178
CONDITIONS." International Bulletin of Applied Science and Technology 3.10 (2023): 330-
337.
20. EXPERIENCE OF COMPACTION OF THE BASES OF LARGE BUILDINGS
AND CORES OF EARTHEN DAMS OF WATERWORKS IN SEISMIC AREAS WITH
OPTIMAL HUMIDITY OF LOESS SOIL. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/XH85C TIAC
Khakimov G.A. g.m.f.n., Dos. Samiyva Sh.Kh. Doctoral Student (PhD… Web of Scientist
International Scientific Research Journal, 4(04), https EditorJournals and Conferences. (2023,
April 12).
“БИНО-ПОЙДЕВОР-ЗАМИН” ТИЗИМИНИНГ ЎЗАРО БИРГАЛИКДА
ИШЛАШИНИ ҲИСОБЛАШДА, НАМОЁН БЎЛАДИГАН АСОСИЙ
САМАРАДОРЛИКЛАР
т.ф.ф.д.(Phd) Абдураимова Хадича Рахманкуловна
“Қурилиш мухандислик технологияси” кафедраси доцент в.б..
Xidoyatov Zoxitjon Dalivaevich
“Gidrotexnika va geotexnika muxandisligi texnologiyasi” кафедраси dotsenti
Тошкент архитектура қурилиш университети
Аннотация: Ушбу мақолада “Бино-пойдевор-замин” тизимини ҳисоблашда,
учта зарур мустақил блокдан иборат мураккаб комплекс муаммонинг ечими
келтирилди. Заминнинг қаттиқлигини, бинонинг бикирлигини баҳолаш, бино ва
деформацияланадиган замин билан ўзаро таъсирини ҳисобга олган ҳолда туташ
(контакт) каби масалалар ечимлари тавсия қилинган. Ушбу ечимларнинг асосий
мақсади, заминнинг қаттиқлигини ҳисобга олган ҳолда заминдаги ҳақиқий
(фактический) юкларни ва унинг деформацияларини, шунингдек бинонинг ер усти
конструктив элементларидаги зўриқишларни аниқлаш ҳоллари келтирилган, бунинг учун
бино билан заминнинг биргаликда ҳисоблаш талаблари тавсия этилди.
Калит сўзлар: конструкция, замин чўкиши, деформация, пойдевор, бикир, зўриқиш,
кучланганлик-деформация
Аннотация: В данной статье представлено решение сложной комплексной
задачи, состоящей из трех необходимых самостоятельных блоков при расчете
системы «Здание-фундамент-грунт». Были рекомендованы решения таких проблем,
как оценка жесткости грунта, жесткости здания и взаимодействия со зданием и
деформируемым грунтом. Основным назначением этих решений является определение
реальных (фактических) нагрузок на грунт и его деформаций, а также напряжений в
надземных конструктивных элементах здания с учетом жесткости грунта, для
которого выполняются требования для совместного расчета здания и земли.
Ключевые слова: конструкция, просадка грунта, деформация, фундамент,
жесткий, напряжение, усиление-деформация.
Abstract: This article presents a solution to a complex complex problem, consisting of
three necessary independent blocks in the calculation of the "Building-foundation-soil" system.
Solutions were recommended for issues such as evaluation of ground stiffness, building
stiffness, and interaction with the building and deformable ground. The main purpose of these
solutions is to determine the real (actual) loads on the soil and its deformations, as well as
stresses in the above-ground structural elements of the building, taking into account the
stiffness of the soil, for which the requirements for the joint analysis of the building and earth
are met.
Key words: construction, soil subsidence, deformation, foundation, rigid, stress,
reinforcement-deformation.
Илмий-техник таррақиётнинг ўсиши билан аҳолининг тобора кўпроқ янги бино
ва иншоотлар қуришга бўлган эҳтиёжи ортиб бормоқда. Шу билан бирга, бинолар
179
конструкциялари оралиғи ва қаватлар сонининг ошиши нуқтаи назаридан, уларнинг
замонавий лойиҳалаш ечимлари мураккаблашади.
