ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
42
ИПОТЕКА БОЗОРИ ХИЗМАТЛАРИНИ БАҲОЛАШНИНГ ИЛМИЙ-
МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ
Худойназаров Мурод Махмуджанович
Халқаро Нордик университети
Магистратура талабаси
+998998453537
https://doi.org/10.5281/zenodo.13888963
Aннотация:
Ипотека бозори хизматларини баҳолашнинг илмий-услубий
методологияларини қатъий тизимни ўз ичига олади. У ипотека бозорида қимматли
қоғозлар ишлаши, кредит риски, бозор динамикаси, активларни ва узоқ муддатли
баҳолаш
учун
эмпирик
тадқиқотлар,
статистик
усуллар
ва
молиявий
моделлаштиришга таянади.
Калит сўзлар:
ипотека бозори таҳлили, услубий асос, молиявий моделлаштириш,
тартибга солиш таъсири, қиёсий таҳлил, фоиз ставкаси, мижоз.
Аннотация:
Включает в себя строгую систему научных и методических
методологий оценки услуг ипотечного рынка. Он опирается на эмпирические
исследования, статистические методы и финансовое моделирование для оценки
эффективности ценных бумаг на ипотечном рынке, кредитного риска, динамики
рынка, оценки активов и долгосрочных оценок.
Ключевые слова:
анализ ипотечного рынка, методическая база, финансовое
моделирование, регуляторное воздействие, сравнительный анализ, процентная ставка,
клиент.
Abstract:
It includes a rigorous system of scientific and methodological methodologies
for evaluating mortgage market services. It relies on empirical research, statistical methods,
and financial modeling to assess the performance of securities in the mortgage market, credit
risk, market dynamics, asset and long-term valuations.
Key words
: mortgage market analysis, methodological framework, financial modeling,
regulatory impact, comparative analysis, interest rate, customer.
Кириш
. Ўзбекистонда ривожланиш стратегиясини аниқлаш муҳим аҳамиятга ега
иқтисодий динамиканинг сифат хусусиятларини эгаллаш. Иқтисодий ўсиш жамият
учун муҳим бўлган ижтимоий мақсадларга еришиш, аҳоли фаровонлигини ошириш ва
муаммоларни муваффақиятли ҳал қилиш учун зарурдир. Структуравий ва технологик
модернизациянинг долзарб вазифалари, Ўзбекистон томонидан халқаро бозорларда
қўшимча рақобатдош устунликларга ега бўлиш. Мавжуд турли хил муаммоларда
аҳолини арзон уй-жой билан таъминлаш зарурати айниқса кескинлашмоқда. Ушбу
муаммони ҳал қилмаслик салбий ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва психологик
оқибатлар мажмуасининг пайдо бўлишига олиб келади.
Бундай шароитда тараққиётни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг сифат
жиҳатидан янги тизимини ишлаб чиқиш катта амалий аҳамият касб етмоқда
таъминлаш асосий мақсади бўлган ипотека муносабатлари меҳнат ресурслари ва
ишлаб чиқаришни такрор ишлаб чиқариш кенгайтирилди замонавий молиявий ва
ташкилий-иқтисодий механизмларга асосланган мамлакат тармоқлари.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
43
Жамият янги моҳият, мазмун, мақсадларни белгилаши керак ипотека
муносабатлари ва мақсадлари, уларни амалга ошириш механизмлари. Уй-жой билан
таъминлаш жамиятнинг асосий мақсади ва аҳоли турмуш даражасини яхшилаш енг
муҳим мезонига, унинг ижтимоий такрор ишлаб чиқариш тизимидаги ролининг
кўзгусига айланиши керак. Ипотека кредитларини давлат томонидан тартибга солиш
яхлит молиявий ва ижтимоий-иқтисодий тизимга айланиши керак.
Ипотека кредитларининг аксарият қисми (70 фоизи) Давлат дастурига мувофиқ
ажратилган кредитлар ҳиссасига тўғри келади. Мамлакатимизда Ипотека бозорини
фақатгина давлат дастурлари доирасида паст фоизли ресурс маблағлари ҳисобига
ривожлантириб бўлмайди. Бозор тамойиллари асосидаги янги кредитлаш
тизимларининг жорий этилиши ва ривожлантириш бўйича бир қатор чора-тадбирлар
амалга оширилди.
Шу сабабли Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 13 майдаги
"Ипотека кредити бозорини ривожлантириш ва кенгайтиришга оид қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида" фармони имзоланди. Фармонда белгиланган чора тадбирлар
доирасида Осиё тараққиёт банки ва Молия вазирлиги томонидан биргаликда ишлаб
чиқилган "Ипотека бозори секторини ривожлантириш дастури"ни жорий етиш кўзда
тутилган бўлиб, унда "Ўзбекистон ипотекани қайта молиялаштириш компанияси" АЖ
(ЎзИҚМК) банк секторида узоқ муддатли молиялаштириш муаммосини ҳал қилиш
учун ипотека ликвидлигини таъминлаш механизми сифатида ташкил етилган.
Компаниянинг бошланғич устав капитали 25 млрд. сўмни ташкил етади.
