ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
73
ZAMONAVIY INNOVATSIYALARNING NAZARIYASI VA BUGUNGI KUNDAGI
TAJRIBALAR
Igamova Sh.Z.
BuxDU, iqtisodiyot kafedrasi katta o’qituvchisi (PhD)
Ochilov Jamshid
BuxDU, Iqtisodiyot va turizm fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.11142704
Annotatsiya.
Ushbu maqolada innovatsiya tushunchasining mazmun-mohiyati, uning
mamlakat iqtisodiy o’sishida tutgan o’rni hamda rivojlanish evolyutsiyasi haqida keng fikr-
mulohazalar yoritilgan.
Kalit so’zlar:
innovatsiya, novatsiya, jahon iqtisodiyoti, innovatsion mahsulot, innovatsion
jarayon, strategiya.
Innovatsiya – bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni bugundan
boshlaydigan bo’lsak, uni aynan innovatsion g’oyalar, innovatsion yondashuv asosida
boshlashimiz kerak.
1
Hozirgi bosqichda fan-texnika taraqqiyoti mamlakatning iqtisodiy ahvoli va jahon bozoridagi
raqobatbardoshligini belgilovchi omil hisoblanadi. Bu esa, o‘z navbatida, innovatsiyalarni ham
(ilmiy-texnika taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omil sifatida) iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning
asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylantiradi. Bugungi kunda bu jamiyatning barcha
sohalarining eng muhim elementi bo'lib, ular keyingi evolyutsiyani belgilab beradi va unga
hissa qo'shadi. Jamiyatning barcha sohalarida o'zgarishlar juda tez-tez sodir bo'lmoqda
Allaqachon tanish bo'lib qolgan bu atamaga yanada mazmunli va batafsil yondashish talab
qilinishi muqarrar.
So'nggi yillarda jahon iqtisodiyotida innovatsiyalarning roli, innovatsion mahsulotlarni joriy
etish yo'nalishlari va usullarida ayniqsa sezilarli o'zgarishlar kuzatildi. Shu bilan birga,
innovatsiyalar iqtisodiyotni intellektuallashtirishga asoslangan iqtisodiy o‘sishning asosiy
harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi. Shu esta tutilsinki
innovatsiya mavzusiga qarashlar evolyutsiyasida bir qancha tarixiy bosqichlarni ajratish
mumkinligi. Shunday qilib, V.M. Komarov o'zining "Zamonaviy innovatsiya nazariyalari:
umumiy yondashuv muammolari va istiqbollari" asarida to'rt bosqichni belgilaydi:
1) birinchi bosqich (1910-1930): innovatsiya nazariyasi asoslari shakllantirildi, innovatsiyalar
va iqtisodiy tsikllar o'rtasidagi bog'liqlik masalalari o'rganildi. Bu bosqichning asosiy vakillari
N.D. Kondratiyev va J. Shumpeter;
2) ikkinchi bosqich (1940-1960): birinchi bosqichda belgilangan makroiqtisodiy g'oyalarni
ishlab chiqish, xususan, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va jamiyat o'rtasidagi bog'liqlikni tahlil
qilish, davrni yaratuvchi innovatsiyalar muammosini ko'rib chiqish. iqtisodiy oʻsish va
boshqalar Bu bosqichning asosiy vakillari J. hisoblanadi. Bernal, R. Solow, S. Kuznets;
3) uchinchi bosqich (1970–1990 yillar) bu muammo boʻyicha nashrlar sonining tez
surʼatlarda koʻpayishi bilan tavsiflanadi, ularda evolyutsion nazariyani rivojlantirish bilan
bogʻliq gʻoyalar, innovatsiyalarni boshqarish konsepsiyasi va boshqalar oʻz aksini
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
74
topadi.Ushbu bosqichning asosiy vakillari. G. Mensham, R. Foster, K. Freeman, A.I. Anchishkin,
S.Yu. Glazyev va boshqalar. va boshqalar.;
4) to'rtinchi bosqich (2000 yildan hozirgi kungacha vaqt) tizim tahlilidan foydalanish va
innovatsion faoliyatni o'rganish bilan tavsiflanadi. Hozirgi vaqtda eng dolzarb muammolar
innovatsion siyosat va samarali innovatsion tizimlarni shakllantirish masalalari hisoblanadi
2
.