Бино ва иншоотларни қуришда, грунт қатламлари ўта нотекис бўлган заиф
заминларга, кўпинча катта, бир неча минг тоннагача нотекис юкларни ўтказиш билан
боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш керак бўлади. Бундай ҳолда, ер усти
конструкцияларини, замин грунтларининг ўта нотекис чўкишини ҳисобга олган ҳолда
лойиҳалаш керак бўлади. Биноларни хавфли нотекис чўкишлардан сақланишнинг икки
йўли мавжуд.
Биринчиси, чўкишнинг абсалют қийматлари пасайишини максимал камайтириш,
у ҳолда нотекис чўкиш текислиги ҳам минимал даражага тушади. Бу усулнинг
камчилиги унинг қимматлиги (чуқур устун қозиқли пойдеворни ўрнатишга эҳтиёжлиги)
ва баъзи ҳолларда уни амалга оширишнинг мумкин эмаслигидир.
Иккинчи усул, ер усти конструкцияларини, замин чўкишиининг тарқалишини
ҳисобга олиб лойиҳалаштиришдир. Бунинг учун бино ва заминнинг биргаликда
ҳисоблашни талаб даражада бажариш зарурдир. Бино ва заминнинг биргаликда
деформацияланиши масаласини ўрганиш натурал кузатувлар натижаларига асосланади.
Ҳар хил бикирликдаги бинолар учун заминнинг нотекис деформацияларини
ўрганишда катта тажриба тўпланган.
Бу муаммо устида қуйидаги олимлар илмий тадқиқот ишларини бажармоқдалар:
Т.Ш. Ширинкулов, Б.Д. Васильев, В.Г. Симагин, П.А. Коновалов, М.Ю. Абелев, Д.Е.
Польшин, Е.А. Сорочан, С.Л. Голубев, Н.Н. Клименко, Г.К. Шилов, Ю.Н. Посяда, А.М.
Дондыш ва бошқалар[1,2,3,4].
Тадқиқотларнинг аксарияти асосан бир томонлама бўлиб, улар фақат замин
грунтларининг моделини такомиллаштиришга ва ташқи таъсирлар остида пойдеворлар
учун тегишли туташ муаммоларга амалий қулай ечимларни ишлаб чиқишга
бағишланган. (пойдевор устидаги конструкцияларнинг бикирлиги ҳисобга олинмаган).
Замин ва пойдеворнинг туташ нуқталарига мос келадиган вертикал
кўчишларининг тенглиги тўғрисидаги шартни бажариш билан бикирлиги чекланган
пойдеворни ҳисоблаш муаммолари ҳал қилинган. Аслида, пойдеворлар ҳар доим
пойдевор устидаги конструкциялар билан боғлиқ бўлади.
Шунинг учун биз “бино-пойдевор-замин” тизимининг биргаликда ишлашини
кўриб чиқамиз. Шундай қилиб, ташқи таъсирлар остида пойдевор ва замин билан ўзаро
туташ(контакт) шартларидан, балкасимон пойдеворнинг ҳақиқий ишлаш ҳолатлари
кескин фарқ қилади. Бу қоида, айниқса, пойдевор конструкциялари махсус бикирлиги
билан ажралиб турадиган ва балкасимон пойдеворга маҳкам ўрнаштирилган катта
ўлчамли (каркас, йирик панелли ва бошқалар), замонавий конструкцияли бинолар
пойдеворларига тегишлидир.
Балкасимон пойдеворларнинг эркин эгилишининг олдини олишда, бир бутун
сифатида ифодаланадиган пойдевор конструкциясига, унинг устига жойлаштирилган
конструкциялар бикирлиги таъсири натижасида пойдевор салқилигининг ҳисобланган
қийматлари сезиларли даражада камаяди ва шу сабабли иқтисодий самарага эришилади.
“Бино-пойдевор-замин” тизимида барча ҳаракатларни амалга оширадиган асосий
бўғин бино ҳисобланади, чунки якуний таҳлилда унинг хизмат кўрсатиш қобилиятига
асосий эътибор берилади.
