Наука, общество, образование в современных
реалиях
89
КЎЗДАН КЕЧИРИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИ БЎЙИЧА ХАЛҚАРО
СТАНДАРТЛАР
Имомназаров Алишер Хасанович
,
Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилиш Академияси
мустақил изланувчиси,
E-mail: i.alisher1982@mail.ru
Тергов амалиётининг барча жабҳалари юзасидан ривожланган
хорижий мамлакатларда энг яхши амалиёт тизимлари ишлаб чиқилган. Шу
тизимлар фаолиятини тизимлаштириш, натижаларни ишончлик
даражасини ошириш, далилларнинг судда инкор этилмаслигини
таъминлаш мақсадида турли хил қўлланма ва йўриқномалар ишлаб
чиқилган. Биз қуйида кўриб чиқадиган энг яхши амалиёт қўлланмаси Суд
экспертиза институтларининг Европа тармоғига аъзо институтлар ва
бошқа идоралар томонидан жиноят жойини текшириш соҳасида иш
амалиётини ўрнатиш
ва қўллаб
-
қувватлаш учун ишлатилиши мумкин, бу
ишончли натижалар бериши, олинган маълумотларнинг сифатини
оптималлаштириш ва ишончли далиллар судга тақдим этиш юзасидан
синовдан ўтган тизим қўлланмаларидир. “Ушбу энг яхши амалиёт бўйича
қўлланмада
тартиб
-
қоидалар,
сифат
тамойиллари,
тайёргарлик
жараёнлари ва ҳодисалар содир бўлган жойларни кўздан кечиришга
ёндашувлар учун асос яратишга қаратилган” [1]. Изчил методологиядан
фойдаланиш ва таққосланадиган натижаларни ишлаб чиқариш ҳам
маълумотлар алмашинувини
осонлаштиради.
“Ушбу энг яхши амалиёт қўлланмаси ISO/IEC 17020” [2] (Умумий
текшириш бўйича халқаро стандарт) ва “ILAC
-
G19” [3] (Лабораторияларни
аккредитатция қилиш бўйича халқаро ҳамкорлик) стандартларида
кўрсатилган жиноят содир бўлган жойда биринчи офицернинг жиноят
содир бўлган жойига келишидан тортиб, воқеа жойидан баённома
ёзилгунга қадар бўлган барча суд
-
тиббиёт жараёнига бағишланган. У бутун
жараён учун тизимлар, процедуралар, ходимлар, жиҳозлар ва турар жой
талабларини ҳам ўз ичига олади.
Жараён
турли босқичлардан иборат, жумладан:
• Воқеа жойида дастлабки ҳаракатларни амалга ошириш;
• Воқеа жойини кўздан кечириш стратегиясини ишлаб чиқиш;
• Воқеа жойини кўздан кечириш;
• Воқеа топилмаларини талқин қилиш ва қўшимча текширишни
ўтказиш;
• Топилмаларни расмийлаштириш.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
90
Ҳуқуқни
муҳофаза қилиш тизими ва воқеа содир бўлган жойни кўздан
кечириш ўтказадиган ҳуқуқий тизимлар ҳодиса жойини кўздан кечирувчи
шахсни жараённинг ҳар бир босқичи устидан тўғридан
-
тўғри назорат
қилиш даражасини белгилайди, лекин улар бирон бир муайян босқичда
бевосита иштирок этмаса ҳам, улар энг яхши амалиёт бўйича кенг қамровли
маслаҳат олиш имкониятига эга бўлиши керак.
Одамлар ҳар қандай криминалистик жараёнларда энг муҳим манба
бўлиши мумкин. Ходимларнинг самарали ишлаши учун ушбу жараёнда
иштирок этаётган ҳар бир киши вазифаларнинг моҳиятини ва уларни
бажариш учун зарур бўлган инсоний фазилатларни тушуниши керак. Ушбу
лавозим эгалари томонидан талаб қилинадиган асосий роллар, масъулият
ва ваколатлар ушбу энг яхши амалиёт қўлланмаларида келтирилган.
