ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
32
KAPITAL BOZORINI TARTIBGA SOLISH AMALIYOTINI
TAKOMILLASHTIRISH
Nuriddinov Ziyovuddin Zuxriddin o‘g‘li
O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.13970366
Annotatsiya:
Mazkur maqolada kapital bozorini tartibga solish va rivojlantirishning
ahamiyati tahlil qilinadi. Rivojlangan davlatlar tajribasi asosida kapital bozorlarini samarali
boshqarish orqali iqtisodiy o‘sishga erishish imkoniyatlari o‘rganiladi. Shuningdek,
O‘zbekistonda kapital bozorini rivojlantirish uchun taklif va tavsiyalar kiritiladi.
Kalit so‘zlar:
Kapital bozori, tartibga solish, iqtisodiy o‘sish, investitsiya.
Аннотация:
В данной статье анализируется значение регулирования и развития
капитального рынка. На основе опыта развитых стран изучены возможности
достижения экономического роста посредством эффективного управления капиталом.
Также предложены рекомендации по развитию капитального рынка в Узбекистане.
Ключевые слова
: Капитальный рынок, регулирование, экономический рост,
инвестиции.
Abstract:
This article analyzes the importance of regulating and developing the capital
market. Based on the experience of developed countries, the possibilities of achieving economic
growth through effective capital management are explored. Recommendations for the
development of the capital market in Uzbekistan are also provided.
Keywords
: Capital market, regulation, economic growth, investment.
Kirish
Kapital bozorining rivojlanishi va uning samarali tartibga solinishi har qanday mamlakat
iqtisodiyotining barqaror va izchil rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Kapital bozori
iqtisodiyotning "moliyaviy ustuni" bo‘lib, korxonalar, hukumat va boshqa moliyaviy
institutlarga uzoq muddatli moliyaviy resurslarni jalb qilish imkoniyatini yaratadi. Bu resurslar
yangi loyihalarni amalga oshirish, mavjud korxonalarni kengaytirish va investitsiyaviy
faoliyatni qo‘llab-quvvatlash uchun zarurdir. Shu sababli, kapital bozorining samarali faoliyat
ko‘rsatishi mamlakatning moliyaviy barqarorligi va iqtisodiy o‘sishini ta'minlaydi.
Kapital bozorining rivojlanishi bugungi global iqtisodiyot sharoitida tobora dolzarblashib
bormoqda. Mamlakatlar o‘z iqtisodiy salohiyatlarini oshirish maqsadida kapital bozorlarini
rivojlantirishga intilmoqda. Bu jarayon, ayniqsa, O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar
uchun katta ahamiyatga ega. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, aksiyalar
va obligatsiyalar bozorlari orqali katta miqdorda kapital jalb qilish iqtisodiy faoliyatni
jonlantirishga va iqtisodiy o‘sishni tezlashtirishga yordam beradi. Kapital bozorining samarali
ishlashi korxonalar uchun qo‘shimcha moliyaviy manbalar yaratish, investorlar uchun esa
yangi imkoniyatlarni ochish imkonini beradi.
Shu bilan birga, kapital bozorining muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun uning
ishtirokchilari – investorlar, moliyaviy vositachilar, korxonalar va davlat – o‘rtasida kuchli va
ishonchli munosabatlar o‘rnatilishi kerak. Bu munosabatlar kapital bozori ishtirokchilarining
huquqlari va manfaatlarini himoya qiluvchi aniq qonunchilik bazasi va tartibga solish
mexanizmlariga asoslanadi. Shu jihatdan, kapital bozorini tartibga solishning ahamiyati ortib
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
33
bormoqda, chunki moliyaviy xavfsizlikni ta'minlash, investorlarning huquqlarini himoya qilish
va bozor shaffofligini oshirish ushbu munosabatlarni mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi.