Деформацияланадиган заминлардаги биноларни кузатиш ва экспериментал
тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатадики, уларнинг хизмат кўрсатишга яроқлилиги ва
мустаҳкамлиги бутун бинонинг деформацияланиш қийматлари ва унинг таркибий
конструктив элементлари билан аниқланади.
Шундай қилиб, балкасимон пойдеворлар ҳисоблаш схемаларининг афзаллиги
уларнинг
соддалиги
ва
“бино-пойдевор-замин”
тизимининг
кучланганли-
деформацияланганлик ҳолати ҳақидаги маълумотларни ва дастлабки маълумотларнинг
ҳар хил вариантлари билан тезда олиш имкониятини беради.
180
“Бино-пойдевор-замин” тизимини ҳисоблашда учта мустақил блокдан иборат
мураккаб комплекс масалани ҳал қилиш зарур бўлади:
-
заминнинг моделини танлаш, қаттиқлик хусусиятларини баҳолаш;
-
бино конструкциясининг бикирлигини баҳолаш, яъни, алоҳида элементларнинг
тузилиши ва мослашувчанлигини (податливость) ҳамда улар орасидаги алоқаларни
ҳисобга олган ҳолда унинг ҳисоблаш моделини танлаш;
-
бино конструкциясининг деформацияланадиган замин билан ўзаро таъсирини
ҳисобга олган ҳолда, яъни, туташ масаласини ҳал қилиш;
Заминнинг
қаттиқлик
хусусиятларини
аниқлаётганда,
грунтларнинг
деформацияланишига таъсир қилувчи турли хил омиллар ҳисобга олинади.
Бино конструкцияларининг бикирлик хусусиятларини аниқлаётганда, панелли
девор уланишларининг эгилувчанлигини баҳолаш, кўндаланг деворлар ва
ораёпмаларнинг умумий эгилиш бикирлигига таъсирини, бетон деформация
модулининг ўзгаришини, бетон ва ғишт термаларининг ёрилишини эътиборга олиш
керак.
Заминнинг ҳисоблаш моделини танлаш ва унинг қаттиқлик хусусиятларини
аниқлаш:
Бино ва иншоотларни қуриш амалиётидан маълумки, нол цикли капитал қурилиш
ҳажмининг 30% ни ташкил этади. (Унга лойиҳалашдан, ер усти қисмларини йиғишгача
амалга ошириладиган барча босқичлар киради).
Пойдевор – бу ер усти қисми билан замин орасида боғловчи конструктив элемент
ҳисобланади. Шунинг учун у зўриқишсиз, бинога таъсир қиладиган барча юкларни қабул
қилиши ва уларни заминга узатиши, бинони талаб даражада мустаҳкамлигини,
бикирлигини ва устворлигини таъминлаши керак.
Кўпчилик бино ва иншоотларнинг заминида жойлашган пойдеворлари балка, плита ва
рамалар сифатида ҳисоблана бошлаган ва уларнинг ишлаши, “бино-пойдевор-замин”
тизимининг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатига таъсир кўрсатган.
Мазкур мақолада, таклиф қилинган муаммонинг ечими, реал шароитларга яқин бўлган “бино-пойдевор-
замин” тизимини ҳисоблашда янгича ёндашув амалий аҳамиятга эга. Турли вақтларда тадқиқотчилар
қаттиқ грунтли заминнинг турли хил ҳисоблаш моделларини таклиф қилишган.
Ҳозирги
вақтда муҳандислик амалиётида замин грунтларининг механик моделлари қўлланилади:
Ушбу мақолада эса ночизиқли бир жинсли бўлмаган эластик замин моделини
таклиф этамиз. Заминнинг деформацияланиш модули
(𝐸
ₒ
)
, деформацияларнинг
интенсивлигига боғлиқ бўлиб, у функционал равишда яширин шаклда ўзгаради. Пуассон
коэффициентини
(𝒱
ₒ
)
, доимий деб қабул қиламиз, чунки грунтнинг деформацияланиш
хусусиятларига таъсири унчалик аҳамиятли эмас.
У ёки бу грунт моделини танлашнинг ўзи мақсад эмас, ҳар қандай моделни
ишлатишнинг якуний натижаси, бу заминнинг бикирлигидир.
