185
10.
Machmudov, S. M., and Sh Kh Samieva. "QUANTITATIVE ASSESSMENT
OF THE RELIABILITY OF THE SYSTEM" FOUNDATION-SEISMIC ISOLATION
FOUNDATION-BUILDING"." Central Asian Journal of STEM 2.2 (2021): 445-452.
11.
Махмудов, С. М., and Ш. Х. Самиева. "КОНСТРУКТИВНЫЕ РЕШЕНИЯ
СЕЙСМОИЗОЛИРУЮЩИХ ФУНДАМЕНТОВ ЗДАНИЙ." НАУЧНЫЕ РЕВОЛЮЦИИ
КАК КЛЮЧЕВОЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ НАУКИ И ТЕХНИКИ (2021): 36-38.
ZILZILAGA CHIDAMLI BINOLARNING KONSTRUKTIV ELEMENTLARI.
assistent A.E. Berdimurodov, assistent Z.A. Sobirova
Toshkent arxitektura – qurilish universiteti, O’zbekiston
Annotatsiya: Maqola qurilish sohasiga tegishli, ya’ni zilzilaga chidamli binolarni
rekonstruksiya qilish, tiklash yoki qurish va favqulodda vaziyatlar xavfi zonasida joylashgan.
Ushbu ob’ektlarda ko‘p qatlamli vibratsiyali izolyatsion tayanchlardan foydalanish paytida
vertikal yuklar, seysmik faollik paytida gorizontal yuklar qaytarilmas va kritik buzilish yoki
minimal deformatsiyalanadi.
Kalit so‘zlar: Xavf, deformatsiya, favqulodda vaziyat, vibratsiyali izolyator, zilzilaga
chidamli binolar va tuzilmalar.
Аннотация: Статья относится к строительной отрасли, то есть к
реконструкции, реставрации или строительству сейсмостойких зданий и находится в
зоне риска возникновения чрезвычайных ситуаций. Вертикальные нагрузки при
использовании многослойных виброизоляционных опор на этих объектах,
горизонтальные нагрузки при сейсмической активности необратимы и вызывают
критические искажения или минимальные деформации.
Ключевые слова: Опасность, деформация, аварийность, виброизолятор,
сейсмостойкие здания и сооружения.
Annotation: the article concerns the construction sector, that is, the reconstruction,
restoration or construction of earthquake-resistant buildings and is located in the emergency
risk zone. Vertical loads during the use of multilayer vibrating insulating supports on these
objects, horizontal loads during seismic activity are irreversible and cause critical distortion
or minimal deformation.
Key words: Danger, deformation, emergency, vibration insulator, earthquake-resistant
buildings and structures.
Kirish
. Hozirgi vaqtda mustahkamlangan bino va inshootlarni qurish, shamol yuklarining
ta’siriga chidamliligini oshirish zilzilaviy tumanlardagi qurilishlarda dolzarb vazifadir.
Zilzilaviy tumanlarda yuklar ta’siriga binoning chidamliligini oshiradigan elementlar
joylashtirish orqali hal qilinadi, ushbu ob’ektlarda ko‘p qatlamli vibratsiyali izolyatsion
tayanchlardan foydalanish paytida vertikal yuklar va faol idrok etish seysmik faollik paytida
gorizontal yuklar qaytarilmas va kritik buzilish yoki minimal deformatsiyalanadi. Bu sharoitda
bino yoki inshootning seysmik ishonchliligi va xavfsizligi, favqulodda vaziyatlar, shuningdek
shamol yuklari ta’sirida ularning zaifligini kamaytirish va zilzilalarning seysmik xavfsizligini,
chidamliligini oshirishga to‘g‘ri keladi. Ko‘rib chiqilayotgan ob’ektlarni qurish usuli
quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Vibratsiyali izolyatorlar va quvvat moslamalarini ostiga
joylashtirish binoning yuqori tuzilishi bilan to‘xtash orqali vaqtincha unga tayanadigan,
vibratsiyali izolyatorlarni quvvat bilan qurishga olib kelish kerak. Yuqori strukturaning
poydevordan ajralishi bilan ish holatidagi moslamalar, bundan tashqari tebranish izolyatorlari
va quvvat moslamalari ochiq joylarda joylashtiriladi. Yuqori tuzilmaning pastki bo‘shliqlari
yuqori tuzilish va siqilgan holatda tebranish izolyatorlarini o‘rnatadi. Elastik kuchlar tufayli
ajralishdan keyin, yuqori tuzilishdagi tebranish izolyatorlari tayanchdan chiqariladi. Tebranish
izolyatorlarini ish holatiga keltirish quyidagi hollarda amalga oshiriladi.
