121
10.Akramovich, Khakimov Gayrat, and Islamova Nargiza Abdukarimovna. "MAIN
ASPECTS OF ENERGY CONSERVATION IN CIVIL ENGINEERING."
Open Access
Repository
9.4 (2023): 116-123.
11.GA Khakimov,SS Kh, AA Muminov, AE Berdimurodov, JA Muminov.
“COMPACTION OF LOESS BASES OF BUILDINGS AND STRUCTURES, AS WELLAS
BULK SOILS AROUND THE FOUNDATION USING VIBRATORY ROLLERS IN
SEISMIC AREAS”. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 11 (4), 306-311.
12.Gayrat, Gayrat Khakimov, et al. "CONSTRUCTION OF BUILDINGS AND
STRUCTURES IN DIFFICULT SOIL CONDITIONS AND SEISMIC REGIONS OF THE
REPUBLICS OF CENTRAL ASIA."
International Bulletin of Applied Science and
Technology
3.6 (2023): 315-319.
13.Khakimov, Gayrat, et al. "DETERMINATION OF THE CALCULATED
(PERMISSIBLE) PRESSURE ON THE LOESS FOUNDATION OF BUILDINGS AND
STRUCTURES IN SEISMIC CONDITIONS." International Bulletin of Engineering and
Technology 3.6 (2023): 61-66.
14.Khakimov, Gayrat. "NEW GENERATION BUILDINGS THAT EFFECTIVELY
USE ENERGY AND THEIR UZBEK EXPERIENCE."
International Bulletin of Engineering
and Technology
3.2 (2023): 74-78.
15.Khakimov, Gayrat, et al. "INFLUENCE OF HUMIDITY ON CHANGES IN THE
STRENGTH
CHARACTERISTICS
OF
LESS
SOILS
UNDER
SEISMIC
INFLUENCE."
International Bulletin of Engineering and Technology
3.6 (2023): 274-281.
16.Khakimov,
Gayrat.
"FORMATION
AND
DEVELOPMENT
OF
SEISMOPROSADOCHNOY
DEFORMATION
AND
UVLAJNYONNYKH
LYOSSOVYKH OSNOVANIYAX ZDANII SOORUJENI."
International Bulletin of Applied
Science and Technology
3.6 (2023): 1339-1345
17.Хакимов, Г. А., et al. "РАЗВИТИЕ ПЛАСТИЧЕСКОЙ ДЕФОРМАЦИИ
ЛЁССОВЫХ ГРУНТОВ В ПОДФУНДАМЕНТНОЙ ЧАСТИ ОСНОВАНИЯ ПРИ
СЕЙСМИЧЕСКИХ ВОЗДЕЙСТВИЯХ."
GOLDEN BRAIN
1.1 (2023): 130-135.
18.Gayrat, Gayrat Khakimov, and Khadicha Abduraimova. "INCREASING DAMAGE
TO STABILITY OF BUILDINGS ERECTED ON LESS SOILS IN SEISMIC AREAS,
DEPENDING ON SOME FACTORS."
International Bulletin of Engineering and
Technology
3.9 (2023): 61-69.
19. Khakimov, Gayrat, and Khadicha Abduraimova. "RESULTS OF EXPERIMENTAL
RESEARCH ON STUDYING THE DEPENDENCE OF THE CRITICAL ACCELERATION
OF GROUND VIBRATIONS FROM VARIOUS FACTORS UNDER CONVERSATION
CONDITIONS." International Bulletin of Applied Science and Technology 3.10 (2023): 330-
337.
20. EXPERIENCE OF COMPACTION OF THE BASES OF LARGE BUILDINGS
AND CORES OF EARTHEN DAMS OF WATERWORKS IN SEISMIC AREAS WITH
OPTIMAL HUMIDITY OF LOESS SOIL. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/XH85C TIAC
Khakimov G.A. g.m.f.n., Dos. Samiyva Sh.Kh. Doctoral Student (PhD… Web of Scientist
International Scientific Research Journal, 4(04), https EditorJournals and Conferences. (2023,
April 12).
УДК 631.674:635
SUG‘ORISH INSHOOTLARINI ZILZILA BARDOSHLIGINI TA'MINLASH VA
INSHOOTLARGA TA'SIR ETUVCHI SEYSMIK KUCHLAR
Berdiyev Shavkat Jо’rayevich,
Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti dotsenti, texnika fanlar nomzodi
Yer po‘sti hosil bulgan vaqtidan boshlab uzluksiz harakat qilib turadi. Yer po‘stining
yoki uning ayrim qismlarining hamma tabiiy harakatlari tektonik harakatlar deb ataladi.