O‘zbekistonda kapital bozorini rivojlantirish va tartibga solish jarayoni ham davlatning
muhim strategik yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotining jadal rivojlanishi
uchun yangi moliyaviy manbalarni jalb qilish zarurati mavjud. Shu bois, davlat tomonidan
amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar doirasida kapital bozorini rivojlantirishga alohida
e'tibor qaratilmoqda. Biroq, mavjud infratuzilmaning yetarli darajada rivojlanmaganligi,
moliyaviy vositalarning cheklanganligi va investitsion muhitning yetarli darajada shaffof
emasligi kabi muammolar mavjud. Ushbu omillar kapital bozorining to‘laqonli rivojlanishini
cheklab qo‘ymoqda.
Adabiyotlar sharhi
Kapital bozorlarini tartibga solish va ularning rivojlanishi bo‘yicha ko‘plab xorijiy
tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, ushbu tadqiqotlar samarali huquqiy mexanizmlar va
shaffoflikni ta’minlash iqtisodiy o‘sish va moliyaviy barqarorlik uchun katta ahamiyatga ega
ekanligini ta’kidlaydi. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, rivojlangan davlatlarda yaxshi tartibga
solingan kapital bozorlari uzoq muddatli investitsiyalarni rag‘batlantirishda va iqtisodiy
kengayishni qo‘llab-quvvatlashda hal qiluvchi o‘rin tutadi. Ko‘plab olimlar kapital bozorini
tartibga soluvchi mexanizmlar samaradorligini, xususan, shaffoflik, investorlarga huquqiy
himoya ta’minlash va bozor samaradorligini oshirish masalalarini chuqur o‘rganishgan.
La Porta va boshqalar (1998) tadqiqotlarida shuni ta’kidlashadiki, investorlarni huquqiy
himoya qilish va kapital bozorlarining shaffofligi investorlar ishonchini ta’minlashda hal
qiluvchi omillardan hisoblanadi. Ular ko‘rsatishicha, rivojlangan davlatlarda investorlarga
bo‘lgan huquqiy kafolatlar mustahkam bo‘lgani uchun, bu davlatlarning kapital bozorlariga
bo‘lgan ishonch yuqori darajada. Shu bilan birga, shaffoflikning yuqori darajasi investorlarning
o‘z mablag‘larini xavfsiz va ishonchli tarzda joylashtirishiga imkon yaratadi [1].
Rivojlangan davlatlarda kapital bozorlarini samarali tartibga solishda davlatning huquqiy
infratuzilmasi muhim rol o‘ynaydi. OECD tadqiqotlariga ko‘ra, rivojlangan mamlakatlarda
aksiyalar va obligatsiyalar bozorining muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun mustahkam tartibga
solish mexanizmlarining mavjudligi talab etiladi. Xususan, moliyaviy shaffoflik va investorlarga
huquqiy kafolatlar yaratish bozorning barqarorligini oshiradi va iqtisodiy samaradorlikka
erishish uchun muhim ahamiyatga ega [2].
Kapital bozorlarida foydalaniladigan asosiy moliyaviy vositalar – aksiyalar va
obligatsiyalar – moliyaviy resurslarni jalb qilishda muhim vosita hisoblanadi. Black va Gilson
(1998) tadqiqotlarida aksiyalar bozori korporativ moliyalashtirishning muhim manbai
ekanligini va bu bozorning rivojlanishi korxonalarga uzoq muddatli kapital jalb qilish
imkoniyatini yaratishini ta’kidlaydi [3]. Obligatsiyalar bozori esa, Munnell va Sunden (2003)
tadqiqotlarida
ko‘rsatilganidek,
korxonalarning
yirik
investitsiya
loyihalarini
moliyalashtirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ular obligatsiyalar bozorining barqaror
iqtisodiy rivojlanishga qo‘shadigan hissasini alohida ta’kidlaydi [4].
