлар –
виртуал бирликлар бўлиб, улар ўз
эгасига фақат компьютер тизими ичида ҳаракат қилиш ҳуқуқини беради –
дастурий маҳсулотларни яратиш, уларни ўзгартириш, тизимдан
фойдаланиш, уларнинг функционаллигини (вазифаларини) аниқлаш ва
ҳок.
Умуман,
дастурий
токенлари
товар
айланмаси
объекти
ҳисобланмайди, улардан фойдаланиш реал иқтисодиётга чиқиш
имкониятини бермайди, бу эса уларни фуқаролик ҳуқуқи категорияси
сифатида кўриб чиқишга имкон яратмайди.
Тўлов токенлари (виртуал валюта, криптовалюта) –
товарлар, ишлар
ва хизматлар учун тўлов қилиш (товарлар, ишлар ёки хизматларни бекор
қилиш) учун фойдаланадиган токенлар. Бундай токенларга тўлов
тизимлари токенлари киради: Биткойн, Эфириум ва бошқа
[5].
Наука, общество, образование в современных
реалиях
67
Уларнинг ҳуқуқий режимини аниқлаш ғоятда зарур, чунки сўз илгари
қонунга номаълум бўлган (эмиссия маркази, номинал қиймати, тўлов
кучининг ҳуқуқий кафолатлари ва хоказолар бўлмаган) тўлов воситалари
тури ҳақида боради. Қандай белгилар мавжуд бўлганда, давлат (фақатгина
тизим иштирокчилари эмас) фуқаролик
-
ҳуқуқий мажбуриятлар доирасида
турли тизимлар тўлов токенларини ўтказишни якуний тўлов тариқасида
тан олиши (ва умуман тан оладими) мумкинлигини аниқлаш лозим.
Блокчейн бўйича тўлов тизимлари фаолияти, шунингдек, бундай
валюталар бўйича майнинг фаолияти табиати, ушбу фаолият турларини
тартибга солиш усуллари ва чегаралари, истеъмолчилар ҳуқуқларини
ҳимоя қилиш чоралари қандай?
Криптовалюталарни оммавий тартибга солиш билан боғлиқ
муаммолар катта қисми –
бу давлат тартиботи кўлами ва табиати,
операцияларни солиққа тортиш масалалари, ноқонуний ҳаракатлар учун
жиноий ва маъмурий жавобгарлик ва ҳок
[6].
Кредит токенлари, пул маблағлари ёки турдош ашёларни қайтариш
талаби ҳуқуқларини таъминлашда фойдаланилади. Қайд этилган
схемаларда токен токен эгасининг дастурда кўрсатилган шартлар бўйича
пул маблағи ёки турдош ашёларни олиш (қайтариб олиш) ҳуқуқини
мустаҳкамлайди.
Инвестициявий токенлар –
бизнес
-
лойиҳаларга, асосан дастлабки
молиялаштиришни таъминлаш учун реал пул маблағ ёки виртуал
валютани инвестиция қилиш бўйича операцияларни акс эттиради.
Энг кўзга кўринарли мисол –
Initial coin offering, ICO
–
тангалар
(токенлар)ни дастлабки таклифи (жойлаштириш) –
қоида тариқасида, янги
технологик лойиҳаларга инвестицияларни жалб қилиш шаклидир. ICO
жараёнида янги токенлар (криптовалюта)ни чиқариш ва инвесторларга
сотиш амалга оширилади
[7].
Утилитар токенлар –
ўз эгасининг ишлар, хизматлар, буюмлар (кўчар
ва кўчмас), бошқа объектларга бўлган ҳуқуқларини акс эттиради.
Турли соҳаларда смарт
-
контрактлардан фойдаланиш амалиётининг
кенгайиб бориши юристлар олдига кўплаб ностандарт вазифаларни
қўймоқда, улардан бири тизимларда айрим ўтказилаётган мулкий
бойликнинг белгиси сифатида фойдаланиладиган токеннинг ҳуқуқий
табиатини аниқлашдир. Уни махсус ҳуқуқий режим ўрнатишни талаб
этадиган фуқаролик ҳуқуқининг янги ўзига хос объекти –
“рақамли мулк”
,
“виртуал актив” сифатида кўриб чиқиш керакми, ёки бу ерда сўз фақатгина
маълум мулкий ҳуқуқлар (объектлар)ни ҳисобга олиш махсус тартиби
ҳақида борадими?
Блокчейн технологиясидан фойдаланадиган турли тизимларда
мавжуд токенлар вазифалари бутунлай турфа эканлигидан келиб чиқсак,
умумий ечим таклиф қилиш имконияти йўқ.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
68
Тижорат лойиҳаларини амалга ошириш учун фойдаланиладиган
аксарият блокчейн тизимларида, токен маълум мулкий ҳуқуқларни қайд
этиш усули (маркер) ҳисобланади, ҳамда шахснинг уни тасарруф этиш
қобилияти мазкур шахсни ушбу мулкий ҳуқуқ эгаси сифатида белгилайди.
