19
10. Тоғаев Ж.Э. Бронза ва илк темир даври тарихий реконструкция
масалалари (жанубий Ўзбекистон мисолида). Тарих фанлари бўйича
фалсафа доктори (PhD) дисс... автореф. – Тошкент, 2021.
11. Egamberdieva N.A. Amudaryo havzasi hududlarining qadimgi
madaniyati (mil.avv. VIII-mil. IV asrlar).– Тошкент. Innovatsiya-ziyo. 2020. –
B.14.
12. Togaev, J. E., and U. A. Usarov. "CHARACTERISTICS OF
ARCHITECTURE OF ANCIENT BACTRIA."
IN EXAMPLE SAPALLITEPA
AND JARKUTAN. ISJ Theoretical & Applied Science
10.54 (2017): 28-31.
13. Togaev, J. "HISTORIOGRAPHY OF SOCIO-ECONOMIC
RELATIONS OF ANCIENT BACTRIA (IN EXAMPLE THE BRONZE AND
EARLY IRON AGE)."
BIOLOGICAL SCIENCES
8 (2017): 24.
ҚОЯТОШ СУРАТЛАРИНИ ЎРГАНИШ ВА САҚЛАШДА РАҚАМЛИ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ
Тўйчибоев Б.Б.
т.ф.н., доц.,
Гулистон Давлат университети
Ўзбекистон қоятош тасвир ёдгорликлари – жаҳон маданий
меъросининг ажралмас таркибий қисми ҳисобланади. Кўп жиҳатдан улар
қадим ўтмиш халқларининг маданий, ижтимоий, бадиий, маънавий-диний
дунёқарашини англашга ёрдам берувчи манба ҳисобланади. Қоятош
тасвирлари ўзларининг кўргазмалилиги, ўзига хос бадиий чиройи билан
қадимий маданият ва замонавий хаёт ўртасидаги алоқаларни очиб беради.
Бугунги кунда Ўзбекистоннинг тоғли ва тоғолди ҳудудларида мезолит
давридан сўнги ўрта асрларга қадар хронологик давомийликда 150 га яқин
қоятош тасвир ёдгорликлари аниқланган. Ёдгорликлар, асосан,
Ўзбекистоннинг шимолий-шарқий (Ғарбий Тян-Шан, Туркистон, Олой
тизмалари) Марказий (Нурота, Зарафшон тизмалари) ва шимолий-ғарбий
(Букантау, Тамдитау, Султан Увайс, Кулжуктау) қисмларида жойлашган.
Ўзбекистон ҳудудида аниқланиб, ўрганилган ёдгорликларга тўхталиб
ўтамиз. Булар: машхур қоятош санъат ёдгорлиги хисобланувчи Зараутсой
тасвирлари [1., 2., 3., 4.], Сўх ариғи ҳавзасида жойлашган Суратлисой ва
Охна қоятош ёдгорликлари (Олой тоғларининг шимолий ёнбағирлари) [5.
75-80 б], илмий адабиётларда кенг ёритилган Навоий шаҳридан 35 км
шимолий-шарқда жойлашган Сармишсой қоятош суратлари (Ғарбий Тян-
Шан, Нурота тизмасига кирувчи Қоратоғнинг жанубий қисми) [8. с.17., 9.
p.92.], Қирғизистон билан чегара ҳудудда жойлашган Эшма қоятош
суратлари (Олой тизмасининг шимолий ёнбағирлари, Қатрантоғнинг
жанубий қисми), Янгиариқсой дараси қоятош суратлари (Қарантоғ
20
чўққисининг шимолий ёнбағри) [10], Суратлисой [11], Чотқол
чўққисининг жанубий қисмида жойлашган Варзик қоятош тасвирлари, [12.