Шу нуқтаи назардан хорижнинг энг яхши амалиёт тизимларининг
қўлланмаларида кўздан кечиришга масъул бўлган шахслар алоҳида
кўрсатиб ўтилган. Яъни, турли ташкилотларнинг ҳажми ва тизими ҳар хил
бўлиши мумкин, шунинг учун ходимларни мутлақ стандартлаштиришга
эришиб бўлмайди. Шунингдек, шахс бир нечта белгиланган вазифаларни
бажариш учун масъул бўлиши мумкинлиги инобатга олинади ва ушбу
йўриқномаларда бу ҳолат кўрсатиб ўтилади. Жумладан, Жиноят содир
бўлган жойларни кўздан кечириш учун тан олинган асосий роллар:
• Жиноят жойини текширувчи (Scene of Crime Examiner)
-
асосий
вазифаси жиноят содир бўлган жойда дастлабки баҳолаш ва кейинчалик
батафсил илмий текшириш учун материал тўплаш учун масъул бўлган
шахс.
• “Жиноят жойи менежери (Crime S
cene Manager) -
(ёки унга
тенглаштирилган шахс) нинг марказий вазифа воқеа жойини текширишни
назорат қилиш ва воқеа жойидан максимал далил ва маълумотларни олиш
учун мутахассисларни киритишни осонлаштиришдан иборат. Жиноят
жойи бўйича менежер жиноят содир бўлган жойни бошқариш учун катта
терговчи (Senior Investigating Officer) ва илмий ёрдам координатори
(Scientific Support Coordinator) олдида бевосита жавобгар бўлади” [4].
Биринчи жавобгар шахс
-
биринчи бўлиб келган офицер жиноят содир
бўлган жойда барча дастлабки чоралар учун жавобгардир. Бу полициянинг
хавфларни бартараф этиш ва тўхтатиш, дастлабки умумий ёрдам, биринчи
ёрдам, зарурий ёрдамни чақириш (шу жумладан суд
-
тиббиёт экспертизаси)
ва ифлосланишдан сақлаш учун жиноят содир бўлган жойни ҳимоя қилиш
каби амалиётларига тегишлидир.
Жиноят содир бўлган жойларни текширишда иштирок этадиган
бошқа шахслар қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин:
• Жиноят жойини координатори
• Ҳисоботчи олим
• Катта терговчи
Наука, общество, образование в современных
реалиях
91
• Суд
-
тиббий эксперти
• Режалаштирувчи ва бошқалар
Ушбу шахсларнинг умумий кўриниши (шу жумладан талаб
қилинадиган малака ва ваколатлар) қўлланма ва йўриқномаларда
келтирилган.
ENFSI (Суд экспертиза институтларининг Европа тармоғи) жиноят
содир бўлган жойдан судгача бўлган бутун криминалистик жараёни
давомида изчил ва ишончли илмий далилларни илгари суриш истагида
ушбу қоидаларни ишлаб чиққан. “ENFSI (Суд экспертиза институтларининг
Европа тармоғи) аъзолари ўзларининг тергов ва криминалистика
амалиётчиларининг
малакасини
баҳолаш
учун
расмий
ва
ҳужжатлаштирилган тизимга эга бўлишга интилишлари ва ENFSI ахлоқ
кодексини қабул қилишган (маълумот рақами BRD
-GEN-
003)” [5].
“Ваколатларни таъминлаш тизими ISO/IEC 17025 ва/ёки ISO/IEC 17020” [6]
га мувофиқ сифат тизимининг ажралмас қисми бўлиши керак.
Воқеа жойини текширишнинг турли жиҳатларини амалга ошириш
учун шахслардан талаб қилинадиган малака, кўникма ва тажриба ишнинг
турли жиҳатларининг интеллектуал ва амалий талабларига боғлиқ бўлади.
ENFSI қўлланмаси турли шахслар учун зарур бўлган малака
стандартларини, шу жумладан талаб қилинадиган тренинг ва
қўлланиладиган баҳолашларни ҳам белгилайди.
