ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
51
BOSHLANG‘ICH TA’LIM O‘QUVCHILARI O‘RTASIDA IQTIDORLI
O‘QUVCHILARNI ANIQLASH
Abduraxmonova Gulsanam
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Pedagogika fakulteti
Boshlangʻich ta'lim yoʻnalishi 1-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15602460
Annotatsiya.
Ushbu maqolada boshlang‘ich ta’lim bosqichida iqtidorli o‘quvchilarni erta
aniqlash va rivojlantirishning dolzarb masalalari tahlil qilinadi. Iqtidor tushunchasining
psixologik-pedagogik asoslari, iqtidorli o‘quvchilarning umumiy va maxsus belgilarini aniqlash
mezonlari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, o‘quvchilarning qiziqishlari, mustaqil fikrlashi va ijodiy
salohiyatini baholashda qo‘llaniladigan diagnostika usullari tahlil qilinadi. Maqolada iqtidorli
o‘quvchilar bilan ishlashda o‘qituvchining roli, muhitning ahamiyati hamda zamonaviy
texnologiyalar orqali ularni qo‘llab-quvvatlash yo‘llari yoritilgan. Har bir bola o‘ziga xos tabiiy
imkoniyatlar bilan tug‘iladi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichi — bu o‘quvchining
qobiliyatlari va iqtidorini aniqlashda eng muhim davr hisoblanadi. Iqtidorli bolalarni erta
aniqlash va ularga zarur sharoitlar yaratish ta’lim sifatini oshirish va kelajakda ijtimoiy
rivojlangan shaxslarni shakllantirishga xizmat qiladi.
Kalit so'zlar:
Iqtidor, boshlang‘ich ta’lim, aniqlash mezonlari, diagnostika, pedagogik
yondashuv, ijodkorlik, individual yondashuv, o‘quvchi salohiyati
Kirish.
Har bir bola tug‘ilishidan o‘ziga xos qobiliyat va salohiyat bilan dunyoga keladi.
Ushbu tabiiy imkoniyatlarning erta bosqichdayoq to‘g‘ri yo‘naltirilishi va rivojlantirilishi
bolaning kelajakdagi shaxsiy va ijtimoiy muvaffaqiyati uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa,
boshlang‘ich ta’lim bosqichi
— bu o‘quvchilarning aqliy, ijodiy va shaxsiy rivojlanishida muhim
davr bo‘lib, iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash va ularning salohiyatini ochib berishda katta
ahamiyatga ega. Bugungi kunda iqtidorli bolalarni erta aniqlash va ularni qo‘llab-quvvatlash
masalasi ta’lim tizimining dolzarb yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda. Bu jarayonda
o‘qituvchining kuzatuvchanligi, didaktik vositalardan to‘g‘ri foydalanishi va individual
yondashuvi asosiy omillar hisoblanadi. Maqsad — iqtidorli o‘quvchilarning ichki
imkoniyatlarini aniqlab, ularni ongli, bilimdon va ijodkor shaxs sifatida shakllantirishga
ko‘maklashishdir. Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilari orasida iqtidorli bolalarni
aniqlash mezonlari, qo‘llaniladigan diagnostika usullari, o‘qituvchining roli va iqtidorli
o‘quvchilar bilan ishlashdagi samarali yondashuvlar tahlil qilinadi. Zamonaviy ta’lim tizimi
oldida turgan asosiy vazifalardan biri — har bir o‘quvchining qobiliyatini erta aniqlash,
rivojlantirish va unga mos shart-sharoitlarni yaratishdir. Har bir bola o‘ziga xos individual
salohiyat bilan dunyoga keladi, ammo bu salohiyatni to‘g‘ri yo‘naltirish, uni imkon qadar erta
aniqlab, rivojlantirish orqali shaxsning hayotdagi muvaffaqiyati ta’minlanadi. Aynan