16., 13. 55-67], Ғазалкентдан 20 км шимолда, Қорақия дарасидаги
Қорақиясой ёдгорлиги (Қоржантоғнинг жанубий ёнбағри), Чотқол
дарасининг ғарбий ёнбағри Чирчиқ дарёсининг юқори оқимида,
Тошкентдан 70 км шимолий-шарқда жойлашган Хўжакент ёдгорлиги
(Ғарбий Тян-Шан, Қоржонтоғнинг жанубий-шарқий ёнбағри) [6. 188.,
7.173], Жиззах вилоятидаги Моргузор тоғларида Сайхонсой ёдгорликлари
(Туркистон тизмаси шимолий ёнбағирлари) [14.], Самарқанд вилояти
Хатирчи ва Нурота туманларида Оқсақолотасой ёдгорликлари (Нурота
тизмасининг Оқтоқ ва Қоратоғ тармоқлари) [14] шулар жумласидандир.
Буларнинг ичида Зарауткамар ғори, Сармишсой петроглифлари,
Хўжакент, Суратлисой, Қорақиясой, Букантау тасвирлари илмий
жамоатчилик ўртасида машхур хисобланади. [15.1].
Ибтидоий давр санъати, хусусан қоятош суратлар, инсониятнинг хали
ёзув кашф қилинишидан олдинги давр хаёти, ҳусусан, қадимги давр
одамлари маънавий дунёси хақида бой маълумотларни ўзида акс эттирувчи
қимматли
манба
хисобланади.
Петроглифлар
очиқ
жойларда
жойлашганлиги туфайли табиий ва антропоген омиллар сабабли доимий
равишда йўқолиб кетиш хавфи остида бўлади. Шу сабабли бугунги кунда
уларни сақлаб қолиш муаммоси мухим ва долзарб вазифа ҳисобланади.
Қоятош суратларни тадқиқ қилиш ва сақлаш усуллари хозирга қадар
А. П. Окладников [16.], В. Д. Запорожской, Г. Л. Ленхобоев, А. И.
Мартынов, Я. А. Шер [17. С. 95.], Е. А. Миклашевич [18. C. 74-82.], Л. Л.
Бове [19. с. 75-79] ва бошқалар томонидан ишлаб чиқилиб, амалиётда
қўллаб келинган.
Бугунги кунга келиб кўплаб қоятош ёдгорликлар кашф қилинган
бўлиб, уларни илмий нуқтаи назардан тадқиқ қилиш жараёнида янги
қоятош сурат ёдгорликларининг манзиллари аниқланмоқда. Аниқланган бу
ёдгорликларни ўрганиш жараёнида, аниқроғи петроглифларнинг қайд
қилишда, уларнинг ташқи сатҳига зарар етказмайдиган, яъни қўл билан
таъсир қилинмайдиган усул ёрдамида ўрганиш мухим вазифа ҳисобланади.
Маълумки археологик ёдгорликни хужжатлаштириш, яъни қайд
қилиш, тавсифлаш ва илмий муомалага киритиш, хар қандай археологик
тадқиқотнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Ўтган асрнинг 50 йилларида
археологик ёдгорлик, яъни қоятош суратларни тавсифлаш жараёнида
петроглифлар фотосуратга олинган ва бундан ташқари, табиий ўлчами
хажмидаги нусхаси калкага туширилган. У даврда фототехника мукаммал
бўлмай, ранг диапазони жуда кучсиз бўлган оқ-қора плёнкадан
фойдаланилган, ва бу тасвир қоятош суратнинг табиий кўринишини тўлиқ
акс эттириб бера олмаган. Петроглифларнинг фототасвирлари ноаниқ,
оддий кўз билан илғаш қийин бўлганлиги сабабли, суратларнинг чекалари
21
бўр, кимёвий қалам билан қайта чизиб чиқилган ёки нусхаси 1:1 масштаб
хажмда калкага туширилган.
Айрим ёдгорликларда кимёвий қаламнинг излари ҳозирга қадар
сақланиб қолган. Кимёвий қалам излари сурат чизиқларига чуқур ўрнашиб
қолган бўлиб, бу излар қанча вақт туриши ва келажакда ёдгорликни
сақланиш сифатига қандай таъсир қилиши номаълум. Бу харакатлар
қайсидир маънода қоятош суратлар учун ҳалокатли бўлиб, олинган
натижалар мукамалликдан йироқ бўлган. Натижада, суратдаги айрим
деталларнинг йўқолиши, одам, хайвон тасвирларини кўрсатувчи
чизиқларнинг ўзгариши, тасвирни номутаносиб, номукаммал кўринишга
олиб келиб, ёдгорликнинг асл қимматини йўқолишига сабаб бўлган.