Тижорат банклари учун барқарор узоқ муддатли ресурс базасининг йўқлиги
ипотека ва қурилиш бозорининг ўсишига тўсқинлик қилди. (ЎзИҚМК)нинг ташкил
етилиши жозибадор ставкалар бўйича узоқ муддатли молиялаштиришнинг ишончли
манбаи бўлиб хизмат қилади ва айни пайтда тижорат банклари ўртасида ипотека
кредитларининг юқори стандартларини таъминлайди. Компаниянинг вектори,
тижорат банкларига жалб қилинган ресурслар ва кредитлар бўйича тўлов
муддатларига мос келмаслик хавфини камайтириш, аҳолининг кенг доираси учун
ипотека кредитлари мавжудлигини оширишга ёрдам беради.
Қуйидагилар компаниянинг асосий вазифалари этиб белгилаб қўйилди.
-Бозор тамойиллари асосида тижорат банкларига аҳолининг арзон уй-жойларга
бўлган еҳтиёжини қондириш учун молиявий ресурсларни тақдим етиш;
-Маҳаллий ва халқаро капитал бозорларида молиявий ресурсларни, шу жумладан,
халқаро молия институтлари ва хорижий ҳукумат молия ташкилотларининг
маблағларини жалб қилиш, кейинчалик уларни ипотека кредитларини қайта
молиялаштиришга йўналтириш;
-Қимматли қоғозларни, шу жумладан ипотекани чиқаришни ташкил етиш ва
уларни инвесторлар орасида жойлаштириш;
-Ипотека кредитлаш тизимини такомиллаштиришга кўмаклашиш, ипотека
бозорини ривожлантиришнинг замонавий усуллари ва воситаларини жорий етиш,
ипотека кредити ва ипотека қимматли қоғозлар бозорида ликвидликни ошириш ва
хавфларни камайтириш;
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
44
-Ипотека кредитлаш ва қайта молиялаш соҳасида, шу жумладан хорижий
експертлар ва мутахассисларни жалб қилиш орқали услубий ва норматив-ҳуқуқий
базани ишлаб чиқишда иштирок етиш.
Компания акциядорлари таркибига 12 та тижорат банк, улардан 8 таси давлат
улушига эга ва 4 таси хусусий банклар киради. ЎзИКМК ресурслари банкларни
молиявий қўллаб-қувватлашга ва биринчи маротаба ипотека кредити олувчилар учун
арзон уй-жойларни узоқ муддатли молиялаштириш имкониятини яратишга
қаратилган.
Уй-жой қурилиши бозорини рағбатлантириш ва аҳолини ипотека кредитлари
ҳисобидан уй-жой билан таъминлаш мақсадида янги ипотека кредитлаш дастури
тасдиқланди (2023-йил 13-апрелдаги ПФ-51-сон).
Мазкур дастурда аҳоли имкониятларини кенгайтириш ва ипотека кредитларидан
фойдаланишга доир ўзгартиришлар киритиш назарда тутилган.
Кредитлаш тизимида тўлов қобилиятини аниқлашнинг муқобил усулларини
кўриб чиқилади. Қарз олувчининг молиявий ҳолатини баҳолаш учун ижара тўловлари,
банк карталари айланмаси, коммунал тўловлар ва бошқа харажатларни ўз ичига олган
скоринг тизими жорий этилади. Бундан ташқари, тижорат банклари расмий даромадга
эга бўлмаган жисмоний шахсларга ҳам ипотека кредитлари беришлари мумкин бўлади.
Шунингдек, мазкур дастур доирасида банклар субсидияларсиз бериладиган ипотека
кредитлари бўйича табақалаштирилган ставкаларни белгилаш имкониятига эга
бўладилар; дастлабки тўлов миқдори, имтиёзли давр ва бошқа кўрсаткичлар асосида.
Бундан ташқари, кредитнинг нархи дастлабки тўлов ҳажмига боғлиқ бўлади, яъни,
бошланғич тўлов қанчалик юқори бўлса, кредит қарз олувчига шунчалик арзонга
тушади.
Уй-жой шароитини яхшилашга муҳтож, кам таъминланган фуқароларни
ижтимоий қўллаб-қувватлаш мақсадида давлат уй-жой сотиб олиш, қуриш ва
реконструкция қилиш учун ипотека кредитларига субсидиялар ажратилмоқда.
Субсидиялар ипотека кредити бўйича дастлабки тўлов ёки фоизларнинг бир
қисмини қоплаш учун берилади.
Субсидиялар
учун
ажратилган
маблағларни
ўзлаштириш
жараёнини
тезлаштириш мақсадида субсидия хабарномасининг муддати 12 ойдан 4 ойгача
қисқартирилди. Шу билан бирга, субсидияни ўз вақтида ишлатмаган шахслар учун
субсидия олиш учун қайта мурожаат қилиш ҳуқуқи сақланиб қолди.