Амалиётчи тегишли стандартлар бўйича таълим олиши ва ташкилот
томонидан белгиланган таълимни муваффақиятли якунлаган бўлиши
лозим. ENFSIнинг Жиноят Саҳнаси Ишчи Гуруҳи (SoC WG) ҳозирда “Жиноят
жойи бўйича Европа текширувчиси” номли ўқув дастурини ишлаб чиқиш
устида ишламоқда.
Тергов ва криминалистик амалиётчилар учун самарадорликка
асосланган стандартлар ENFSI QCC компетентлигини тасдиқлаш лойиҳаси
(CAP) гуруҳи томонидан фойдаланиш учун ишлаб чиқилган. Стандартлар
умумий форматда тақдим этилади. Улар “криминалистика” жараёнини
яъни воқеа жойига келган биринчи офицернинг ҳаракатларидан тортиб,
воқеа жойини кўздан кечириш, лабораторияда текшириш, талқин қилиш ва
судда далилларни тақдим этишгача бўлган ҳисоботни қамраб олади. Улар
топшириқни бажаришнинг бир нечта мақбул усуллари бўлиши
мумкинлигини тан олган ҳолда буйруқ тариқасида баён қилинмайди.
Стандартлар вазифани бажаришнинг исталган натижаси нуқтаи назаридан
ёзилади. Уларда малакали амалиётчи нимага эришиши кераклиги
тасвирланган, аммо бу натижага ҚАНДАЙ эришиш кераклиги эса баён
қилинмаган. Бундан ташқари, улар экспертиза мутахассиси малакали
ишлашга эришиш учун зарур бўлган билим ва тушунчани кўрсатиб беради.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
92
“Воқеа жойини текшириш билан боғлиқ қоидалар қуйидаги фаолият
турларини ўз ичига олади” [7]:
• А фаолият: воқеа содир бўлган жойда дастлабки ҳаракатларни
амалга ошириш
• Б фаолият: воқеани текшириш стратегиясини ишлаб чиқиш
• C фаолият: воқеа жойини текшириш
• Д фаолият: воқеа топилмаларини шарҳлаш ва қўшимча текширувни
амалга ошириш
• Е фаолият: топилмаларни расмийлаштириш
Юқорида тавсифланган ҳаракатларни амалга ошириш учун минимал
стандарт сифатида қуйидаги тажриба ва ваколат соҳалари талаб этилади:
Биринчи ташриф буюрган офицер
-
воқеа содир бўлган жойда
дастлабки ҳаракатларни амалга ошириш учун қўлланиладиган
процедуралар (шу жумладан соғлиқ ва хавфсизлик талаблари) тўғрисидаги
билимларга эга бўлиши лозим. Бу воқеа жойини батафсил текширишни
амалга оширадиган шахслар учун ҳодиса жойини ҳимоялаш учун воқеа
жойини назорат қилишни таъминлашни ўз ичига олади.
• А фаолият: Воқеа содир бўлган жойда дастлабки ҳаракатларни
амалга ошириш;
-
Стандарт А1: Воқеа жойида дастлабки сақлаш ва назорат
тадбирларини амалга ошириш
;
• Б фаолият: Воқеани текшириш стратегиясини ишлаб чиқиш;
-
Стандарт Б1: Текширув талабларини аниқлаш;
-
Стандарт Б2: Воқеа жойини баҳолаш ва талабларни аниқлаш.
Мураккаб ҳодисалар учун воқеа жойини текшириш стратегиясини
ишлаб
чиқиш
полиция
терговчилари
ва
криминалистика
амалиётчиларидан, шу жумладан эксперт(мутахассис)лардан иборат кўп
тармоқли гуруҳнинг масъулиятига айланади. Воқеа жойини текшириш
бўйича мутахассис бу фаолиятни фақат ўз билими, тайёргарлиги,
тажрибаси ва маҳаллий талаблар доирасида амалга ошириши керак.