186
Rasm 1.
Zilzilaga chidamli bino
tuzilishining umumiy ko‘rinishi:
1-vibratsiyali zolyatsiyalangan
poydevor; 2-tebranish izolyat-siyasi
tizimiga ega vertikal qo‘llab-
quvvatlovchi tuzilma-lar; 3-vibratsiyali
izolyatsiya tizimiga ega gorizontal
qo‘llab-quvvatlovchi tuzilmalar; 4-ichki
qismlar; 5-binoning tomi;
6-mustahkamlangan eshiklar;
7-kuchaytirilgan deraza teshik-lari.
Binoning ichki qavatidagi qirimi
elastik
asosda
amalga
oshiriladi
(rasm.2).
Vibro-dempfer
bilan
mustahkamlangan o‘rnatish plitasi,
binoning ostki plitasiga o‘rnatiladigan beton material, bo‘shliqli pollar, gidroizolyatsiya
materiallari yuk ko‘taruvchi devorlarga nisbatan bo‘shliq bilan binolarga o‘rnatish plitasining
samarali tebranish izolatsiyasini ta’minlash uchun barcha yo’nalishlarda vibro-dempfer
materiallari o‘rntiladi. Ular binoning yuk ko‘taruvchi devorlariga fazoviy tizim bilan
biriktirilgan joylari gorizontal joylashgan tebranish izolyatorlaridan tashkil topgan. Tebranish
izolyatsiyasi statik va dinamik yuklarni sezadigan, vertikal ravishda joylashtirilgan.
Rasm 2
. Binoning ichki qavatidagi qirimi.
2-vertikal ko’rinishdagi devor, 8-o‘rnatish plitasi, 9-bino ostki plitasiga o‘rnatiladigan beton
material, 10-bo‘shliq, 11-issiqlik izolyatsiya materiallari, 12-gidroizolyatsiya materiallari,
14;15-gorizantal ravishda joylashtirilgan tebranish izolyatorlari, 16- vertikal ravishda
joylashtirilgan tebranish izolyatori.
Bu tebranish izolyatorlari statik va dinamik yuklarni sezadigan, vertikal ravishda
joylashtirilgan.
Binoning ostida temir-beton plitaning tebranish izolyatsiyasi sxemasi keltirilgan (3-
rasm). Binoning elementlarini bir-biriga bog‘lagan temir-beton plitalardan iborat vibratsiyali
himoya qilishning cheksiz varianti bo‘lgan va quyidagilarni o‘z ichiga olgan. Bino elementlari
o'z-o‘zidan, kamida to‘rtta rezina tebranish izolyatori metall plita va temir-beton plita o‘rtasida
o‘rnatiladi. U binoning ostida joylashgan bo‘lib, bir vaqtning o‘zida to‘liq bajarilgan, kamida
sakkizta chiziqli poydevor bloklari, ular o‘ziga xos himoya vositasi bo‘lib, metall plitalarning
har biriga teng kamida uchta temir-beton ustun-tayanchlarga o‘rnatilgan.
187
Rasm 3.
Binoning ostida temir-beton plitaning tebranish izolyatsiyasi sxemasi.
23-temir-beton plita, 24- rezina tebranish izolyatori, 25- metall plita, 26-binoning
ostida joylashgan poydevor bloklari, 27; 28- chiziqli poydevor bloklari, 29- ustun-tayanch
bloklar, 30-qum yostiqlar, 31- tensorezistorli sensorlar.