Ипотека бозори хизматларини баҳолашнинг илмий-услубий асослари ушбу
хизматларни баҳолашда шаффофлик, адолатлилик ва ишончлиликни таъминлашнинг
муҳим жиҳати ҳисобланади. Комплекс баҳолаш ипотека бозори хизматларининг
самарадорлиги ва сифатини таҳлил қилиш учун тизимли асосни таъминловчи бир
қатор илмий ва услубий тамойилларни ўз ичига олади. Бу ерда биз ушбу асоснинг
асосий компонентларини, жумладан, бозор таҳлили, тартибга солувчи мулоҳазалар,
хавфни баҳолаш, сифат кўрсаткичлари, статистик усуллар, қиёсий таҳлил,
истеъмолчиларни ҳимоя қилиш ва узоқ муддатли ҳаётийликни ўрганамиз.
Бозор таҳлили: Ипотека бозори хизматларини баҳолашдан олдин бозорни чуқур
таҳлил қилиш зарур. Ипотека бозори хизматлари самарадорлигини баҳолаш учун
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
45
контекстни таъминлаш учун фоиз ставкалари, уй-жой бозори тенденциялари ва
иқтисодий шароитлар каби омилларни ҳисобга олиш керак.
Норматив-ҳуқуқий база: Ипотека бозори хизматларини тартибга солувчи
меъёрий-ҳуқуқий базани тушуниш жуда муҳимдир. Баҳолаш таклиф етилаётган
хизматларнинг қонунийлиги ва ахлоқий меъёрларини таъминлаш учун қонунлар ва
қоидаларга мувофиқлигини кўриб чиқиши керак.
Хавф-хатарни баҳолаш: Ипотека бозори хизматлари билан боғлиқ хавфни ҳар
томонлама баҳолаш жуда муҳимдир. Хизматларнинг умумий барқарорлиги ва
барқарорлигини тушуниш учун кредит риски, фоиз ставкаси риски ва бозор риски каби
омилларни ҳисобга олиш керак.
Сифат кўрсаткичлари: Аниқ ва ўлчанадиган сифат кўрсаткичларини ўрнатиш
ипотека бозори хизматларини баҳолаш учун муҳимдир. Ушбу кўрсаткичлар мижозлар
еҳтиёжини қондириш, кредит кўрсаткичлари, ишлов бериш муддати ва саноат
стандартларига риоя қилишни ўз ичига олиши мумкин.
Статистик усуллар: Статистик усуллар ва економетрик моделлардан фойдаланиш
ипотека бозори хизматларини баҳолаш учун мустаҳкам асос яратиши мумкин. Кредит
унумдорлиги, сукут бўйича ставкалар ва қарз олувчи профиллари каби маълумотларни
миқдорий таҳлил қилиш қимматли фикрларни таклиф қилиши мумкин.
Қиёсий таҳлил: Ипотека бозори хизматлари кўрсаткичларини саноат мезонлари
ва рақобатчилар билан солиштириш жуда муҳимдир. Ушбу қиёсий таҳлил нисбатан
кучли ва заиф томонларини тушуниш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Хулоса.
Ипотекали кредитлашни ривожлантиришнинг муҳим шартларидан бири
уй-жой баҳосининг ошишига йўл қўймаслик лозим. Республикамизда уй-жой
объектлари қийматининг кескин ўсишига йўл қўймасликнинг мақбул йўлларидан
бири уй-жой таклифини ошириш ҳисобланади. Уй-жой таклифининг сезиларли
даражада ошмаслиги, бозорда уй-жой нархининг кескин ошишига олиб келади. Бу эса
аҳолининг тўловга қобилият талабининг сезиларли даражада пасайишига ва уларга
берилган ипотека кредитларининг ўз вактида қайтмаслигига олиб келади.
References:
1.
“Тижорат банклари томонидан ёш оилаларни ипотекали кредитлаш ва уни
ривожлантириш”Муаллиф: Мавлонова М. Илмий раҳбар: Холмаматов Ф.
2.
“Жаҳон ипотека ва ипотека облигациянинг қиймати ва нарҳининг
номутаносиблиги” Муаллиф: Баймуратова М. Реферат
3.
“Банкларда муммоли кредитлар билан ишлаш самарали стратегия ва
ёндашувлар” Муаллиф: Мирсалиев Э.Э. Нашр: Яшил иқтисодиёт ва тараққиёт журнали.
Мақола
4.
“Банк тизими самарадорлигини оширишда чакана банк хизматларининг ўрни”
Муаллиф: Рахматов Т.С. Нашр: Яшил иқтисодиёт ва тараққиёт журнали. Мақола
5.
“Миллий молия бозорини ривожлантириш хусусмдаги илмий-назарий қарашлар”
Муаллиф: Бурханов А. U. Ва Muratov A.T. Нашр: Яшил иқтисодиёт ва тараққиёт журнали.
Мақола
6.
“Тижорат банклари ресурслари шаклланишининг манбалари ва йўллари”
Муаллиф: Рахманов И.Х. Нашр: Яшил иқтисодиёт ва тараққиёт журнали
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
46
7.
“Ипотека бозори амалиёти ва уларни баҳолаш методологияси шарҳи” Муаллиф:
Smit, J. ва Braun, R. Нашр: Journal of Finance and Economics, Buyuk Britaniya. Мақола.