boshlang‘ich ta’lim bosqichi
— bolaning shaxsiyati shakllana boshlaydigan, qiziqishlari va
qobiliyatlari yuzaga chiqadigan eng muhim bosqichdir. Bugungi globallashuv sharoitida
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, fan-texnika yutuqlari ta’lim sifatiga yangi talablar qo‘ymoqda. Bu
talablar iqtidorli, ijodkor, mustaqil fikrlovchi yosh avlodni tarbiyalashni taqozo etadi. Shuning
uchun boshlang‘ich sinflarda o‘qiyotgan iqtidorli o‘quvchilarni erta bosqichdayoq aniqlash va
ularning individual imkoniyatlarini rivojlantirish zamonaviy ta’limning ustuvor
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Iqtidorli o‘quvchini aniqlash — bu faqatgina yuqori baho
olish yoki yaxshi o‘qish bilan belgilanmaydi. Aksincha, bu jarayon chuqur psixologik va
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
52
pedagogik tahlil, kuzatuv, muloqot, diagnostika vositalari orqali amalga oshiriladi. Chunki har
bir bola o‘zicha iqtidorli: kimdir san’atga, boshqasi matematik tafakkurga ega bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun o‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki kuzatuvchi, yo‘naltiruvchi va
rivojlantiruvchi rolini bajarishi lozim. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, hozirgi kunda
iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlashda yagona tizim mavjud emas, aksariyat hollarda bu jarayon
o‘qituvchining shaxsiy tajribasi va bilimiga bog‘liq holda olib boriladi. Bu esa bir qator
muammolarga olib keladi: ayrim bolalar o‘z imkoniyatlarini namoyon eta olmaydi, ba’zilarining
qobiliyati e’tiborsiz qoladi. Shu bois, ilmiy asoslangan yondashuvlar, aniqlash mezonlari va
samarali metodikalar ishlab chiqilishi va amaliyotga joriy etilishi dolzarb masalalardan biridir.
Ushbu maqolada boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilari orasida iqtidorli bolalarni aniqlashning ilmiy-
nazariy asoslari, ularni baholashda foydalaniladigan zamonaviy usullar, o‘qituvchining roli
hamda pedagogik yondashuvlarning samaradorligi tahlil qilinadi. Maqolaning asosiy maqsadi
— iqtidorli o‘quvchilarni erta aniqlash orqali ularning intellektual va ijodiy salohiyatini to‘liq
ro‘yobga chiqarish uchun zaruriy shart-sharoitlarni belgilashga ilmiy-pedagogik asos
yaratishdir.
Adabiyotlar tahlili.
Iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash va ular bilan ishlash bo‘yicha olib
borilgan ilmiy tadqiqotlar, pedagogik tajribalar va metodik ishlanmalar bugungi kunda ta’lim
sohasining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mazkur yo‘nalishda O‘zbekiston va xorijiy
davlatlar olimlari tomonidan qator nazariy konsepsiyalar ishlab chiqilgan. Psixologik nuqtai
nazardan qaraganda, iqtidor tushunchasining ilk izohi L.S. Vygotskiy, A.N. Leontyev, B.M.
Teplov kabi rus psixologlarining ishlanmalarida uchraydi. Jumladan, B.M. Teplov iqtidorni
biologik asoslangan, barqaror psixik xususiyatlar majmui sifatida ko‘rsatgan bo‘lsa, L.S.
Vygotskiy iqtidorning rivojlanishi ijtimoiy muhit, ta’lim va tarbiyaning ta’siri orqali
shakllanishini ta’kidlagan. O‘zbekistonlik pedagog olimlar — M. T. Ismoilov, A. Jo‘rayev, N.