Ҳозирги вақтда кўплаб тадқиқотчиларнинг эътиборини, яъни заминнинг бир
жинсли бўлмаган грунтлардан ташкил топган модели жалб қилмоқда. Ушбу мақолада
заминнинг модели, яъни грунтнинг эластиклик модули, замин чуқурлиги бўйича
даражали қонун асосида ўзгариши ҳисобга олинган.
Бу усул деформацияланувчан заминда жойлашган конструкциялар назарияси
ечимларининг муҳандислик ёндошуви ва математик ҳисоблашнинг аниқлигини
бирлаштиради. Ушбу усул замин грунтларининг реактив босими ва чўкишини
яқинлаштиришга асосланган; масалани ечишда Гегенбауэр махсус полиноми
қўлланилган.
Ушбу соддалаштириш балкасимон ва плита шаклидаги пойдеворларнинг замин
грунтлари билан ўзаро таъсири бўйича турли хил муҳандислик муаммоларини, шу
жумладан мураккаб геометрияга эга бўлганларни, аниқлик даражасида, мураккаб
дифференциал ва интеграл ҳисобни четлаб ўтишга имкон беради. Нисбатан соддалиги
ва кўп қирралилиги уни қурилиш ва геотехник ҳисоблашлар соҳасида кенг амалий
181
қўлланилишига олиб келади.
Замин грунтларининг моделини танлашда, унинг қаттиқлиги ва тақсимланиш
имкониятларига эътибор берилади. Бино конструкциялари учун асосий вазифа уларнинг
бикирлигини баҳолашдир. Умуман, бино конструкцияларининг деформацияланиши,
заминнинг нотекис деформациялари таъсирига қаршилик кўрсатиши билан белгиланади.
Конструкциянинг ҳар қандай кучланиш ҳолати, ўзига хос бикирлигига мос
келади. Мисол учун, конструкцияларнинг бикирлиги, чўзилиш-сиқилишда – ЕF,
силжишда – GF, эгилишда – EJ, буралишда – IЕ лар билан белгиланади. Юқоридагилар
шуни кўрсатадики, конструктив элементнинг деформацияланиш тури қанчалик
мураккаб бўлса, кўндаланг кесимнинг геометрик характеристикаларини шунчалик
аниқлашга тўғри келади. Бироқ, элементнинг бикирлиги, нафақат унинг кўндаланг
кесими ўлчамлари ва тегишли модулнинг қиймати билан белгиланади, балки бикирлик
етарли даражада бўлмаса моддий харажатларни талаб қиладиган кўндаланг кесимнинг
катталиги, материалнинг мустаҳкамлиги ва деформацияланиш хусусиятлари
параметрларини оширишга тўғри келади.
1-расм.
Биноларнинг бикирлиги бўйича турлари:
а)
бикирлиги чексиз;
б
) бикирлиги эгилувчан;
в)
бикирлиги чекланган;
1) амалга ошиши керак бўлган заминнинг потенциал деформацияси;
2) бинонинг амалга оширган чўкиши; 3) амалга ошиши керак бўлган заминнинг
потенциал деформацияси ва бинонинг амалга оширган чўкиши орасидаги фарқ;
Бинонинг бикирлиги, унинг элементлари ўртасида зўриқишларни қайта
тақсимлаш хусусиятига эга. Агар бинонинг бикирлиги заминга нисбатан чексиз бўлса,
бино қутисининг элементлари орасидаги зўриқишларнинг бино узунлиги бўйлаб қайта
тақсимлаш қобиляти максимал бўлади. Агар бинонинг бикирлиги эгилувчан бўлса, бино
узунлиги бўйлаб зўриқишнинг қайта тақсимлаш қобилияти бўлмайди. Агар бино
бикирлиги чекланган бўлса, унинг қайта тақсимлаш қиймати ҳажми нолдан
максималгача ўзгаради. Агар бино устки конструкциясининг бикирлиги ҳисобга
олинмаса, у ҳолда юк устунлар орқали пойдеворга ўтказилади, пойдевордаги
зўриқишлар асосан юкни юклаш усули билан аниқланади. Бундай ҳолда, пойдеворнинг
умумий эгилиши содир бўлади, бу замин моделининг деформацияланувчи хусусиятлари
орқали аниқланади ва замин моделига қараб, эгувчи момент қийматларининг тарқалиши
бироз ошади. Бинонинг оптимал конструктив схемасини белгилаш учун, бино ва
заминнинг биргаликда ишлаши натижасида юзага келадиган қўшимча зўриқишлар
минимал бўлишига эътибор берилади. Бу ҳолга, бинонинг чегаравий нотекис
деформациясини чеклаш шарти, эстетик, технологик ва бошқа талабларга мувофиқ
унинг бикирлигини максимал камайтириш орқали амалга оширилади.