Албатта, ўша даврда ёдгорликни хужжатлаштиришнинг бошқа
усуллари кам бўлган. Хозир петроглиф ва қоятош суратларни қайд қилиш
ва хужатлаштиришни, қўл билан таъсир қилинадиган ва қўл билан таъсир
қилинмайдиган янги усуллардан фойдаланиш мумкин. Бугунги кунда фото
ва видео тасвирга олиш, фотограмметрия, лазер сканери каби, амалда кенг
тарқалган усуллардан фойдаланиш имкониятлари мавжуд. Шу ўринда
қоятош суратларни ўрганишда қўл билан таъсир қилинмай ўрганиладиган
усуллар тарихи хусусида ҳам тўхталиб ўтамиз. Қоятош суратларни қўл
билан таъсир қилмасдан қайд қилишдаги илк усул – бу ёдгорликни кўз
билан чамалаш усули асосида чизиш ҳисобланади. Бу усул
петроглифларни ўрганиш тарихининг илк даврларида – XVIII –XX аср
бошларида қўлланилган. Ўша даврдаги бу усулнинг асосий камчилиги,
рассомнинг моҳирлиги ва ёруғликнинг тушиш даражаси билан боғлиқ
бўлган субектив омил ҳисобланади.
Қоятош сурат тасвири фотосуратини олишдан мақсад, тасвирнинг
сифатли нусхасини яратиш хисобланади. Профессионал даражада маҳорат
билан олинган фототасвир тадқиқот жараёнида топилган топилмаларнинг
ўзаро боғлиқлигини англаб етишга ёрдам берадиган асосий ҳужжат
ҳисобланади. Қоятош суратларни фототасвирини олишда профессионал
даражадаги ускуналардан (масалан: Tamron SP AF17-50mm F/2.8 XR Di II
VC LD обеъктиви билан жихозланган Nikon В800 фотоаппарати)
фойдаланиш тавсия этилади. Қоятошлар фототасвирини кундуз вақти,
офтоб нури бир текис тушиб турган вақтда олиш мақсадга мувофиқ
ҳисобланади. Шундай ҳолатда тасвирдаги элементлар аниқ кўринишда акс
этади. Петроглиф тавсифини қайд қилиш жараёнида ёруғликнинг тушиш
бурчаги тўғри танланиб олинган фотосуратлар, унинг барча бурчаклари
акс эттира олиши жиҳатидан ўта муҳим хисобланган. Рангли қоятош
тасвирини ўрганишда бўёқнинг айнан асл нусхасини акс эттириши учун
тасвирни тўғри тушувчи ёруғлик остида олиш мақсадга мувофиқ
ҳисобланади. Аслини олганда, қоятош суратлар расмини чизишдан, унинг
фототасвирини олишнинг фарқи ҳам шунда. Бугунги кунда компютер
техникаси ва дастурий таъминотларнинг ривожланиши, фотожиҳозларнинг
22
мукаммаллашуви билан қоятош сурат тасвирларини қўл таъсирисиз
ўрганишнинг янги усуллари пайдо бўлмоқда.
Амалда рангли тасвирларни аниқлаш ва қайд қилишдаги энг самарали
усул А.К.Солодейников [20., 21. С.176-190., 22.] томонидан ишлаб
чиқилган пигмент карта усули, яъни фототасвирни график қайта ишлаш
(фотосуратни Adobe Photoshop график редактори дастури ёрдамида
рақамли фильтрлаш) орқали олинган тасвир ҳисобланади. Ёки оддийроқ
бўлган ва қоятош суратларни ўрганувчи тадқиқотчилар томонидан кенг
қўланиладиган, ImageJ дастурининг DStretch модули орқали фототасвирни
график қайта ишлаш усул ҳисобланади.