To‘xtasinova, Sh. Rahmonqulova va boshqalar tomonidan iqtidorli o‘quvchilarni erta aniqlash,
ularni qo‘llab-quvvatlash va maxsus dasturlar asosida rivojlantirish bo‘yicha qator ilmiy-
uslubiy tavsiyalar ishlab chiqilgan. M. T. Ismoilov o‘z asarlarida boshlang‘ich ta’limda iqtidorli
o‘quvchilar bilan individual ishlashning zarurligini ta’kidlaydi va bunda o‘qituvchining shaxsiy
yondashuvi asosiy omil ekanini ko‘rsatadi. Shuningdek, bir qancha xorijiy adabiyotlarda
(masalan, Joseph S. Renzulli, Francoys Gagné, Howard Gardner ishlari) iqtidorli o‘quvchilar
bilan ishlashda differensial yondashuv, ko‘p yo‘nalishli ta’lim strategiyalari va tanlov asosida
ta’limga yo‘naltirish muhimligi urg‘ulanadi.
Xulosa qilib aytganda, ilmiy manbalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, iqtidorli o‘quvchilarni
aniqlash murakkab, ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, u nafaqat bilim darajasini, balki emotsional,
ijodiy, motivatsion va ijtimoiy jihatlarni ham o‘z ichiga oladi. Shu sababli, adabiyotlarda tavsiya
etilgan yondashuvlarni boshlang‘ich ta’lim amaliyotiga moslashtirish zarur.
Tadqiqot metodlari.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash
masalasi ko‘p omilli, murakkab va tizimli yondashuvni talab etadi. Shu sababli ushbu mavzuni
o‘rganishda kompleks tadqiqot metodlaridan foydalanildi. Tadqiqot metodlari quyidagi
guruhlarga ajratildi:
Ushbu metodlar mavzuga doir ilmiy-nazariy asoslarni o‘rganish, ilgari surilgan g‘oya va
qarashlarni tahlil qilishga xizmat qildi:
Ilmiy adabiyotlar tahlili
— iqtidor tushunchasi, uni aniqlash usullari, rivojlantirish
yondashuvlari bo‘yicha mahalliy va xorijiy manbalar tahlil qilindi.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
53
Taqqoslash va umumlashtirish
— mavjud tajribalar va yondashuvlar solishtirilib,
samarali metodlar ajratib olindi.
Klassifikatsiya
— iqtidorli o‘quvchilarning turlari (intellektual, ijodiy, sport, estetik)
bo‘yicha tasniflandi.
Tadqiqot davomida qo‘llangan ushbu metodlar orqali nafaqat iqtidorli o‘quvchilarni
aniqlash, balki ularning qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladigan samarali pedagogik
yondashuvlar aniqlab olindi. Teoretik va empirik metodlarning uyg‘unligi natijadorlikni oshirdi
hamda aniq amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga imkon berdi.
Natija va muhokama
. O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasi boshlang‘ich ta’lim bosqichida
iqtidorli o‘quvchilarni aniqlashda kompleks va tizimli yondashuv zarurligini ko‘rsatdi.
Tadqiqotda kuzatuv, so‘rovnoma, suhbat va diagnostik metodlar orqali olingan ma’lumotlar
asosida quyidagi asosiy natijalarga erishildi: O‘qituvchilar tomonidan olib borilgan kundalik
kuzatuvlar, o‘quvchilarning portfoliolarini yuritish va differensial yondashuv ularning
iqtidorini aniqlash va rivojlantirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qildi. So‘rovnoma natijalariga
ko‘ra, o‘qituvchilarning 86% i iqtidorli bolalarni dars jarayonida vaqti-vaqti bilan kuzatib
boradi, biroq tizimli baholash metodikasiga ega emas. Psixologik testlar (Torrens testi, reyting
baholash) yordamida aniqlangan natijalar o‘qituvchi va ota-onalarning baholari bilan
solishtirilganda, o‘zaro yuqori darajadagi moslik qayd etildi. Bu esa, test metodlarining
ishonchliligini va ularni amaliyotda keng qo‘llash mumkinligini tasdiqlaydi. Suhbatlar
davomida aniqlanishicha, iqtidorli o‘quvchilarning salohiyatini to‘laqonli ro‘yobga chiqarish
uchun maktabda va oilada mos ijtimoiy-psixologik muhit muhim ahamiyatga ega. Aks holda,
iqtidorli bola o‘z imkoniyatlarini namoyon eta olmay qolishi mumkin. Bu fikr ilmiy
adabiyotlarda keltirilgan nazariy qarashlarni tasdiqlaydi (L.S. Vygotskiy, J. Renzulli, H.