Агар нотекис чўкишини камайтириш зарур бўлса, бинонинг бикирлиги
чегараланадиган қийматга тенг бўлиши керак, унинг бикирлигини янада кўпроқ оширсак
юқоридаги натижа асоссиз ҳисобланади. Бинонинг бикирлигини камайтиришга юк
182
кўтаручи деворлар сонини камайтириш ва уларнинг қалинлигини оралиқ деворлар
(простенки) ёки устунлар билан алмаштириш орқали, шунингдек ора ёпмалар,
балкасимон пойдеворларнинг қалинлигини камайтириш орқали эришилади. Бу усул,
бинонинг умумий оғирлигининг заминга таъсирини камайтиради, бу эса чўкишнинг
абсалют қийматини камайишига олиб келади, натижада “бино-пойдевор-замин”
тизимининг биргаликда ишлаши учун янада қулай шароит яратади. Бино конструктив
элементларининг кўндаланг кесимини ва заминга тушаётган юкларни камайтириш
натижасида қурилишнинг умумий нархини пасайтиришга эришилади.
“Бино-пойдевор-замин” тизимининг ўзаро биргаликда ишлашини ҳисоблашда,
намоён бўладиган асосий самарадорликлар.
Бино ва фазовий грунт массасининг ишлашини моделлаштиришда аниқланган
қонуниятларни кўриб чиқамиз. Таҳлил қилинган қонунияларнинг кўпчилиги грунтлар
механикасида узоқ вақтдан бери маълум бўлган, лекин алоҳида ҳисоблашларнинг амалда
қўлланилиши шуни кўрсатадики, бу самарадорликлар биноларнинг ер усти
конструкциялари лойиҳаловчилар томонидан ҳисобга олинмаган. Конструкция ва
заминнинг биргаликдаги ишлашини ҳисобга олишнинг асосий натижаси – бу заминдаги
кучланишларнинг ва конструкциядаги зўриқишларнинг қайта тақсимланишини
таъминлашдир. Конструкциянинг бикирлигини ҳисобга олмаган ҳолда, ҳисоблаш
натижаларига қараганда нотекис чўкиш камаяди, нотекис чўкиш билан боғлиқ бўлган
конструкцияларда қўшимча зўриқишлар пайдо бўлади. Натижада, бинонинг ўртача
чўкиши кам даражада ўзгаради, лекин ҳисоблаш натижасида нотекис чўкиш сезиларли
даражада ўзгаради.
Грунтлар механикаси дарслигида бикир пойдевор таг юзасидаги реактив босим
тарқалиши ҳақидаги муаммонинг ечимини эластиклик назарияси формулалари бўйича
аниқланади. Бу ечим бикир пойдеворнинг чеккалари таг юзасидаги чексиз кучланиш
қийматлари билан тавсифланади. Албатта, ҳақиқий материалларда чексиз кучланишлар
бўлиши мумкин эмас. Шунинг учун, грунтнинг мустаҳкамлик хусусиятларини ҳисобга
олганда, туташ (контакт) босимнинг эпюраси ўсиб борувчи “поғонага” ўхшаш (седло)
шаклга эга бўлади. Пойдевордаги юкларнинг ошиши билан туташ (контакт)реактив
босим бироз текисланади, юк чегаравий ҳолатга яқинлашганда (судралувчи юзалар
пайдо бўлиши) эпюра шакли тубдан ўзгаради. Табиийки, бу нотекис реактив босим
эпюраси бинонинг ер усти конструкцияларидаги кучланишларда акс эттирилиши лозим.