122
Tektonik harakatlar aksariyat juda uzoq vaqt va sekin sodir bo‘lganliklari uchun ularni
bevosita o‘rganish imkoniyati mavjud emas.
Tektonik harakatlar uzaro bog‘lik bo‘lgan quyidagi turlarga bo‘linadi
1. Yer po‘sti ayrim qismlarining sekin-asta ko‘tarilishi va boshka qismlarining pasayishi
yoki bu qismlarning gorizontal yo‘nalishda o‘z joyini o‘zgartirishidan o‘zini namoyon
qiladigan tebranma harakatlar;
2.Inshoot qatlamlarining burmalarga bukilishiga olib keluvchi burma hosil qiluvchi
harakatlar;
3. Inshoot qatlamlarining uzilishiga olib keluvchi harakatlar zilzilalarni keltirib
chiqaradi va yer qobig‘ini kuchli silkinishiga va ayrim yerlarda bir laxzada tog‘ jinslarining
chetnab ketishiga, yorilib ketishiga sabab bo‘ladi.
Tebranma tektonik harakatlar. Yer po‘stining biror bir qismi, to’liq-sokin xolatda
bo‘lmaydi. Tebranma harakatlar, yer po‘stining ayrim qismlarining sokin, notekis vertikal
bo‘yicha ko‘tarilishida va yon-atrofdagi qismlarning pasayishida o‘zini namoyon qiladi.
Harakat yo‘nalishlari doimo o‘zgarib turadi, avvallari ko‘tarilgan xududlar pasayishlari
mumkin. Shunga muvofik aytish mumkinki, tebranma harakatlar doimo o‘zgarib turuvchi,
qaytarilmaydigan to‘lqinsimon jarayondir, ko‘tarilish va pasayish yer po‘stining bir qismida bir
vaqtda sodir bo‘lmaydi va har safar to‘lkin ko‘rinishida fazoda gorizontal yuzada o‘z joyini
o‘zgartirib turadi.
Agar yerlar pasaysa dengiz ko‘l, xavzalarining chegaralari o‘zgaradi, quruqlik yerlarni
va daryo vodiylarini suv bosishi mumkin.
Qatlamlarning birlamchi yotish xolatining buzilishi-dislokatsiyalar deyiladi va endogen,
ekzogen kuchlarining ta’sirida paydo bo‘ladi.
Geosiklinal xududlarning kichik bir qismlarida tog’ jinsi katlamlarining gorizontal yuza
bo‘ylab siqilishi natijasida burmalanish xodisasi ro‘y beradi.
Sinklinal deb qavariq tomoni bilan pastga qaragan, qatlamlarning yotishi bir tomonga
yo‘nalgan, o‘zagida eng yosh jinslar joylashgan burmalarga aytiladi. Burmalarning yon
tomonlari uning qanotlari deyiladi.
Hosil bo‘lishi (genezisi) bo‘yicha yoriqlar tektonik va tektonik bo‘lmagan yoriqlarga
bo‘linadi. Tektonik bo‘lmagan yoriqlarga jins hosil bo‘lishi jarayonida hosil bo‘lgan yoriqlar,
qatlamlanish, nurash, ag‘darilish, surilish jarayonlaridan hosil bo‘lgan yoriqlar kiradi.
Tektonik yoriqlar odatda bir tomonga yoki bir necha tomonga doimo yo‘nalgan bo‘ladi.
Bu yoriqlar faqat bir xil tog’ jinslarining qatlamlarini kesib o‘tmay, balki turli-yoshga va
tarkibga ega bulgan katta-katta jins qatlamlarini kesib o‘tib, ularni ayrim bloklarga bo‘ladi.
Uzilma buzilishlar vertikal va gorizontal yuzada o‘z o‘rinlarini o‘zgartirishlari mumkin.
Siljigan uzilma buzilishlar sbros, vzbros (yoki akssbros), surilish, gorst va grabenlar
ko‘rinishida bo‘ladi.
Grabenlar - ikki sbros tizimi bilan chegaralangan yerning cho‘kkan qismini ko‘rsatadi.
Aks sbros tizimi bo‘ylab ko‘tarilgan yerning qismiga gorst deyiladi.