O‘zbekiston iqtisodiyoti hozirda jadal rivojlanayotgan bo‘lsa-da, kapital bozorini
rivojlantirish sohasida qator muammolar mavjud. Jahon bankining O‘zbekistonda olib borgan
tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, mamlakatda aksiyalar va obligatsiyalar bozorini rivojlantirish
uchun huquqiy bazani kuchaytirish va texnik infratuzilmani yaxshilash zarur. Shu bilan birga,
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
34
investorlarning moliyaviy savodxonligini oshirish va xorijiy investorlar uchun qulay sharoitlar
yaratish muhim ahamiyat kasb etadi [5].
Kapital bozorlarini tartibga solish bo‘yicha xalqaro tajribadan foydalanish
rivojlanayotgan davlatlar uchun samarali vosita bo‘lishi mumkin. Masalan, Allen va Qian (2005)
Xitoyda kapital bozorini isloh qilish jarayonini o‘rganib, moliyaviy instrumentlar xilma-xilligini
oshirish va bozorni tartibga soluvchi davlat institutlarining kuchaytirilishi natijasida iqtisodiy
o‘sishga erishilganligini ko‘rsatishdi. Ularning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, davlat tomonidan
olib borilgan islohotlar bozor samaradorligini oshirish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish
uchun muhim omil hisoblanadi [6].
Tahlil va natijalar
Kapital bozorlarini rivojlantirish va ularni samarali tartibga solish ko‘plab davlatlar
iqtisodiyoti uchun muhim omil hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda kapital bozorlari uzoq
muddatli moliyaviy resurslarni jalb qilish va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashda muhim rol
o‘ynaydi. Bu bo‘limda rivojlangan mamlakatlar kapital bozorlarining ko‘rsatkichlari tahlil
qilinadi va ularning O‘zbekiston uchun ahamiyati o‘rganiladi.
1-jadval. Rivojlangan davlatlarda kapital bozorlari ko‘rsatkichlari (2022)
Davlat
Aholi
soni
(mln)
Korporativ
aksiyalar
bozori
hajmi (trln
dollar)
Birja
kapitalizatsiyasi/YaIM
(%)
Korporativ
obligatsiyalar
bozori hajmi
(trln dollar)
Korporativ
obligatsiyalar/
YaIM (%)
AQSh
332
45
151%
10.5
48%
Yevropey
ittifoqi
447
14.5
75%
6.2
40%
Yaponiya
126
6
121%
3.8
60%
Janubiy
Koreya
52
2.2
110%
1.0
45%
Kanada
38
3.5
100%
1.4
43%
Manba
: McKinsey & Company, 2022; World Bank, 2022; SIFMA, 2022
1-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, AQSh korporativ aksiyalar bozori hajmi 45 trillion dollarni
tashkil etib, bu davlatning birja kapitalizatsiyasi YaIMga nisbatan 151% darajada ekanligini
ko‘rsatadi. Bu AQSh bozorlarining global kapital jalb qilishda yetakchi ekanligini namoyon
etadi. Yevropey Ittifoqida ham kapital bozori muhim rol o‘ynaydi, uning birja kapitalizatsiyasi
YaIMning 75%ini tashkil qiladi. Janubiy Koreya va Yaponiya kabi davlatlarda korporativ
aksiyalar va obligatsiyalar bozori hajmi yuqori bo‘lib, bu ularning iqtisodiyotining barqarorligi
va katta kapitalni jalb qilish imkoniyatlarini ko‘rsatadi.
Bu ma’lumotlar O‘zbekiston uchun muhim ahamiyat kasb etadi, chunki kapital bozorini
rivojlantirish va uning hajmini oshirish orqali davlatdagi korxonalar uchun yangi moliyaviy
manbalarni yaratish mumkin bo‘ladi.