Балкасимон пойдеворларнинг бикирлиги, деворларнинг бикирлигидан анча паст бўлади,
шунинг учун бинонинг бўйлама ва кўндаланг юк кўтарувчи деворлари орқали нотекис
кучланишлар сезилади.
Шунга қарамасдан, юқоридаги мулоҳазалар аниқ бўлишига қарамай, бинонинг ер
усти конструкцияларини ҳисоблашда, бинонинг чекка зоналарида кучланишларнинг
ошиши камдан-кам ҳолларда ҳисобга олинади. Шу билан бирга, бундай юкларни
заминга жойлаштириш нафақат чўкишнинг ривожланишига, балки балкасимон
пойдеворнинг эгилишига олиб келади (2-расм). Кўриниб туриблики, деформациянинг
бундай тасвири мутлақо реал эмас, чунки юк кўтарувчи деворлар бундай нотекис
чўкишини ривожланишига йўл қўймайди.
183
2-расм.
Балкасимон пойдевор ва унинг
атрофидаги грунт чўкишининг (м)
деформациланган схемаси ва контурлари
(изолинии)
Ҳақиқатан ҳам, агар биз бу деворларнинг
бикирлигини ҳисобга олсак, замин бикир
балкасимон пойдевор остида ишлайди (3-
расм).
3-расм.
Бинонинг чўкиши (м) ва атрофидаги
грунтнинг деформацияланган схемаси ва
контурлари (изолинии)
Марказий
қисмдаги
чўкишнинг
абсалют қиймати деярли ўзгармайди, шунинг
учун биз агар фақат чўкишни ҳисоблаш билан
чеклансак,
биз
замин
ва
ер
усти
конструкцияларининг биргаликдаги ишини
ҳисобга олсак, жиддий ўзгаришларга олиб
келмайдиган нотўғри натижага эга бўлардик.
Бинонинг ер усти конструкциялари кучланиш
майдонида қандай ўзгаришлар рўй беришини
кўриб чиқамиз. Биноларнинг эгилишга
чидамлилигини
таъминлайдиган
юк
кўтарувчи деворларнинг чекка пастки
зоналарида (биринчи 3-4 қават) кучланишнинг ўсиши кузатилади. Оддий зўриқишлар бу
зоналарда 3 баробар, ўрта қисмида эса деярли 3 марта камайиши (разгрузка) содир
бўлади.
Тўртинчи қаватдан юқорида бу таъсир йўқолади ва биргаликда, алоҳида
ҳисоблаш схемаларига мувофиқ кучланиш тақсимотининг ўхшаш (сходная) тасвири
кузатилади. Шуни такидлаш керакки, меъёрий ҳужжатларга асосланиб, ҳисоблашда
бинонинг фақат пастки қаватларининг бикрлигини ҳисобга олиш имконини беради.
Шундай қилиб, балкасимон пойдеворнинг бино ер усти элементлари ва замин билан
бирга ишлаши, устки қаватдаги ора ёпманинг ишлаши туфайли амалга оширилади.
Балкасимон пойдеворнинг нотекис юкланиши ва эластик замин хусусиятларининг бир
хил эмаслиги туфайли юзага келадиган конструкциянинг умумий эгилиши нафақат
эгилишга олиб келади, балки балкасимон пойдеворда ва ертўла плита ёпмасида
мембранали зўриқишлар гуруҳининг пайдо бўлишига олиб келади (аниқроғи барча ора
ёпма плиталарида). Бу мембранавий зўриқишлар (Н) ички жуфт кучларни ҳосил қилади,
улар эгувчи моментни сезиларли даражада қабул қилади ва шу билан бирга балкасимон
пойдеворнинг эгилишини камайтиради (4-расм), мембрана зўриқишларининг
қийматлари камаяди, бу эса балкасимон пойдеворларни арматурлаш ҳолатига унчалик
таъсир қўрсатмайди.
184
4-расм.