Бу усулнинг бир қатор устунлик томонлари бўлиши билан бир вақтда,
айрим камчиликлар ҳам мавжуд. Хусусан, кўпинча қоятош сурат
сатҳининг нотекислиги ёки яқинлашиш ноқулай, баланд жойда
жойлашиши, тадқиқотчига суратни тўғри бурчакли проекцияда олиш
имконини чеклаб, тасвирни ўзгартириб, бузилган шаклини беради.
DStretch модули қоятош суратларни ўрганиш, хужжатлаштириш
билан шуғулланувчи археологлар учун фойдали дастур ҳисобланади. Бу
модул қоятош суратларни жисмоний таъсирсиз ўрганиш имконини беради.
DStretch модули ёрдамида расмларни қайта ишлаш натижасида юқори
аниқлик даражасидаги тасвирларни олиш мумкин. Бундан ташқари,
DStretch модули, қоятош суратларни қайта ишланган тасвирларидан
кейинги жараёнларда фойдаланиш учун ImageJ, Adobe Photoshop, Corel
Draw каби график таҳрирловчи форматларга ўтказиш ва сақлаш имконини
беради. DStretch – бу тасвирларни қайта ишловчи кенг имкониятли ImageJ
дастури модули ҳисобланади. ImageJ дастури – тасвирларни таҳрирлаш,
қайта ишлаш, сақлаш, 8, 16, 32 бит ли тасвирларни чоп қилиш, TIFF, PNG,
GIF, JPEG, BMP, DICOM, FITS, RAW, ПК, Mac, Linux форматларидаги
тасвирларин ўқиш ва қайта ишлаш имкониятларига эга.
DStretch модули RGB, LAB, YDS, YBK, LDS каби ранг муҳитлари
ёрдамида рангли қоятош суратлари тасвирларини сифатли кўринишда
бериш имкониятини беради. Масалан, YDS ва LDS оч-сариқ рангларни акс
эттиришда, YBR ва LRE қизил рангларни, YBK рангли муҳитлар қора ва
кўк ранглар тасвирларини кучайтириб беради.
Dstretch дастури расмга олиш ва кўздан кечириш жараёнида
сезилмайдиган охра ёрдамида туширилган кўз илғамас тасвирлар
кўринишини кучайтириб, тасвирдаги бир-биридан кескин фарқ қилувчи
элементларни кўриш орқали сурат мазмунини очиб беришга ёрдам беради.
Бу жараёнда суратдаги асл ранглар ва соялар кучайтириб берилади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, қуйидаги хулосаларга келишимиз
мумкин:
1.
Шубҳасиз, қўл таъсирисиз қоятош суратларни ўрганиш усули
бўлган, фототасвирларни компютерлар дастурий таъминоти (ImageJ,
23
Adobe Photoshop, Corel Draw ва бошқалар) ёрдамида тадқиқ қилиш усули
бугунги кунда энг самарали усуллардан бири ҳисобланади.
2.
DStretch модули - ёмон сақланган қоятош суратларни ўрганишда
қулай ечим ҳисобланади.
3.
DStretch – RGB-модули ёрдамида, рангли қоятош суратлардаги кўз
илғамас элементларни кучайтириб бериш орқали, тасвирнинг асл
мазмунини очиб бериш имконияти мавжуд.
4.
DStretch усули калцит қобиғи остида қолиб кетган, оддий кўз
билан кўриш мумкин бўлмаган тасвирларни аниқлаш ва ўрганишда
келажаги бор усул ҳисобланади.
5.
DStretch усули ёрдамида, лаборотория шароитида қайта ишланган
тасвирлар, олдин кўз билан кўриш имкони бўлмаган янги тасвирларни
аниқлаш имкониятини беради.
6.
Тасвирларни компютер дастурлари ёрдамида ўрганиш натижасида
аниқланган элементлар маълум сюжетга доир суратларни ёки уларнинг
мазмунини ўрганиш имкониятларини кенгайтиради.
Адабиётлар:
1.