Ilmiy adabiyotlarda "o'zgarish" va "rivojlanish" deb talqin qilinadigan "innovatsiya"
tushunchasiga turli xil ta'riflar ham berilgan. Bizning fikrimizcha, quyidagi ta'rif qiziqarli
ko'rinadi. Innovatsiya-bu baholash mezoni mehnat unumdorligini oshirish bo'lgan yangi
samarali texnologiyalar, mahsulot yoki xizmatlar turlariga ilmiy bilimlarni moddiylashtirish
faoliyati. Faqat iste'molchilar tomonidan qabul qilingan mahsulotlar, xizmatlar,
texnologiyalarda mujassamlashganda, ular innovatsiyalarga aylanadi.
Shunday qilib, innovatsiya nafaqat yangi texnologiyani joriy etish va yangi mahsulotlarni
chiqarish, balki biznesni tashkil etish, kompaniyani boshqarish, iste'molchilar bilan
munosabatlardagi o'zgarishlardir. Innovatsiya mezonlari iqtisodiy va ijtimoiy muhitdagi,
odamlarning, ham ishlab chiqaruvchilar, ham iste'molchilarning xatti-harakatlaridagi
o'zgarishlar bilan bog'liq.
Innovatsiya nazariyasining asoschisi, avstriyalik iqtisodchi Iosif Shumpeter innovatsiyani
tadbirkorning foyda olish vositasi deb hisoblagan. Tadbirkor tomonidan innovatsiyalarni
amalga oshirish orqali daromad olish har qanday tijorat tashkilotining asosiy vazifasiga
bevosita mos keladi. Foyda tadbirkorni doimiy ravishda talabni o‘rganishga, moliyaviy
boshqaruvning zamonaviy usullarini qo‘llashga, marketing faoliyatini tashkil etishni
takomillashtirishga undaydi. Iqtisodiy o'sishning yangi sifati sharoitida innovatsiyalarni
boshqarish", innovatsiyalar ishlab chiqaruvchi kuchlarning eng barqaror va bitmas-tuganmas
tarkibiy qismi sifatida namoyon bo'lib, uzoq muddatli o'sishni ta'minlaydi.
Shu sababli, u yoki bu texnologiyani yaratuvchilar ko'pincha innovatsion mahsulotlarni joriy
etish va rag'batlantirishdan daromad olish uchun qanday modeldan foydalanish kerak degan
savolga duch kelishadi? Shuni aniq tushunish kerakki, ko'pgina dunyoga mashhur
loyihalarning muvaffaqiyati nafaqat ular ixtiro qilgan texnologiya, balki innovatsion
loyihalarni boshqarishning puxta o‘ylangan va amalga oshirilgan modeli.
Innovatsion rivojlanishning sharqona modeli milliy manfaatlarni himoya qilish va o‘z
mamlakatlari taraqqiyoti, xalqlar farovonligi va farovonligini oshirish muammolarini izchil hal
etishga asoslangan.
Xalqaro standartlarga muvofiq innovatsiya innovatsion faoliyatning natijasi hisoblanadi va
innovatsion faoliyat natijalarining quyidagi ko’rinishlaridan biri sifatida talqin etish mumkin:
bozorga olib chiqilgan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot yoxud xizmatlar;
yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon;
amalda foydalanilayotgan ishlab chiqarishni tashqil etishning yangi usullari.
Кo’rib
chiqilganlarni
umumlashtirgan
holda
innovatsiyalarni
quyidagicha
tartiblashtirish mumkin:
innovatsion-mahsulotlar (yangi mahsulotlar va xizmatlar);
2
Комаров В.М. Современные теории инноваций: проблемы и перспективы общего подхода: автореф. дис. …
канд. эконом. наук. М., 2011.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
75
innovatsion jarayonlar (mikro darajada - ishlab chiqarishni tashqil etishning yangicha
usullari va yangi texnologik jarayonlar; makro darajada - bozorlar tuzilmasini o‘zgartirish va
yangi bozorlar tashqil etish).
