ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
25
VIZANTIYA IMPERIYASINING MAXFIY QUROLI: YUNON OLOVI VA
ZAMONAVIY INTELLEKTUAL MULK
Ubaydullayev Shoxruxbek Ortig‘ali o‘g‘li
Toshkent davat yuridik universiteti O‘quv-uslubiy boshqarma
(Registrator ofisi) uslubchisi
shohrukhbeku179@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15349358
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Vizantiya imperiyasining harbiy texnologiyalaridan biri –
Yunon olovi misolida sirli ixtiro va uning strategik ahamiyati yoritiladi. Maqola Yunon
olovining yaratilish tarixi, uning tarkibi va qo‘llanilishi, shuningdek, uni himoya qilish
mexanizmlarini zamonaviy intellektual mulk huquqi, xususan tijorat siri va nohau (know-
how) tushunchalari bilan bog‘laydi. Vizantiyaliklarning texnologiyani maxfiy saqlash
strategiyasi hozirgi kompaniyalar tomonidan qo‘llanilayotgan yuridik mexanizmlar –
maxfiylik shartnomalari, axborotga cheklangan kirish tizimi va jazolash siyosati bilan o‘xshash
jihatlarga ega ekani tahlil qilinadi. Bu tarixiy yondashuv bugungi kunda intellektual mulkni
boshqarishdagi muhim tamoyillar bilan bevosita bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar
: Yunon olovi, Vizantiya imperiyasi, tijorat siri, nohau, intellektual mulk
huquqi, harbiy texnologiya, konfidensiallik, maxfiy retsept, tarixiy huquqiy tahlil.
Tarix sahifalarida ba’zan shunday ixtirolar uchraydiki, ular butun davlatlarning taqdirini
o‘zgartiradi. Vizantiya imperiyasining shunday qurollaridan biri – Yunon olovi bo‘lib, u o‘rta
asrlarning eng sirli va qudratli quroliga aylangan.
Vizantiya imperiyasi Sharqiy Rim imperiyasining vorisi sifatida nafaqat huquqiy va
madaniy merosni saqlab qolgan, balki muhandislik va harbiy sohada ham ulkan yutuqlarga
erishgan. Konstantinopol (hozirgi Istanbul) shunchaki shahar emas, balki sivilizatsiyaning
markazi, harbiy taktikalar va texnologiyalarning ilg‘or laboratoriyasi bo‘lgan.
Bu yerdagi olimlar va muhandislar o‘sha davrning eng kuchli qurollaridan birini – Yunon
olovini yaratdilar. Bu qurol Vizantiya imperiyasining mudofaa qobiliyatini sezilarli darajada
oshirdi va uni ko‘p yillar davomida dushmanlardan himoya qilishga yordam berdi.
Yunon olovi – bu maxsus yonuvchi suyuqlik bo‘lib, suvda ham yonishda davom etardi.
Bu esa uni ayniqsa dengiz janglarida juda xavfli qurolga aylantirgan.
Bu modda qanday tarkibdan iborat bo‘lganligi hozirgacha aniq ma’lum emas. Ayrim
tadqiqotchilar uning tarkibida neft, oltingugurt, ohak va boshqa yonuvchi moddalar bo‘lgan
deb taxmin qilishadi. Lekin asosiy sir – bu ingredientlarning qanday nisbatda va qanday
texnologiya yordamida birlashtirilganligidadir.
Vizantiyaliklar Yunon olovining tarkibini shunday sir saqlashganki, u hozirgi kungacha
noma’lumligicha qolmoqda
Vizantiya imperiyasi ushbu harbiy sirdan qanday foydalangan? Maxfiy ma’lumotlarning
ommaga tarqalishini oldini olish uchun quyidagi qat’iy choralar ko‘rilgan:
Retsept faqat og‘zaki uzatilgan – Yunon olovining tarkibi hech qachon yozma ravishda
qayd etilmagan, shuning uchun uni hujjatlar orqali o‘g‘irlash yoki nusxalash imkonsiz
bo‘lgan.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
26
Ingredientlar alohida ishlab chiqarilgan – Aralashmaning tarkibiy qismlari har xil
joylarda tayyorlangan, bu esa har bir ishlab chiqaruvchi faqat o‘z qismiga javobgar
bo‘lishini ta’minlagan.
Jazo tizimi juda qat’iy bo‘lgan – Retseptni oshkor qilgan yoki bu borada shubha ostida
bo‘lgan shaxslar o‘lim yoki surgun jazosi bilan jazolangan.
Ishlab chiqarish qurollari yo‘q qilingan – Agar Vizantiya dushmaniga muhim hududni
topshirishga majbur bo‘lsa, Yunon olovini ishlab chiqaradigan uskunalar butunlay
yo‘q qilingan.
Nima uchun bu sir saqlanishi shart edi?
Yunon olovi Vizantiya uchun oddiy qurol emas, balki imperiyani qutqaruvchi kuch
bo‘lgan. Ayniqsa, 674–678 yillardagi Umaviylar tomonidan Konstantinopolning birinchi
qamalida ushbu qurol hal qiluvchi rol o‘ynagan. Dushman kemalari olovga bardosh bera
olmagan va Vizantiya o‘z mustaqilligini saqlab qolgan.