• C фаолият: Воқеа жойини текшириш;
-
Стандарт C1: Воқеа жойини назорат қилиш ва сақлаш;
-
Стандарт C2: Воқеа жойини текширишга тайёрланиш;
-
Стандарт C3: Воқеа жойини кўриб чиқиш;
-
Стандарт C4: Потентциал далилларни тўплаш;
-
Стандарт C5: Буюмлари ва намуналарни қадоқлаш;
• Д фаолият: Воқеа топилмаларини шарҳлаш ва қўшимча текширувни
амалга ошириш;
-
Стандарт Д1: Ҳодисаларнинг эҳтимолий кетма
-
кетлигини таҳлил
қилиш;
-
Стандарт Д2: Қайси буюмлар ва намуналар қўшимча текширувдан
ўтказилишини ҳал қилиш;
Наука, общество, образование в современных
реалиях
93
-
Стандарт Д3: Элементларни белгиланган жойларга ўтказиш;
-
Стандарт Д4: Буюмлар ва намуналарни сақлаш;
• Е фаолият: топилмаларни ҳужжатлаштириш;
-
Стандарт Э1: Ҳисобот тайёрлаш;
-
Стандарт Э2: Суддан олдин маслаҳатлашувда иштирок этиш;
-
Стандарт Э3: Суд ва суриштирувларга оғзаки далилларни тақдим
этиш.
Бундан
ташқари
Криминалистик
амалиётнинг
Европача
йўриқномасида ҳодиса жойида фойдаланиладиган криминалистик
-
техник
асбобларнинг потенциал рўйхати ҳам шакллантирилган.
Жумладан, воқеа жойини текшириш учун мавжуд бўлган асбоб
-
ускуналар (шу жумладан сарф материаллари) рўйхати:
• шахсий ҳимоя воситалари (қўлқоп, комбинезон, ниқоб, этик, баҳила
ва ҳ.к.);
• Фотокамера, фильтрлар ва штатив;
• Видео камера;
• Чироқлар;
• Метрик ва ўлчов шкаласи, рақамлар, стрелкалар;
• Стерил қадоқлашнинг ҳар хил турлари(ўлчамлари);
• Стерил контейнерларнинг ҳар хил турлари(ўлчамлари);
• Далил муҳрлари(лентаси);
• Ўлчаш асбоблари;
• Пичоқлар;
• Криминалистик ёруғлик манбаи ва кўриш фильтрлари;
• Бармоқ излари кукунлари;
• Бармоқ излари чўткалари;
• Тана суюқлиги / ДНКни тиклаш учун тампонлар;
• Тахминий тестлар (қон, сперма, сўлак ва бошқалар);
• Оёқ кийимларини қўйиш учун материаллар;
• Электростатик чанг кўтарувчи;
• Қуйма материаллари;
• Асбоблар тўплами;
• Кимёвий қўшимчалар;
• Дезинфекциялаш воситаси;
• Далилларни белгилаш байроқчалари;
• Кордонлар(арқонлар);
• Қисқичлар;
• Лента ва бошқалар.
Муайян ҳодиса жойини текширишда қўлланиладиган методология
мутахассиснинг талабларига (масалан, фақат из турини қидириш ва тўплаш
ёки воқеа жойини тўлиқ текшириш), воқеа жойининг ҳажми ва
Наука, общество, образование в современных
реалиях
94
хусусиятларига (очиқ майдон, уй, автомобил) ва атроф
-
муҳит
шароитларига қараб танланади. Бундан ташқари, мавжуд ресурслар (инсон,
асбоб
-
ускуналар ва материаллар) ҳам кўздан кечириш усулини белгилаши
мумкин.
Европа мамлакатларида қўлланилаётган ушбу энг яхши амалиёт
қўлланмаси халқаро стандартларда асосланганлигидан ташқари ушбу
стандарт қоидаларини ривожлантирган ва кенгайтиргандир. Шунингдек у
кўздан кечиришда қўлланиладиган техник воситалардан ташқари, ҳодиса
жойининг турлари, кўздан кечириш босқичлари юзасидан ҳам ўзига хос
қоидаларни ишлаб чиққан.