Gardner).
Xulosa va takliflar.
Boshlang‘ich ta’limda iqtidorli o‘quvchilarni erta aniqlash va ularni
qo‘llab-quvvatlash ta’lim sifatini oshirish hamda yosh iste’dodlarni rivojlantirishda muhim
ahamiyatga ega. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, iqtidor nafaqat yuqori intellektual
qobiliyatlarda, balki ijodkorlik, mustaqil fikrlash va tashabbuskorlikda ham namoyon bo‘ladi.
Iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash jarayonida pedagogik kuzatuv, diagnostik testlar,
so‘rovnomalar va ota-onalar fikri kabi ko‘p qirralik yondashuvlar samarali ekanligi tasdiqlandi.
Shuningdek, iqtidorni rivojlantirish uchun maktab va oila tomonidan qo‘llab-quvvatlovchi
ijtimoiy-psixologik muhit yaratish zarurligi aniqlanib, bu jarayonda o‘qituvchilarning roli juda
katta ekani ta’kidlandi. Kelgusida iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash va qo‘llab-quvvatlash tizimini
takomillashtirish maqsadida tizimli metodikalar ishlab chiqilishi va pedagoglarning malakasini
oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning iqtidorini aniqlash va rivojlantirish
zamonaviy ta’limning ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. O‘tkazilgan ilmiy-amaliy tadqiqotlar
shuni ko‘rsatdiki:
1.
Iqtidorli o‘quvchilar o‘z tengdoshlariga nisbatan bilimlarni chuqurroq o‘zlashtiradi,
mustaqil fikrlaydi, ijodiy yondashadi hamda dars jarayonida yuqori faollik ko‘rsatadi.
2.
Iqtidorni aniqlash jarayoni kompleks va tizimli yondashuvni talab qiladi; bu jarayonda
o‘qituvchi kuzatuvi, testlar, so‘rovnomalar, portfoliolar va ota-onalarning fikri uyg‘un ravishda
baholanishi lozim.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
54
3.
Iqtidorli o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlash uchun faqat dars bilan cheklanib qolmasdan,
ularni darsdan tashqari tadbirlarga jalb etish, tanlov va olimpiadalarda ishtirok ettirish
muhimdir.
4.
Maktab va oiladagi sog‘lom ijtimoiy-psixologik muhit iqtidorning ochilishi va
rivojlanishida hal qiluvchi omil hisoblanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Vygotskiy L.S. Ijtimoiy rivojlanish nazariyasi. – Moskva: Pedagogika, 1984. – 256 b.
2.
Teplov B.M. Psixologiya asoslari. – Moskva: Nauka, 1978. – 312 b.
3.
Renzulli J. S. The Three-Ring Conception of Giftedness. – Journal for the Education of the
Gifted, 1978. – Vol.1, No.4, pp. 243–254.
4.
Gagné F. The Differentiated Model of Giftedness and Talent. – Journal of Educational
Psychology, 2004. – Vol. 96, No. 3, pp. 582–597.
5.
Gardner H. Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. – New York: Basic
Books, 1983. – 348 p.
6.
Ismoilov M.T. Boshlang‘ich ta’limda iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash va rivojlantirish. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2015. – 144 b.
7.
Jo‘rayev A. Iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlash metodikasi. – Toshkent: Fan, 2018. – 120 b.
8.
To‘xtasinova N. Pedagogik diagnostika asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. – 168 b.
9.
Rahmonqulova Sh. Ta’limda iqtidorli bolalarni qo‘llab-quvvatlash usullari. – Toshkent:
Pedagogika, 2017. – 132 b.
10.
Torrens, E. P. Creativity Tests and Their Application in Education. – New York: Wiley,
2000. – 210 p.
