85
Olingan natijalardan ma’lumki ko’p qavatli binolarda har qaysi yo’nalishdan ta’sir
etuvchi zilzila kuchlarining binolarda keltirib chiqaradigan ko’chishlarining miqdori binoning
qavatlar rejasiga ya’ni tuzilishiga, balandligiga, joylashgan hududning seysmikligiga,
gruntning seysmiklik xossalariga va h.z larga bog’liqdir. Zilzila ta;siridan hosil bo’ladigan
maksimal ko’chish miqdori QMQ 2.01.03-19 “Seysmik hududlarda qurilish” 2.6-jadvaldagi
qiymatlardan oshmasligi kerak.
FOYDALANILGAN ADABAYOTLAR
1.
Raxmonov B., Siddiqov M. Binolar zilzilabardoshligi. Urganch, 2007-146 b.
2.
QMQ-2.01.03-19 Seysmik hududlarda qurilish. Toshkent: Goskomarxitekstroy RUz.
1996.-65 b.
3.
Binolar va ishootlarning zilzilabardoshligini ta‘minlash. M. M. Vohidov. Oliy O’quv
yurtlari uchun o’quv qo’llanma. Buxoro - 2004 yil.
4.
Глазков М.В. Методика оценки напряжѐнно-деформированного состояния и
эксплуатационной пригодности несущих конструкций каменных зданий. Москва,1984.
5.
Гроздов В. Т. Техническое обследование строительных конструкций зданий и
сооружений. Издательский дом.2001.
6.
Хакимов Ш.А., Как построить и защитить свой дом от землятресеный / Ш.А.,
Хакимов, А.С. Таубаев. Тошкент, 2005.
MINORA TIPIDAGI BINOLARNI SEYSMIK YUKLAR TA’SIRIGA HISOBLASH
Dots. Shadmanova Z.S., ass. Maksudova G.A.
Toshkent Arxitektura qurilish universiteti.
Annotatsiya: Minora tipidagi binolarning konstruksiyalarini muhandislik tekshiruvi
amalga oshirsh nazariy va amaliy masalalarini, arxitektura yodgorliklarida qo‘llaniladigan
antiseysmik tadbirlarni, yangi innovatsion texnologiyalarni, ularni kelajakda yanada
takomillashtirish va rivojlantirish hamda amalda qo‘llaniladi.
Yurtimiz seysmik xududlarini hisobga olib, yodgorliklarni seysmik kuchlarga
hisoblashlarni taxlil qilishdan iboratdir.
Загр у жение 9 Ey
Составляющая 1
М ассы собр аны из загр у жений: 1,2,3,4,5,6,7
Y
Z
86
Kalit so’zlar: masjid, minora,deformatsiya, konussimon, seysmik kuchlar, dinamik
harakteristika, koeffitsienti, hisoblash sxemasi.
Arxitektura yodgorliklarida mavjud muammolarning yechimlari va ishlab chiqilayotgan
zamonaviy innovatsion texnologiyalarni umumlashtirib, yetuk malakali kadrlarni
tayyorlashdan iboratdir.
Shularni e’tiborga olib O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, qarorlari,
Vazirlar Maxkamasi qarorlari va boshqa manbalar o‘z aksini topgan. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining seysmik xavfsizligini ta’minlash tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi”gi 2022 yil 30 maydagi PF-144-son
Farmoni; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi
Madaniyat vazirligi huzuridagi Madaniy meros departamenti faoliyatini tashkil etish hamda
moddiy madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishga oid ayrim
normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2019 yil 30 martdagi 265-sonli qarorini
e’tiborga oligan holda bino va inshootlar hamda arxitektura yodgorliklarini
zilzilabardoshligining nazariy va amaliy
masalalarini, arxitektura yodgorliklarida
qo‘llaniladigan antiseysmik tadbirlarni, yangi innovatsion texnologiyalarni, ularni kelajakda
yanada takomillashtirish va rivojlantirish hamda amalda qo‘llashdan iboratdir.
Barcha
inshootlarning
yuk
ko‘taruvchi konstruksiyalari uning tipi
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar balandligiga
nisbatan planda kichik o‘lchamlar bilan
xarakterlanadi. Bunday o‘lchamlarga ega
bo‘lgan alohida turuvchi minoralarda esa
zilzila oqibatida paydo bo‘ladigan kuchli
deformatsiyalarni ko‘rishimiz mumkin
bo‘ladi. Bu kabi baland minoralarda zilzila
vaqtida ko‘p kuzatiladigan deformatsiya,
minora-ning
asosan
yuqori
qismida
bo‘ladigan ko‘ndalang kesimga nisbatan
vujudga keladi.
1-rasm
Muhandislik tekshiruvlari shundan dalolat beradiki, so‘ngi yillarda sodir bo‘lgan
zilzilalar oqibatida silkinish sodir bo‘lgan minoralarda vayron bo‘lishning boshqa turlarini ham
aniqlandi. Konussimon shaklga ega bo‘lgan minoralarning barcha geometrik xakteristikalarini
quyidagi koeffitsient orqali aniqlash mumkin:
𝒂 =
𝑯
𝑳
;
Bu yerda: N - minoraning balandligi;
L-Mos keluvchi butun konusning balandligi (1-rasmda ko‘rsatilgan);
Butun sterjen uchun inersiya momenti
𝚰(𝝃)
va kesim yuzasi
𝑭(𝝃)
mos ravishda
polinomlarning to‘rtinchi va ikkinchi darajalarida ifodalanadi.