Жиноят жойлари одатда иккита тоифадан бирига тааллуқли бўлади:
• Кичик жиноятлар: масалан, фирибгарлик ёки ўғирлик (аниқ жиноят
турлари юрисдикциялар орасида фарқ қилади). Умуман олганда, аниқ
далил турлари (масалан, ДНК, бармоқ излари, пойабзал излари) учун
йўналтирилган қидирув амалга оширилади.
• Катта жиноятлар: қотиллик, одам ўлдиришга уриниш, жинсий
ҳуқуқбузарликлар ва бошқа оғир жиноятлар каби жиддий ҳодисалар. Бунда
далилларни тўлиқ кенг қамровли излаш талаб этилади, бу мавжуд
ресурсларга сезиларли таъсир кўрсатади.
Демак, жиноят турига қараб, ҳодиса жойини кўздан кечириш
усуллари ҳам ўзгариши мумкин экан. Қуйида, Европа стандарти асосида
ҳодиса жойини кўздан кечириш босқичларини кўриб чиқамиз. “Юқоридаги
мулоҳазаларни инобатга олган ҳолда қуйидаги умумий методология
тақдим этилган” [8]:
1.
Жиноят жойига етиб келиш.
Жиноят содир бўлган жойга етиб келгач, Терговчи (ёки Биринчи
жавобгар шахс) қуйидагиларни бажариши керак:
• барча мавжуд маълумотларни тўплаш;
• ҳодиса чегараларини баҳолаш ва агар керак бўлса, уларни
ўзгартириш;
• криминалистик изларнинг йўқолиб кетиш хавфи бор ёки йўқлигини
баҳолаш (масалан, ёмон об
-
ҳаво туфайли) ва уларни дарҳол йиғиш;
• жиноятчи(лар)нинг кириш/чиқиш йўлини аниқлаш;
• дастлабки баҳолаш ёки “ўтиш” учун воқеа жойига кириш
стратегиясини (тегишли терговчилар ва экспертлар билан биргаликда)
ишлаб чиқиш.
2.
Жиноят жойини дастлабки баҳолаш.
Кейин Жиноят жойини текширувчи (ёки Жиноят жойи менежери)
жиноят содир бўлган жойга кириб, дастлабки баҳолашни амалга ошириши
керак. Воқеа жойини дастлабки “ўтиш” кўздан кечирувчи шахсларни воқеа
жойининг тартиби билан таништиришга ёрдам беради ва ҳар қандай
хавфларни аниқлашга ёрдам беради.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
95
Ушбу дастлабки баҳолаш қуйидагиларни аниқлашга ёрдам беради:
• безовта бўлишлар(заҳарланишлар)ни олдини олиш учун воқеа
жойида ходимлар бориши керак бўлган маршрутни аниқлаш;
• ўлим усули (марҳумнинг шахси) (агар жасад мавжуд бўлса);
• бевосита тергов устуворликлари;
• қандай жиҳозлар керак бўлиши;
• қандай ходим(мутахассис)лар керак бўлиши.
Дастлабки баҳолаш мурда танасини ёки воқеа жойидаги бошқа
нарсаларни ўзгартирмаслиги керак. Кириш учун кўчирилиши керак бўлган
нарсаларни (масалан, эшикнинг кириш қисмидаги почта) олдиндан суратга
олиниши керак. Кейин воқеа жойининг умумий фотосуратлари олиниши
керак.
Кўринадиган излар ва
жиноят излари бор деб ҳисобланган жойлар
ифлосланиши
(йўқ
қилиниши)нинг олдини олиш учун белгиланиши
(ёрлиқланиши) ёки ҳимояланиши керак.
“Кейинчалик изларни қидириш ва йиғиш қандай усулда амалга
оширилиши ҳақида тергов стратегияси ишлаб чиқилиши керак (тегишли
терговчилар ва экспертлар билан биргаликда)” [9].
Жиноят содир бўлган жойнинг биринчи эскизини ҳам яратиш керак.
3.
Жиноят жойини текшириш.
Воқеа жойи энди келишилган тергов стратегиясига мувофиқ
текширилиши мумкин.