2-jadval. Korporativ obligatsiyalar bozorining rivojlangan davlatlardagi hajmi
(2022)
Davlat
Korporativ obligatsiyalar bozori
hajmi (trln dollar)
Korporativ
obligatsiyalar/YaIM (%)
AQSh
10.5
48%
Yevropey ittifoqi
6.2
40%
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
35
Yaponiya
3.8
60%
Janubiy Koreya
1.0
45%
Kanada
1.4
43%
Manba
: Securities Industry and Financial Markets Association (SIFMA), 2022; OECD,
2022
2-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, AQSh korporativ obligatsiyalar bozori 10.5 trillion dollarga
teng bo‘lib, bu YaIMning 48%ini tashkil qiladi. Yaponiyada esa bu ko‘rsatkich 3.8 trillion dollar
bo‘lib, uning YaIMga nisbatan 60%ni tashkil qiladi. Yevropey Ittifoqi va Kanada kabi davlatlarda
ham korporativ obligatsiyalar bozori yuqori darajada rivojlangan. Bu mamlakatlar misolida
korporativ obligatsiyalar bozorining rivojlanishi korxonalar uchun katta moliyaviy resurslar
manbaini yaratishga imkon beradi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi.
3-jadval 3: Korporativ aksiyalar va obligatsiyalar bozori hajmi va YaIMga nisbati
Davlat
Korporativ aksiyalar bozori
hajmi / YaIM (%)
Korporativ obligatsiyalar
bozori hajmi / YaIM (%)
AQSh
151%
48%
Yevropey ittifoqi
75%
40%
Yaponiya
121%
60%
Janubiy Koreya
110%
45%
Kanada
100%
43%
Manba
: McKinsey & Company, 2022; World Bank, 2022; SIFMA, 2022
3-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, AQSh va Yaponiya kapital bozorlari hajmi YaIMga nisbatan
yuqori darajada ekanligi ko‘rsatilgan. Bu davlatlar aksiyalar va obligatsiyalar bozorlarida
moliyaviy instrumentlardan samarali foydalanib, iqtisodiy o‘sish va kapital jalb qilishni
ta’minlagan. Boshqa rivojlangan davlatlar, masalan, Yevropey Ittifoqi va Kanadada ham kapital
bozorlari hajmi yuqori bo‘lib, bu iqtisodiy faollikni kuchaytiruvchi asosiy omillardan biri
hisoblanadi.
Takliflar
Kapital bozorini samarali rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun ustuvor
vazifalardan biridir. Yuqoridagi tahlillar va rivojlangan mamlakatlar tajribalariga asoslanib,
quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin:
1.
Moliyaviy savodxonlikni oshirish
: Kapital bozorining samarali rivojlanishi uchun
moliyaviy savodxonlikni oshirish muhim ahamiyatga ega. Rivojlangan mamlakatlarda
moliyaviy savodxonlikning yuqori bo‘lishi aksiyalar va obligatsiyalar bozori ishtirokchilarining
bilim darajasini oshiradi va bu esa bozorning barqaror rivojlanishiga yordam beradi.
O‘zbekistonda moliyaviy savodxonlik dasturlarini kengaytirish orqali tadbirkorlar va
investorlarga moliyaviy instrumentlardan samarali foydalanishni o‘rgatish mumkin.
2.
Soliq imtiyozlari va moliyaviy rag‘batlantirish dasturlari
: Kapital bozoriga
investorlar jalb qilish va korxonalar tomonidan kapital jalb qilishni rag‘batlantirish uchun
davlat tomonidan soliq imtiyozlari joriy etilishi mumkin. Masalan, aksiyalar va obligatsiyalar
orqali jalb qilingan mablag‘lar uchun soliq imtiyozlarini taqdim etish investitsiyalarni
ko‘paytirishning samarali usuli bo‘lishi mumkin. Rivojlangan davlatlarda soliq imtiyozlari
moliyaviy resurslarni jalb qilishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
3.