𝚰(𝝃) = 𝑰
𝟎
(𝑰 − 𝜶𝝃)
𝟒
;
Ф(𝝃) = 𝑭
𝟎
(𝑰 − 𝜶𝝃)
𝟐
;
𝒂 =
𝑯
𝑳
, 𝝃 =
𝒙
𝑯
;
bu yerda:
𝑭
𝟎
va
𝑰
𝟎
– mos inshoot asosining kesim yuzasi va inersiya momenti.
Minoraning devori yuqoriga borgan sari ingichkalashib borgan, bunga sabab minoraning tashqi
radiusi yuqoriga ko‘tarilgan sari kichrayishidir. Tabiiyki devorning xajmi kichraysa uning vazni
87
ham kichrayadi. Shuning uchun minorani qisimlarga bo‘lib har bir qisimdagi o‘lchamlarni va
minora vazni hisoblanadi.
Konstruksiyalarni seysmik kuchlar ta’siriga hisoblaganda shamol va turli dinamik
ta’sirlar, egiluvchan osmalarga osilgan massalarda uyg‘onadigan inersiya kuchlari kabi ta’sirlar
hisobga olinmaydi. Seysmik kuchlar qavatlararo yopmalar sathida gorizontal yo‘nalishda
qo‘yilgan, deb faraz etiladi. Har bir qavatning og‘irligi ham shu sathda to‘plangan deb qaraladi.
Me’yor(norma)larda hisobiy seysmik kuchlar bino va inshootlarga statik ravishda ta’sir
etadi deb olinadi. Biroq bu kuch statik ta’sir etishiga qaramay, inshoot qismlarida inersiya
kuchlari vujudga keltirishi mumkin bo‘lgan ichki zo‘riqishlarni hosil qiladi. Demak,
hisobiy
seysmik kuchlar
zilzila jarayonida bino va inshootlarda hosil bo‘ladigan inersiya kuchlariga
ekvivalent bo‘lgan kuchlardir.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda qo‘llanilayotgan Qurilish me’yorlari va qoidalari (QMQ
2.01.03-19)ga ko‘ra bino va inshootlarning xususiy tebranishlari
i
-shakli bo‘yicha inshootning
k
-nuqtasiga ta’sir etuvchi hisobiy seysmik kuch quyidagi formuladan aniqlanadi:
S
ik
=K
o
K
п
K
эт
K
р
S
oik
; (2.3)
S
oik
= α Q
к
W
i
K
δ
η
ik
. (2.4)
Bu yerda,
S
oik
– konstruksiya elastik deformatsiyalanadi deb faraz etilganda hosil bo‘ladigan
inersiya (seysmik) kuchi;
α – qurilish maydonining seysmiklik koeffitsienti;
Uning qiymati hisobiy seysmiklikka bog‘liq holda quyidagi miqdorlarda olinadi: 7
ballda α = 0,25; 8 ballda - 0,5; 9 ballda - 1,0.
Q
k
– hisoblash sxemasining
k
nuqtasiga to‘g‘ri kelgan bino vazni;
K
r
– muntazamlik (regulyarnost) koeffitsienti,
K
o
– mas’ullik koeffitsienti,
K
p
– zilzilaning takroriylik koeffitsienti,
K
et
– bino qavatlari soniga bog‘liq koeffitsienti,
η
ik
– bino
i
-ton bo‘yicha tebranganda xususiy tebranishlar shakliga va hisoblash
sxemasida yuklarning joylashish o‘rniga bog‘liq bo‘lgan koeffitsient, (2.6) yoki (2.7)
formulalardan aniqlanadi;
=
=
=
n
j
j
i
n
j
j
i
k
i
ik
X
X
X
X
X
X
1
2
1
)
(
)
(
)
(
j
j
Q
Q
(2.6)
Bu yerda
X
i
(X
k
), X
i
(X
j
)
— inshootning
i
-nchi shakl bo‘yicha erkin tebranishlari
jarayonida
k
nuqtasida va yuklar to‘plangan barcha
j
nuqtalarda vujudga keladigan ko‘chishlar;
Q
j
– bino yoki inshootning
j
nuqtasida
to‘plangan vazni.
Balandligi 5 qavatgacha bo‘lgan binolarda T
1
< 0,4 s bo‘lgan hollarda
η
ik
ni quyidagi
soddalashtirilgan formuladan aniqlasa bo‘ladi:
=
=
=
n
j
j
n
i
j
k
ik
X
X
X
1
2
1
j
j
Q
Q
(2.7)
Bu yerda
X
k
va
X
j
– fundamentning yuqori sirtidan
k
va
j
nuqtalarigacha bo‘lgan
masofa.