Bu qurol keyingi yillarda ham Vizantiya armiyasining eng sirli va xavfli quroli bo‘lib
qolgan. U imperiyaning dengiz ustidan nazoratini saqlab qolishiga yordam bergan.
Yunon olovi va zamonaviy intellektual mulk
Bugungi kunda Vizantiya imperiyasining bu maxfiy texnologiyasi nohau (ishlab
chiqarish sirlari) va tijorat sirlarini himoya qilish tamoyillariga o‘xshash ekanligini ko‘rish
mumkin. Hozirgi zamonda kompaniyalar o‘z texnologiyalarini maxfiy saqlash uchun turli
yuridik mexanizmlardan foydalanishadi:
a.
Patent va mualliflik huquqi himoyasi
b.
Tijorat sirlarini oshkor qilmaslik bo‘yicha shartnomalar
c.
Faqat ma’lum xodimlargagina ma’lumot berish tizimi
d.
Jazo choralarini o‘z ichiga olgan maxfiylik siyosati
Yunon olovi va zamonaviy intellektual mulk huquqi o‘rtasidagi bog‘liqlik
Vizantiya imperiyasi tomonidan Yunon olovi kabi qurolni yaratish va uni maxfiy saqlash
strategiyasi zamonaviy intellektual mulk huquqi (IMH)ning ayrim muhim elementlari bilan
o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Hozirgi kunda kompaniyalar o‘z innovatsiyalarini faqat
patentlash orqali emas, balki tijorat siri, ishlab chiqarish sirlari (know-how) va boshqa
huquqiy vositalar orqali ham himoya qiladilar. Vizantiyaliklar aynan shunday yo‘l tutgan.
1. Yunon olovi – patent emas, tijorat siri
Agar Yunon olovi bugungi kunda yaratilganida, ehtimol u patentlanmas edi. Chunki
patent ochiq e’lon qilinadigan hujjat bo‘lib, unda ixtiro tafsilotlari ochiq bayon qilinadi. Bu esa
harbiy strategik ustunlikni yo‘qqa chiqarishi mumkin.
Vizantiyaliklar bu qurolni tijorat siriga tenglashtiriladigan maxfiy axborot sifatida
himoya qilish yo‘lini tanlagan. Bu yondashuv bugungi korporatsiyalarda keng qo‘llaniladi.
Masalan:
1.
Coca-Cola ichimligining retsepti;
2.
Googlening qidiruv algoritmlari;
3.
Texnik dizaynlar, rejalashtirish yoki formula asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlar.
Ushbu misollar Yunon olovining himoya mexanizmi bilan o‘xshashdir: ochiqlanmagan,
sir tutilgan va faqat ishonchli shaxslargagina ma’lum bo‘lgan.
2. Nohau va axborotga cheklangan kirish huquqi
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
27
Vizantiya imperiyasida aralashmaning har bir komponenti alohida joyda ishlab
chiqarilgani — bu axborotga chegaralangan kirish (access control) tamoyiliga asoslangan.
Zamonaviy ishlab chiqarishda ham xodimlarga faqat o‘z xizmat vazifasiga tegishli
ma’lumotlargina beriladi. Bu nohau tushunchasining asosiy komponentidir: bu ma’lum bir
mahsulot yoki xizmatni yaratish bo‘yicha to‘plangan amaliy tajriba va sirli bilimlar majmui
hisoblanadi.
3. Maxfiylik rejimi – IMHning huquqiy tayanchi
Yunon olovi haqida ma’lumotni oshkor qilish og‘ir jazoga olib kelgan — bu esa bizga
bugungi maxfiylik shartnomalari (NDA) va konfidensiallik siyosatlarining huquqiy mohiyatini
eslatadi. Bugungi korxonalar xodimlardan yoki hamkorlardan tijorat sirini oshkor qilmaslik
majburiyatini oladilar, bu esa IMH doirasida alohida huquqiy muhofaza tizimini yaratadi.
Xulosa: Tarixiy saboq – huquqiy innovatsiyaga asos
Yunon olovi misolida ko‘rish mumkinki, texnologik ustunlik faqat uni yaratish emas,
balki uni himoya qilish va boshqarish orqali amalga oshadi. Bu jihatdan Vizantiya
imperiyasining yondashuvi hozirgi IMH tizimining poydevoriga o‘xshaydi. Bu tarixiy model
bugungi yuridik amaliyotda qo‘llanilayotgan intellektual mulkni muhofaza qilish
mexanizmlari bilan g‘oyat mos keladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Кемпбелл, Б. (2013). Ancient Warfare: A Very Short Introduction. Oxford University
Press.
2.
Kazhdan, A. (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press.
3.
Fink, C., & Maskus, K. (2005). Intellectual Property and Development: Lessons from
Recent Economic Research. World Bank.
4.
WIPO (2023). Trade Secrets: Overview and Protection Strategies. World Intellectual
Property Organization.
5.
Полетаев, А. (2004). Военная технология Византии и её влияние на Средневековье.
М.: Наука.
6.
Уильямс, Д. (2010). История Византии. Взлет и падение империи. М.: Эксмо.
7.
Шрайбер, А. (2021). «Греческий огонь: Тайна византийского оружия». Журнал
«Наука и техника», №4(112), 22–26.