Агар жасад мавжуд бўлса, аввало
уни текшириш керак. Ушбу
текширув суд
-
тиббиёт экспертизаси томонидан ўтказилиши ва жасадни
имкон қадар тезроқ ўликхонага олиб борилиши лозим бўлади.
Воқеа жойини текшириш пайтида воқеа жойидаги ходимлар имкон
қадар тезроқ маълумот олиш учун Терговчи билан
алоқада бўлиши керак.
4.
Жиноят жойидаги изларни қидириш ва тўплаш.
Барча излар маркер(ёрлиқ) билан белгиланиши керак, кейин эса кенг
ва яқин масофаларда суратга олинади. Улар воқеа жойидаги ёзувларда
тасвирланиши, воқеа жойининг эскизида аниқланиши ва кейин тўпланиши
керак.
Кўринадиган изларни қидириш ва олиш биринчи навбатда амалга
оширилади.
Кейинги босқич
-
тегишли асбоб
-
ускуналар (масалан, суд ёруғлик
манбалари) ёрдамида кўринмас изларни қидиришни амалга оширилади.
Сўнгра камроқ аниқ бўлиши мумкин бўлган изларни аниқлаш учун
воқеа жойининг якуний текшируви ўтказилади. Бу мебел буюмлари ичидан
қидиришни ёки илгари кириш имкони бўлмаган ҳудудни қидириш учун
ҳаракатланувчи нарсаларни ўз ичига олиши мумкин.
5.
Ҳодиса жойи ташқарисидаги изларни қидириш ва олиш.
Наука, общество, образование в современных
реалиях
96
Жиноят жойидан ташқарида изларни қидириш ҳам амалга
оширилиши керак. Барча излар маркер(ёрлиқ) билан белгиланиши керак,
кейин эса кенг ва яқин масофаларда суратга олинади. Улар воқеа жойидаги
ёзувларда тасвирланиши ва воқеа жойининг эскизида аниқланиши керак
ва кейин олинади.
6.
Жиноят жойини текширишни якунлаш.
Воқеа жойини кўздан кечириш тугагандан сўнг, процесс
иштирокчилари тергов органига келишилган тергов стратегияси
бажарилганлигини кўрсатиш учун воқеа жойини текшириш натижалари,
шу жумладан олинган ашёлар тўғрисида хабардор қилади.
Стандартларнинг муҳимлиги шундаки, ушбу тартиблар жиноят
юзасидан кўздан кечириш жараёнини амалга оширишни сифат жиҳатдан
самаралироқ қилишга ёрдам беради. Ҳар бир давлат ўзи учун муҳим бўлган
тартиблардан фойдаланиш имконияти пайдо бўлади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Best Practice Manual for Scene of Crime Examination. ENFSI-BPM-SOC-
01 - Version 01 - November 2021. p. 5(39)
2. ISO/IEC 17020:2012 Inspection Standard Application Document.
Copyright National Association of Testing Authorities, Australia 2013.
–
pp. 31
3. Guidelines for Forensic Science Laboratories. ILAC Information Brochure.
- ILAC-G19:2002.
–
pp. 13
4. Best Practice Manual for Scene of Crime Examination. ENFSI-BPM-SOC-
01 - Version 01 - November 2021. p. 8(39)
5. Best Practice Manual for Scene of Crime Examination. ENFSI-BPM-SOC-
01 - Version 01 - November 2021. p. 8(39)
6. ISO/IEC 17020:2012 Inspection Standard Application Document.
Copyright National Association of Testing Authorities, Australia 2013.
–
p. 3
7. Best Practice Manual for Scene of Crime Examination. ENFSI-BPM-SOC-
01 - Version 01 - November 2021. p. 10(39)
8. Best Practice Manual for Scene of Crime Examination. ENFSI-BPM-SOC-
01 - Version 01 - November 2021. p. 14(39)
9. Best Practice Manual for Scene of Crime Examination. ENFSI-BPM-SOC-
01 - Version 01 - November 2021. p. 15(39)