Балкасимон пойдеворнинг ҳисоблаш моделини қуриш схемаси:
а) эластик заминдаги балкасимон пойдевор; б) балкасимон пойдевор ва ораёпма
плитасининг биргаликда ишлаши;
Кўриб турганимиздек, биргаликда ҳисоблаш натижалари билан геотехник эмас,
балки ер усти конструкцияларини лойиҳаловчини кўпроқ қизиқтириши керак, чунки
бинони лойиҳалашда зўриқишларнинг уч баробар кўпайишини эътиборсиз қолдириб
бўлмайди.
Носозликлар пайдо бўлиш эҳтимолини тўғри баҳолаш учун бино
конструкцияларида пайдо бўладиган зўриқишларни аниқлаб, кейин уларни биргаликда
ҳисоблаш зарур. Шунлай қилиб, кўп сонли тажрибалар асосида қуйидаги хулосага
келамиз: биноларнинг чўкишини аниқлашда унинг ҳисоблаш схемасига бинони
киритмаслик, балки унинг оғирлигини ташқи юк шаклида қабул қиламиз. Агар
пойдеворда пайдо бўладиган кучланишларни аниқлаш зарур бўлса, унда “бино-
пойдевор-замин” тизимининг биргаликда ишлашини ҳисобга олиш керак бўлади.
Хулоса қилиб шуни такидлаймизки, мураккаб муҳандислик-геологик шароитда,
ноёб (уникал) бинолар қуришда меъморий концепцияни шакллантириш босқичида, бино
ва заминни биргаликда ҳисоблаш зарур, аммо бу ҳақда батафсил тадқиқотлар етарли
эмас, бино ва заминнинг ўзаро биргаликда таъсирини ҳисоблаш, ҳатто оддий
биноларнинг конструкцияларидаги зўриқишларни ҳам тўғри баҳолаш мумкин эмас.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1.
Ширинкулов Т.Ш., Зарецкий Ю.К., Махмудов С.М. Ползучесть и
консолидация грунтов.Издательство “ФАН”.1986г.
2.
Ширинкулов Т.Ш. Расчет инженерных конструкций на неодноролном
оснований.Прочностьи сейсмостойкость сооружений Т.2008г.
3.
Махмудов С.М.Расчетные модели для проектирования конструкций зданий .
Монография.Т.2019г.
4.
Сорочан Е.А., Трофименков Ю.Г. Основания, фундаменты и подземные
сооружения. Справочник проектировщика. - М.: Стройиздат, 1985. - 480 с;
5.
Makhmudovich M. S. et al. Research Of The Work Of The System" Base-Foundation
With A Damping Layer-Building" On An Inhomogene Soil Base //Turkish Journal of Computer
and Mathematics Education (TURCOMAT). – 2021. – Т. 12. – №. 7. – С. 2006-2015.
6.
Rakhmankulovna A. Kh., Makhmudovich M. S. Innovative designs and technologies
in foundation engineering and geotechnics //International Journal of Scientific and Technology
Research. – 2020. – Т. 9. – №. 1. – С. 3803-3807.
7.
Абдураимова Х. Р. Энергосберегающие технологии в строительстве //Вестник
современной науки. – 2017. – №. 2-1. – С. 49-54.
8.
Khakimov, Gayrat Akramovich. "The nature of the change in the connectivity of
moistened loess soils during vibration." American Journal of Applied Science and
Technology 2.06 (2022): 26-41.
9.
Khakimov G. A. Changes in the Strength Characteristics of Glinistx Soils under the
Influence of Dynamic Forces International Journal of Engineering and Advanced Technology,
IJEAT //Exploring innovation. – 2020. – С. 639-643.
185
10.
Machmudov, S. M., and Sh Kh Samieva. "QUANTITATIVE ASSESSMENT
OF THE RELIABILITY OF THE SYSTEM" FOUNDATION-SEISMIC ISOLATION
FOUNDATION-BUILDING"." Central Asian Journal of STEM 2.2 (2021): 445-452.
11.
Махмудов, С. М., and Ш. Х. Самиева. "КОНСТРУКТИВНЫЕ РЕШЕНИЯ
СЕЙСМОИЗОЛИРУЮЩИХ ФУНДАМЕНТОВ ЗДАНИЙ." НАУЧНЫЕ РЕВОЛЮЦИИ
КАК КЛЮЧЕВОЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ НАУКИ И ТЕХНИКИ (2021): 36-38.