Shunday qilib, innovatsiya yangilik (novatsiya)dan shunisi bilan farq qiladiki, yangi mahsulot
dastlab bozorga kiradi, so’ngra bozor tomonidan qabul qilinsagina u keyinchalik tijorat
qiymatiga ega bo’ladi. Кo’rinib turibdiki, innovatsiya (yangiliklarni joriy qilish) bu yangilikni
amalda qo’llashni anglatadi. Yaratilgan yangi mahsulot, yangi texnologiya yoki mehnatni
tashqil etish va boshqarish borasida ishlab chiqilgan yangicha yondashuvlar amalda o’z
ifodasini topsagina, bu yangiliklar innovatsiyalarga aylana oladi, demakki, barcha yangilik
(novatsiya) lar ham innovatsiya bo’la olmaydi. Innovatsiyalar qaysi sohaga yoki qanday
ko’rinishga ega ekanligidan qat‘iy nazar ularning mohiyatini aks ettiruvchi umumiy jihatlar
birlashtirib turadi.
Birinchidan, ishlab chiqarishga joriy etilayotgan yoki bozorga olib chiqilayotgan barcha
mahsulotlar, xizmatlar, jarayonlar yangi (yoki sezilarli darajada takomillashtirilgan) bo’lishi
lozim. Ikkinchidan, yaratilgan mahsulot ishlab chiqarish yoki shaxsiy iste‘mol ehtiyojlarini
qondira olishi va ayni paytda kiritilgan yangilik aniq bir tovar, xizmat yoki jarayonda o’z
aksini topgan bo’lishi talab etiladi. Uchinchidan, yaratilgan mahsulot bozor talabiga mos
kelishi, tijorat jihatdan o’zini oqlashi va pirovardida ishlab chiqaruvchilar talabini qondirish
kerak.
Zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy etish korxonalar uchun ijobiy qadamdir.
Innovatsion texnologiyalarni samarali axborotlashtirish makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va
korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini sezilarli darajada oshiradi, bu esa
boshqaruv qarorlari sifati va darajasini, axborot jarayonlari va xizmatlari samaradorligini
oshirishga olib keladi, bu esa o’z navbatida ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy, texnik, madaniy va
hayotning boshqa ko’rsatkichlarini yaxshilaydi. Zamonaviy innovatsiyalar nazariyasi,
innovatsion jarayonlarni tahlil qiladi, ularning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy oqimlarga ta'sirini
o'rganadi va yangi texnologiyalar va mahsulotlarni qo'llab-quvvatlashning eng yaxshi
yo'llarini izlaydi. Bu nazariya, innovatsiyalar va ularning rivojlanishi uchun kerakli sharoitlar,
muammolar va hal etilgan muammolarga yechimlar taklif etadi.
Bugungi kunda zamonaviy innovatsiyalar, soha chegaralari ko'p tarmoqlarda ko'proq muhim
bo'lgan bir mavzu bo'lib kelmoqda. Texnologiyalar sohasida ishlab chiqarish, axborot
texnologiyalari, telekommunikatsiya, tibbiyot va boshqa sohalarda katta rivojlanishlar
ko'rsatilmoqda. Bu innovatsiyalar, yangi biznes modellari yaratish, xizmatlarni yanada sodda
va samarali qilish, ekologik muammolarga echim topish va insonlarning hayotini yanada
qulaylashtirishga yordam beradi.
Bugungi kunda bir nechta mamlakatlar zamonaviy innovatsiyalarni rivojlantirish uchun katta
darajada investitsiyalar kiritmoqda. Bu innovatsiyalar, yangi sanoat mahsulotlari, energiya
texnologiyalari, ishlab chiqarish usullari va transport sohasidagi yangiliklar orqali
iqtisodiyotni yanada rivojlantirishni maqsad qiladi.
Zamonaviy innovatsiyalar bugungi kunda bir nechta sohalarda keng qamrovda amalga
oshirilmoqda va ularga doimiy ravishda yangiliklar kiritilmoqda. Quyidagi misollar bugungi
kunda zamonaviy innovatsiyalar sohasidagi muhim tajribalardan ba'zilarini ko'rsatadi:
1.
Teknologiyalar sohasi: Sun'iy intellekt, ma'lumotlar analitikasi, robototexnika va boshqa
sohalarda zamonaviy innovatsiyalar keng qamrovda rivojlanmoqda. Misol uchun, avtomobil
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
76
sanoati, yadroenergetika, biotexnologiya, nanotexnologiya va boshqa sohalarda yangi
texnologiyalar va mahsulotlar o'zgarishlar yaratmoqda.