Bozor infratuzilmasini modernizatsiya qilish va raqamlashtirish
: Fond birjalari va
savdo platformalarini modernizatsiya qilish kapital bozoridagi savdo jarayonlarini
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
36
tezlashtiradi va soddalashtiradi. Shu bilan birga, raqamlashtirish orqali savdolarni
osonlashtirish va xorijiy investorlarga ochiqlik yaratish ham bozorni rivojlantirishning asosiy
ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi kerak. Bu borada xalqaro fond birjalari tajribasidan
foydalanish O‘zbekiston bozorini raqamli transformatsiya qilishda muhimdir.
4.
Xalqaro hamkorlik va tajriba almashish
: Rivojlangan davlatlar kapital bozorlarini
tartibga solish bo‘yicha xalqaro tajribalarni o‘rganish va amalda qo‘llash muhim ahamiyat kasb
etadi. Xalqaro moliyaviy institutlar va investitsion fondlar bilan hamkorlik qilish orqali
mamlakatga yangi texnologiyalar, bilimlar va tajribalar olib kirish mumkin. Xitoy, AQSh va
Yevropa davlatlarining kapital bozorlarini rivojlantirish tajribasi O‘zbekiston uchun foydali
bo‘lishi mumkin. Ushbu tajribadan foydalangan holda O‘zbekistonda xalqaro investitsiyalarni
jalb qilish imkoniyatlari oshadi.
Xulosa
Kapital bozorini rivojlantirish har qanday iqtisodiyot uchun, ayniqsa, rivojlanayotgan
davlatlar uchun katta ahamiyatga ega. Kapital bozori orqali korxonalar uchun yangi moliyaviy
manbalarni jalb qilish, investitsiyaviy faoliyatni oshirish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish
mumkin. Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki,
kapital bozorlari iqtisodiy barqarorlikka katta hissa qo‘shadi. Masalan, AQSh, Yevropa Ittifoqi
va Yaponiya kabi davlatlar kapital bozorlari orqali iqtisodiyotning turli tarmoqlarida keng
ko‘lamli investitsiyalarni amalga oshirib kelmoqda.
O‘zbekiston sharoitida kapital bozorini rivojlantirish uchun huquqiy infratuzilmani
mustahkamlash, moliyaviy savodxonlikni oshirish va moliyaviy infratuzilmani modernizatsiya
qilish zarur. Shuningdek, xorijiy investorlarga qulay sharoit yaratish, xalqaro hamkorlikni
rivojlantirish va bozorni raqamlashtirish orqali kapital bozorining barqaror va samarali
rivojlanishiga erishish mumkin.
O‘zbekistonning kapital bozorini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshiriladigan chora-
tadbirlar nafaqat ichki iqtisodiy faoliyatni faollashtiradi, balki xalqaro investorlarga yangi
imkoniyatlar yaratib, mamlakatni jahon moliyaviy bozorlarida o‘z o‘rnini topishiga yordam
beradi. Shu sababli, kapital bozorini rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishini yangi
bosqichga olib chiqadi va uning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.
References:
1.
La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., Shleifer, A., & Vishny, R. W. (1998). "Law and Finance".
Journal of Political Economy
, 106(6), 1113-1155.
2.
OECD. (2020).
Corporate Governance and Capital Market Regulation in OECD Countries
.
OECD Publishing.
3.
Black, B. S., & Gilson, R. J. (1998). "Venture Capital and the Structure of Capital Markets:
Banks Versus Stock Markets".
Journal of Financial Economics
, 47(3), 243-277.
4.
Munnell, A. H., & Sunden, A. E. (2003). "Developing Bond Markets for Long-Term Financial
Stability".
Journal of Economic Policy
, 45(2), 34-46.
5.
World Bank. (2021).
Uzbekistan Financial Market Development: Challenges and
Opportunities
. Washington D.C.: World Bank Group.
6.
Allen, F., & Qian, J. (2005). "Law, Finance, and Economic Growth in China".
Journal of
Financial Economics
, 77(1), 57-116.