Рогинская. А. Зараут-сай. М.- Л., 1950.
2.Формозов А. А. Книга о древней наскальной живописи в
Узбекистане.-СЭ, М., 1951.
3.Формозов А. А. О наскальных изображениях Зараут-Камара в
ущелье Зараут-сай. – СА, №4, 1966.
4.Формозов А. А. Очерки по первобытному исскуству. М., 1969.
5.Воронец М. Э. Наскальные изображения Южной Киргизии. –
ТКиргГПИ сер. ист. вып. №2. 1950. с.75-80.
6.Алпысбаев Х. Новые наскальные изображения Бостандыкского
района. – ТИИАЭ АН Каз. Т. 1. 1956. с.188.
7. Хужаназаров М. М. Наскальные изображения Ходжакента и
Каракиясая. Самарканд, 1995. с.173.
8. Кабиров Ж. Сармишсойнинг қоятошларидаги расмлар. Тошкент,
1976. с.17.
9. Lasota-Maskalewska, Hudjnazarov, 2000, p.92. Хужаназаров, 2001,
с.24-30.
10. Хужаназаров М.М. Наскалные изображения Северо-Восточного
Узбекистана. Диссертации на соиск. уч. степени к.и.н. Ленинград, 1985.
11. Tashbayeva K., Khujanazarov M., Ranov V., Samashev Z.
Petroglyphs of Central Asia. – Bishkek, 2001.
12. Баратов С. Р. Культура скотоводов северной Ферганы в
древности раннем средневековье (по материалам курумов и
мугханы). Автореферат дисс. канд. истор. наук. Самарканд. 1991.с.
16.
24
13. Хужаназаров М. Наскалные вопросы периодизации и сюжетно-
стилистического анализа наскальных рисунков Варзика. Ўзбекистон
моддий маданияти тарихи, №30. Самарканд, 1999, с. 55-67.
14. Хужаназаров М. М. Памятники Узбекистана // Памятники
наскального искусства Центральной Азии. Общественное участие,
менеджмент, консервация, документация. Алматы. 2004.
15. Хужаназаров М. М. Наскальные изображения Ходжакента и
Каракиясая. Самарканд, 1995, с.1.
16. Ненахов Ю. Н. Древнейшие наскальные изображения в трудах
академика А.П.Окладникова: методический аспект семантического
анализа. 2020. Universum Humanitarium.
17. Шер А. Я. Методы археологических исследований. Москва:
Высшая школа. 2002. С. 95.
18. Миклашевич Е. А., Бове Л. Л. Гравировки на скалах Хакасии:
новые технологии документирования. Вестник КЕМГУ №3, 2013, 74-82.
19. Бове Л. Л. Гравировка скал Хакасии: новые технологии
документирования. Труды IV (XX) Всеросийского археологического
съезда. Казань. Отечества. 2014, с. 75-79.
20. Солодейников А. Документирование наскальных изображений
тепсея: история и современность. Изобразительные и технологические
традиции ранних форм исскуства, Москва-Кемерова. Труды САИПИ. 2017.
Вып. XI.
21. Солодейников А. Новые возможности документирование
наскальных изображений, выполненых краской (на примере Кавказской
писаницы в Минусинской котловины). Научное обозрение Саяно-Алтая,
2013. С.176-190.
22. Солодейников А. Методы работы с плохо различными цветными
изображениями. 2020. Universum Humanitarium.
АРХЕОЛОГИЯДА МАСОФАДАН ТАДҚИҚ ЭТИШ УСУЛЛАРИ
Аннаев Ж.Т.
т.ф.ф.д. (PhD), доц. в.б.
Ўзбекистон Миллий университети
Замонавий технология – бу илмий-техникавий тараққиётнинг
ажралмас қисми бўлиб, замонавий цивилизация тараққиёти даражасини
белгилаб беради. Ахборот воситалари ва усулларининг фаол қўлланилиши
ХХI аср гуманитар билимлар соҳасидаги асосий ёндашувлардан бири
ҳисобланиб, ХХI аср, шубҳасиз, ахборот асри сифатида эътироф