123
Uzilma dislokatsiyalarning turli shakllari
(V.D.Voyloshnikov bo‘yicha)
1-sbros; 2-vzbros; 3-zinasimon sbros; 4-zinasimon vzbros; 5-graben; 6-ramp; 7-gorst; 8-
vzbros bilan chegaralangan gorst; 9-graben-sinklinal; 10-gorst-antiklinal; 11-burmalanish
bilan bir vaqtda hosil bulgan nadvig; 12-14-gorizontal yuza bo‘ylab surilish turlari; 15-ta’sir
kuchlarining yo‘nalishi; 16-tog’ jinslarining surilishi
Zilzila deb, tabiiy kuchlar ta’sirida yer po‘stining silkinish xodisasiga aytiladi. Zilzilalar
Yer qa’rining ma’lum bir nuqtalarida yig‘ilgan katta kuchlanishning bir zumda sarflanishi
natijasida sodir bo‘lib, seysmik stansiyalarda o‘rnatilgan maxsus qurilmalar (seysmograf,
seysmometrlar) bilan qayd qilinadi.
Yer po‘stida yoki mantiyaning yuqori qismida jins massivlarining siljishi natijasida
egiluvchan to‘lqin paydo bo‘ladigan joyi zilzila gipotsentri (o‘chog‘i) deyiladi.
Hosil bo‘lishi chuqurligi bo‘yicha; yuzada (gipotsentrning chuqurligi 50 kilometrgacha),
o‘rta chuqurliklarda (gipotsentrning chuqurligi 50-300 kilometrgacha), katta chuqurliklarda
(gipotsentrning chuqurligi 300 kilometrdan ortiq) sodir bo‘ladigan zilzilalarga bo‘linadi.
Agar gipotsentr orqali yer radiusi o‘tkazilsa, shu radiusning yer yuzasi bilan kesishgan
nuqtasi epitsentr deyiladi. Zilzila jarayonida litosferada ikki xil silkinma va tebranma harakat
vujudga keladi. Gipotsentrda hosil bo‘lgan egiluvchan tulqinlar ikki xil bo‘ylama va ko‘ndalang
to‘lkinlar ko‘rinishida tarqaladi. Bo‘ylama tulqinlar ta’siridan jismlar siqiladi, cho‘ziladi va
xajmi o‘zgaradi. Muhitning zarralari to‘lkin yo‘nalishi bo‘yicha siljiydi. Ko‘ndalang to‘lqinlar
jismlarning davriy surilishiga yoki shaklining o‘zgarishiga olib keladi. Yer yuzasida zilzilaning
epitsentrida kattik va gazsimon muhit chegarasida yuza to‘lqinlari hosil bo‘ladi.
Seysmik to‘lkinlarning gipotsentrdan
Yer yuziga chiqish sxemasi
Seysmografning asosiy ishchi qismi ma’lum bir yuzada tebranadigan mayatnigi
hisoblanadi. Zilzila vaqtida zarba ta’sirida mayatnikning shtativi tuproq (yer yuzi) bilan birga
124
og‘adi mayatnik esa bu harakatdan inersiya ta’sirida shtativining asosidan ortda qoladi.
Natijada mayatnik tebranadi va uning о‘tkir uchi harakatlanayotgan tasmaga chizadi.
Zilzilaning kuchiga qarab to‘lkin amplitudasi turlicha bo‘ladi va zilzila harakatining chizma
tasviri bunyodga keladi.
Tektonik zilzilalardan tashqari kichik maydonlarda denudatsion va vulkon zilzilalari
sodir bo‘lishi mumkin.
Seysmik hodisalarni gidrotexnik inshootlar qurilishida xisobga olish zarur.
Masalan: zilzila kuchi ta’sirida kumlar zichlanishi, gilli jinslarning holati va
mustaxkamligi o‘zgarishi mumkin.
Zilzila oqibatlari juda ayanchli ahvollarga olib kelishi mumkin shuning uchun zil-zilaviy
hududlarda joylashgan mamlakatlarda bunyod etiladigan gidrotexnika inshootlarini loyihalash
va qurish meyoriy xujjatlarining talabalari asosida quriladi. Bizning davlatimizda ham
“Qurilish meyorlari va qoidalari” da qayd etilgan qurilish jarayonlari qoidalari asosida
inshootlar quriladi.