Мос равишда, бу ҳолатларда смарт
-
контракт предмети айнан мулкий
ҳуқуқлар (кўпинча мажбуриятлар) ҳисобланади. Жумладан, маълум
шартларда пул маблағларни жалб этиш фактини қайд этиш учун
мўлжалланган, таърифланган блокчейн тизимларида, токен унинг эгаси
тегигли шартларда ёки маълум бир муддат келганда у ёки бу мулкий
бойликни (пул маблағи, фойдадан улуш, товарлар ва бошқалар) олиш
ҳуқуқини мустаҳкамлайди.
Кўп ҳолларда, токенлар худди қимматли
қоғозларга ўхшаш
вазифаларни бажаришади –
улар ҳуқуқ мавжудлиги ва мазмунини
белгилайди (бунда кўпинча қимматли қоғозда қайд этишга ўхшаш
мазмунга эга) ва унинг қайд этилган воситага нисбатан ташувчига
ўтказилишини таъминлайди.
У ёки бу муомала объекти рақамли
тасвирини яратиш, қоида
тариқасида, унинг табиатини ўзгартирмайди. Масалан, блокчейнда
акцияларни ҳисобга қўйиш уларни ўзига хос рақамли активга
айлантирмайди. Бундай ҳисобга қўйишни легаллаштириш учун
акциядорлик жамиятлари тўғрисидаги қонунга ва қимматли қоғозлар
бозори тўғрисидаги қонунларга қимматли қоғозларни ҳисобга қўйиш
мақбул технологияларига йўл қўйишга доир қўшимчаларни киритиш кифоя.
Масалан, 2019 йил февралда Люксембург Парламенти оддий
қимматли қоғозларни ва блокчейн технологиясидан фойдаланган ҳолда
чиқарилган қимматли қоғозлар юридик мақомини тенглаштирди. Қизиғи,
ҳужжатсиз қимматли қоғозларни чиқаришга Люксембургда фақат
2013 йилда рухсат берилган
[8].
Қимматли
қоғозлар тўғрисидаги қонунга киритилган янги
қўшимчалар қимматли қоғозларни ишончли электрон рўйхатга олиш,
масалан, тақсимланган реестр технологиясидан фойдаланган ҳолда
рўйхатга олиш ва тарқатиш имконини беради
[9].
Демак, анъанавий объектларни рақамли шаклга “айлантириш”, қоида
тариқасида, тартибга солиш характерини тубдан ўзгартирмайди.
Юқоридагиларни умумлаштириб, биз яна бир бор таъкидлаймизки,
амалдаги қонунчилик, доктринал қоидалар ва суд амалиёти нуқтаи
назаридан, криптовалюта эгаси ҳуқуқларининг ашёвий мазмунини тан
олиш ва уни
бошқа мулкка
киритиш энг оқилона ечимдир
[10]
. Шу билан
бирга, рақамли активни ҳуқуқий тартибга солишни ашёларнинг ҳуқуқий
режими доирасида амалга ошириш лозим, чунки криптовалютадан
фойдаланишдан иборат муносабатлар мавжуд фуқаролик ҳуқуқи тизими
билан тўлиқ қамраб олинади.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
69
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Ante L. Non-fungible token (NFT) markets on the Ethereum blockchain:
Temporal development, cointegration and interrelations //Economics of
Innovation and New Technology.
–
2022.
–
С
. 1-19.
2.
Alekseenko A. P. et al. Legal regulation of the use of distributed ledger
technologies in financial sector of Singapore //Revista de Investigaciones
Universidad del Quindío. –
2022.
–
Т
. 34.
–
№.
S2.
–
С. 381
-391
3.
Савельев А.И. Электронная коммерция в России и за рубежом: правовое
регулирование. М.: Статут, 2016. 640 с. // СПС «Консультант Плюс».
4.
Свон М. Блокчейн. Схема новой экономики. М.: Олимп
-
Бизнес, 2017. 241 с.
5.
Yarygina I. Z., Pomulev A. A., Bakhramov A. A. Blockchain as an Object of
Value Assessment //Software Engineering Application in Systems Design:
Proceedings of 6th Computational Methods in Systems and Software 2022,
Volume 1.
–
Cham: Springer International Publishing, 2023.
–
С
. 205-215.
6.
Perkins J., Enwezor J. The legal aspect of virtual currencies
//Butterworths Journal of International Banking and Financial Law.
–
2016.
7.
Morton E., Curran M. Understanding Non-Fungible Tokens and the
Income Tax Consequences //Available at SSRN 4174666.
–
2022.
8.
Momtaz P. P. Security tokens //The Emerald Handbook on Cryptoassets:
Investment Opportunities and Challenges.
–
Emerald Publishing Limited,
2023.
–
С
. 61-78.
9.
https://chd.lu/wps/PA_RoleDesAffaires/FTSByteServingServletImpl?p
ath=941A5ADDCBD2A7967FA717045881789D441DD9A03654CB056EB4C1BD
77207AD3A680CD9F7B06B38FF5BDE9B7845E2E09$20CD81147AB6C983B2B
378482C9F6417; https://www.coindesk. com/luxembourg-passes-bill-to-give-
blockchain-securities-legal-status.
10.
Гаврилов В. Н., Рафиков Р. М. Криптовалюта как объект гражданских
прав в законодательстве России и ряда зарубежных государств //Вестник
экономики, права и социологии
.
–
2019.
–
№. 1. –
С. 51
-59.