W
i
– spektral koeffitsient, loyihalashtirilayotgan ob’ektning xususiy tebranishlari davri,
regionlar indeksi hamda gruntlarning seysmiklik xossalari bo‘yicha toifa(kategoriya)siga
muvofiq jadvaldan aniqlanadi.
K
δ
– dissipatsiya koeffitsienti, quyidagi formuladan aniqlanadi:
88
)
7
,
0
1
,
0
)(
548
,
0
(
1
Т
е
k
+
−
=
(2.5)
bu yerda, δ – tebranishlar dekrementi bo‘lib, loyihalashtirilayotgan binolarga o‘xshash
binolarni naturaviy sinash yo‘li bilan aniqlanadi, tajriba yo‘li bilan aniqlash imkoni
bo‘lmasa, jadvaldan aniqlanadi;
T
1
– binoning xususiy tebranishlari davri.
Ma’lumki, har bir tebranish shaklining o‘ziga mos seysmik kuchi bo‘ladi. Bu kuchlar
konstruksiya elementlarida tegishli zo‘riqishlar paydo qiladi. Seysmik kuchlarning
konstruksiya elementlariga bo‘lgan umumiy ta’sirini hisoblash uchun, avval (2.3) formula
asosida har bir tebranish shakli uchun seysmik kuchlarning maksimal qiymatlari
S
ik
aniqlanadi;
so‘ngra har bir aniqlangan kuch ta’sirida zo‘riqishlar epyuralari (
M, Q, N
va xokazo) chiziladi.
Shundan keyin ma’lum tartibda ularning yig‘indisi hisoblab topiladi. Masalan, QMQ 2.01.03-
19 bo‘yicha inshootning
k
kesimida hosil bo‘ladigan zo‘riqishning to‘liq qiymati yuklarning
maxsus jamlanmasida quyidagi (2.8) formula bilan aniqlanadi:
−
=
=
=
+
=
1
1
1
2
0
6
,
0
m
i
m
j
i
j
j
i
m
i
i
N
N
N
r
L
F
(2.8)
bunda
L
0
– yuklarning asosiy jamlanmasidan hosil bo‘lgan zo‘riqishlar;
r
– 2.22 bandga ko‘ra aniqlanadigan reduksiya koeffitsienti;
N
i ,
N
j
– xususiy tebranishlarning;
i, j – shakliga muvofiq seysmik yuklardan hosil bo‘ladigan zo‘riqishlar;
m
– hisoblashda e’tiborga olinadigan tebranishlar shaklining soni.
Biroq bu bizning oldimizga qo‘yilgan vazifani, yani obidaning yuk ko‘taruvchi
konstruksiyalarini mustahkamligini oshirishni nazarda tutgan holda amalga oshirilishi lozim.
Xiva xududi asosan 7 ballik zona hisoblanadi va bu xududdagi minoralarning
mustahkamligini taminlash ularning o‘rtacha grunt talablariga javob berish kerak.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, ushbu majmua tizimidagi minora zo‘riqqan-
deformatsiyalangan holati va ayniqsa inshoot seysmik aktiv xududda joylashganini e’tiborga
olsak, ushbu mavzu nihoyatda dolzarbligi ayyon bo‘ladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mazkur ish natijasida shu narsa malum buldiki,
Minoraning asosi ya’ni plani balandligiga nisbatan juda ham kichik bo‘lganligi uchun zilzila
vaqtida minorada aylanma tebranish hosil bo‘lishiga olib keladi.
89
2- rasm.
Juma masjidi minorasi va uning sxematik ko‘rinishi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Гулямов Я. Г., Памятники города Хива, Т.,1941.
2.
PanonopmН.Б. и др. Методическое пособие к разделу лекционного курса
«Материалы для реставрации памятников архитектуры Узбекистана». Т., 1994 г.,
Типография ТАШ., 15с.
3.
Подяпольский Б. и др. Реставрация памятников архитектуры М., 1988.
4.
Volume 27, №4 Oct/ Dec 2000 Appropraite Technology International Agricultural
Development.
5.
38. WEEK Page B 1.1. 13 March 2002 Building Departament( Apchitecture WEEK)
( Улучшение традиционного кирпича “Пахсы”)
6.
Рузиев К.И., Ходжиев И.М. Сейсмостойкость зданий со стенами из
модифицированной глины (МГ) // Архитектура и строительство Узбекистана, 2001, №1
с. 45-47.
7.
К.С. Абдурашидов Ф.Р Кабулов Б.К Рахимов Инжинерные проблемы
архитектурных памятников. Т., Изд. «Фан»., 2011 г., 350с.
8.
QMQ
2.01.03-19 “Zilzilaviy hududlarda qurilish”. O‘zR Qurilish vazirligi. -
Toshkent, 2019. -112 b.
9.
Saidiy S.A.
Uyingiz zilzilaga bardosh bera oladimi? Amaliy qo‘llanma. I- qism. –
Toshkent: 2012. – 40 b.
10.
Saidiy S.A.
Zilzilabardosh uy qanday quriladi? Amaliy qo‘llanma. II qism. –
Toshkent: 2012. – 39 b.