ZILZILAGA CHIDAMLI BINOLARNING KONSTRUKTIV ELEMENTLARI.
assistent A.E. Berdimurodov, assistent Z.A. Sobirova
Toshkent arxitektura – qurilish universiteti, O’zbekiston
Annotatsiya: Maqola qurilish sohasiga tegishli, ya’ni zilzilaga chidamli binolarni
rekonstruksiya qilish, tiklash yoki qurish va favqulodda vaziyatlar xavfi zonasida joylashgan.
Ushbu ob’ektlarda ko‘p qatlamli vibratsiyali izolyatsion tayanchlardan foydalanish paytida
vertikal yuklar, seysmik faollik paytida gorizontal yuklar qaytarilmas va kritik buzilish yoki
minimal deformatsiyalanadi.
Kalit so‘zlar: Xavf, deformatsiya, favqulodda vaziyat, vibratsiyali izolyator, zilzilaga
chidamli binolar va tuzilmalar.
Аннотация: Статья относится к строительной отрасли, то есть к
реконструкции, реставрации или строительству сейсмостойких зданий и находится в
зоне риска возникновения чрезвычайных ситуаций. Вертикальные нагрузки при
использовании многослойных виброизоляционных опор на этих объектах,
горизонтальные нагрузки при сейсмической активности необратимы и вызывают
критические искажения или минимальные деформации.
Ключевые слова: Опасность, деформация, аварийность, виброизолятор,
сейсмостойкие здания и сооружения.
Annotation: the article concerns the construction sector, that is, the reconstruction,
restoration or construction of earthquake-resistant buildings and is located in the emergency
risk zone. Vertical loads during the use of multilayer vibrating insulating supports on these
objects, horizontal loads during seismic activity are irreversible and cause critical distortion
or minimal deformation.
Key words: Danger, deformation, emergency, vibration insulator, earthquake-resistant
buildings and structures.
Kirish
. Hozirgi vaqtda mustahkamlangan bino va inshootlarni qurish, shamol yuklarining
ta’siriga chidamliligini oshirish zilzilaviy tumanlardagi qurilishlarda dolzarb vazifadir.
Zilzilaviy tumanlarda yuklar ta’siriga binoning chidamliligini oshiradigan elementlar
joylashtirish orqali hal qilinadi, ushbu ob’ektlarda ko‘p qatlamli vibratsiyali izolyatsion
tayanchlardan foydalanish paytida vertikal yuklar va faol idrok etish seysmik faollik paytida
gorizontal yuklar qaytarilmas va kritik buzilish yoki minimal deformatsiyalanadi. Bu sharoitda
bino yoki inshootning seysmik ishonchliligi va xavfsizligi, favqulodda vaziyatlar, shuningdek
shamol yuklari ta’sirida ularning zaifligini kamaytirish va zilzilalarning seysmik xavfsizligini,
chidamliligini oshirishga to‘g‘ri keladi. Ko‘rib chiqilayotgan ob’ektlarni qurish usuli
quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Vibratsiyali izolyatorlar va quvvat moslamalarini ostiga
joylashtirish binoning yuqori tuzilishi bilan to‘xtash orqali vaqtincha unga tayanadigan,
vibratsiyali izolyatorlarni quvvat bilan qurishga olib kelish kerak. Yuqori strukturaning
poydevordan ajralishi bilan ish holatidagi moslamalar, bundan tashqari tebranish izolyatorlari
va quvvat moslamalari ochiq joylarda joylashtiriladi. Yuqori tuzilmaning pastki bo‘shliqlari
yuqori tuzilish va siqilgan holatda tebranish izolyatorlarini o‘rnatadi. Elastik kuchlar tufayli
ajralishdan keyin, yuqori tuzilishdagi tebranish izolyatorlari tayanchdan chiqariladi. Tebranish
izolyatorlarini ish holatiga keltirish quyidagi hollarda amalga oshiriladi.