2.
Ishbilarmonlik: IoT (Internet of Things) texnologiyalari, bulutli xizmatlar, ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish va boshqa sohalarda zamonaviy innovatsiyalar
ishbilarmonlikni oshirishga yordam beradi. Kompaniyalar yangi texnologiyalardan
foydalanib, xizmatlarini yanada samarali qilishga harakat qilmoqda.
3.
Transport sohasi: Avtonom transport vositalari, elektr transport vositalari, transport
tarmoqlaridagi texnologiyalar va boshqa innovatsiyalar transport sohasida yangiliklar keltirib
chiqmoqda. Bu innovatsiyalar transport sohasini yanada samarali, xavfsiz va ekologik qilishga
yo'l ochadi.
Umuman olganda, zamonaviy innovatsiyalar iqtisodiyotni yangilashda katta ahamiyatga ega
bo'lib, global rivojlanishni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bu jarayonlarni o'rganish va
ularni amalga oshirishning eng yaxshi yo'llarini izlash bugungi kunda iqtisodiyot va
texnologiya sohasidagi ko'pgina ilmiy tadqiqotlar va amaliyotlarning markazi bo'lib
kelmoqda.Innovatsion rivojlanish asosiy e’tiborni tubdan yangi progressiv texnologiyalardan
foydalanishga o’tkazish, yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarishga o’tish,
innovatsion faoliyatda ilg’or tashkiliy va boshqaruv echimlari bilan tavsiflanadi, bu ham
mikro, ham makroiqtisodiy tendentsiyalarga tegishli. Bu resurslarni tejaydigan va chiqindisiz
texnologiyalarni rag’batlantiradigan iqtisodiyotning yangi turlarining afzalliklarini o’rnatish
va oshkor qilishga yordam beradi.
Innovatsiya iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarish subyektlarida texnologik, ijtimoiy-
ekologik va boshqa xususiyatlarning umumlashgan holatdagi o’zgarishlarini ifoda etsa,
innovatsion investitsiyalashtirish o’zida faqat ishlab chiqarish va ijtimoiy xizmatlarni tashqil
etish jarayonida bo’layotgan yangi sifat o’zgarishlarini ifoda etadi. Innovatsiya-yangiliklarni
ishlab chiqarishga joriy etish, resurslardan samarali foydalanishga asoslangan iqtisodiy
o’sishdir. Uning yetakchi omili fan va texnika taraqqiyotining so’nngi talablariga javob
beradigan dastgoh, yangi texnologiyalar bilan ishlab chiqarishni qayta jihozlash yoki ishlab
chiqarish maydonini kengaytirish hisobiga emas, balki unda qo’llaniladigan resurslarning
sifatini oshirish orqali erishilmoqda. Chunki, innovatsiya natijalari ilm-fan va texnika sohasida
iqtisodiyot yangiliklarining nazariy kashf etilishi va amaliyotda qo’llanilishi natijasida
samarali rivojlanishi mumkin.
References:
1.
Igamova, S. (2021). The Role Of The State In The Innovative Development Of Industrial
Enterprises. Центр Научных Публикаций (Buxdu. Uz), 8(8).
2.
Igamova, S. (2022). WAYS TO ORGANIZE INNOVATIVE ACTIVITY IN ECONOMIC
SECTORS AND INCREASE ITS EFFECTIVENESS. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu.
uz), 24(24).
3.
Tairova, M. M., Kadirova, N. R., & Aminova, N. B. (2021). The Essence And Content Of
Marketing In The Field Of Innovation. Essence, 5(2), 261-264.
4.
Niyozovna, N. I., & Azimov, O. O. (2021). The role of investment and modernization in the
development of the uzbek economy. ResearchJet Journal of Analysis and Inventions, 2(06),
140-145.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
77
5.
Комаров В.М. Современные теории инноваций: проблемы и перспективы общего
подхода: автореф. дис. … канд. эконом. наук. М., 2011.
6.
Abdullayeva, H. (2023). BIZNESDA INNOVATSION MARKETINGNING USLUBLARIDAN
FOYDALANISH. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 43(43).
7.
Urakova, M. (2020). РОЛЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИННОВАЦИЙ В ПОВЫШЕНИИ
КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ТОВАРОВ. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz),
1(1).