Gidrotexnika inshootlarining zil-zila bardoshligi quyidagi tadbirlar orqali aniqlanadi:
1.
Zil-zila jihatdan maqbul bo’lgan qurilish maydonlarini tanlash;
2.
Qurilish obektining konstruktiv rejaviy sxemasi va materiallarini tanlash;
3.
Gidrotexnika inshootining zil-zilabardoshligini oshiruvchi chora-tadbirlar qo’llash;
4.
Inshootni seysmik kuchlar ta’siriga mukammal hisoblash;
5.
Gidrotexnika inshootlarini qurilishini sifatli bajarish.
Qurilgan gidrotexnika inshootlarini seysmik ta’sirlarga hisoblash, yuk ko’tarish
qobilyatini aniqlash va shular asosida inshootlarning mustahkamligi yoki zil-zilabardoshligini
aniqlash kerak.
Gidrotexnika inshootlarini zil-zilabardoshligini aniqlash uchun birinchi navbatda uning
oddiy modeli sifatida o’zgaruvchan kesimli konsol balkani qabul qilib uni seysmik ta’sirga
hisoblab chiqish kerak. Agar inshoot gorizontal seysmik ta’sir
𝐮
𝟎
(𝐭) = 𝛂𝐟(𝐭)
natijasida siljish
tebranish holatida bo’ladi deb faraz qilinadi. Gidrotexnika inshootlarining zil-zilabardoshligi
chekli elementar usuli bilan baholanganda, inshoot ko’p massali, erkinlik darajasi n ga teng
bo’lgan sistemaga keltirilib tenglama tuziladi. Inshootning zil-zilabardoshlik masalasini
yechishda har bir massaning erkinlik darajasi 1 ga teng qabul qilinadi, chunki bunday holatda
faqat siljish tebranishlari hisobga olinadi. Agar egilish tebranishlari qaralsa har bir massaning
erkinlik darajasi 2 ga teng bo’ladi.
Xulosa qilganda o’zgaruvchan kesimli gidrotexnika inshootlarining hisobiy sxemasini
quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin.
Gidrotexnika inshootlarining zil-zilabardoshlik seysmik kuchlarini quyidagi chizma
orqali aniqlash mumkin.
125
a)sug’orish inshootining ko’p massali modeli, b),v),g) – 1-,2- va 3- tebranish shakllari
boyicha qurilgan inshootga ta’sir etuvchi seysmik kuch qiymatlari, d) gidrotexnika inshooting
har bir massasiga ta’sir etuvchi seysmik kuchning o’rtacha kvadrat qiymatlari.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Бердиев Ш. Камбаров Б. Рекомендации по технике и техналогия полива на
напросадочных грунтах 2-й очереди освоения Каршинской степи. Карши
Кашкадарьинский облагропром – 1989-12с.
2.
Бердиев Ш. Камбаров Б. Техналогия полива на просадочных грунтах /
сельской хозяйство Узбекистана. – № 5 -С. 56-57.
3.
M.M. Mirsaidov, T.Z. Sultanov, Inshootlar zilzilabardoshligi “Fan nashriyoti”
Toshkent 2012.
4.
Розанов Н.П. и др Гидротехнической сооружения М. Агропромиздат 1985 – 435
с.
5.
Красников Н.Д. Сейсмостойкост гидротехнической сооружений на прочност
материалов М. Энергоиздат 1981. – 240 с.
УДК 626.823.2 : 631.6
УСТАНОВЛЕНИЕ УРОВНЯ НАДЕЖНОСТИ ГИДРОТЕХНИЧЕСКИХ
СООРУЖЕНИЙ НА ПРОСАДОЧНЫХ ГРУНТАХ
Хужакулов Р
1
., Байматов Ш
2
, Самандарова Г
3
.
1
Каршинский инженерно-экономический институт
2
Ташкентский архитектурно-строительнқй университет
3
Бухарский институт управления природных ресурсов НИУ ТИИИМСХ
Аннотация.
Мақола чўкувчан лессимон грунтларда барпо этиладиган
гидротехника иншоотлари ишончлилиги масалаларига бағишланган бўлиб,унда
муаллифлар томонидан гидроиншоотларнинг ишдан чиқиш ва носозликлари сабаблари
таҳлил қилинган ва суғориш иншоотлари заминлари ишончлилигини ошириш қай
даражада мақсадга мувофиқлиги ҳақида хулоса берилган.