Vibratsiyali izolyatorlarning cho‘kishini nazorat qilish, qum yostiqlari metall
ajratiladigan plitalarga o‘rnatilgan. Elastik materialdan tayyorlangan tebranish izolyatorlarining
har biri bir-biriga qattiq rezina plitalardan iborat bo‘ladi. Ular yuqori va pastki sirtda joylashgan
teshiklari orqali amalga oshiriladi. Shashka taxtasi naqshidagi tebranish izolyatori vibratsiyali
izolyatorlarning shakli kvadrat yoki to‘rtburchak bo‘lishi mumkin. Har bir chiziqli poydevor
bloklari temir-beton plitadan iborat bo‘lib, qum yostiqlari ostiga o‘rnatiladi. Kauchuk tebranish
izolyatorlari tensorezistorli sensorlar bilan o‘rnatiladi. Ular vibratsiyali izolyatorlarning
cho‘kishini nazorat qiladi.
Rasm 4.
Vibratsiyali izolyatorning umumiy ko'rinishi va tebranish izolyatorining A-A qismi.
32; 33-vibratsiyali izolyator, 34- vibratsiyali izolyator teshiklari.
Binoni gorizontal tebranishlardan himoya qilish uchun, yerga tarqalgan tebranish
izolyatsiyasi tizimiga mos keladi. Shu maqsadda butun binoning umumiy qismiga qo‘llab-
quvvatlovchi devor o‘rnatiladi. Vibratsiyali izolyatorlar orqali yuk ko‘taruvchi devorlar
o‘rnatilgan. Vibro-izolyatsiya qilingan binoning dizayni, qattiqlikni oshiradi. Binoning pastki
qavati fazoviy ramka shaklida qilingan. Ramkaga bir-birining ustiga chiqadigan monolit temir-
beton konstruktsiyalarning (rasmda ko‘rsatilmagan) tuzilishi quyidagilarni ta’minlaydi va
qo‘llab-quvvatlash tufayli uning pasayishini qoplaydigan binoning mustahkamligi oshiradi.
Vibratsiyali izolyatorlarda xuddi shu maqsadda eshik ustidagi belbog’lar kuchaytiriladi va
konstruktsiyalar mustahkam bo‘lishi uchun, boshqa teshiklar bilan (rasmda ko‘rsatilmagan)
poydevor lentali xoj shaklida qilinadi.
Poydevor plitasidan yuqoriga ko‘tarilgan taxminan 50 sm balandlikdagi burmalar
qopqoq bilan vibratsiyali izolyatorlarning har biri mustahkam, bir-biriga bog‘langan kauchuk
188
plitalar bilan yuqori va pastki sirtda joylashgan teshiklari orqali joylashtiriladi. Shamollatish,
elektr va boshqalarni o‘rnatish joylari, podvaldagi uskunalar kirish shartlaridan tanlangan
vibratsiyali izolyatorlarga (rasmda ko‘rsatilmagan), ularni o‘rnatish va demontaj qilish, tovush
to‘lqinlarining to‘ldirilgan faol bo‘shliqlari bilan o‘zaro ta’siri, yonmaydigan ovoz yutgich,
yuqori chastotali shovqinlarni o‘chirishga olib keladi. Bo‘shliqlarning mavjudligi tufayli yuzasi
ko‘payadi. Natijada tovushni yutish koeffitsienti oshadi.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Дурнев Р.А., Кочетов О.С., Иванова О.Ю. Сейсмостойкая конструкция здания
// Заявка на изобретение № 2012102738. Опубликовано 10.08.2013. Бюллетень
изобретений № 22.
2.
Khakimov, Gayrat Akramovich. "The nature of the change in the connectivity of
moistened loess soils during vibration."
American Journal of Applied Science and
Technology
2.06 (2022): 26-41.
3.
Дурнев Р.А., Кочетов О.С., Иванова О.Ю., Авгуцевичс А.Х. Способ
повышения сейсмостойкости кирпичной стеновой панели // Заявка на изобретение №
2012104582. Опубликовано 20.08.2013. Бюллетень изобретений № 23
4.
Аюбов Э.Н., Омельченко М.В., Кочетов О.С., Тараканов А.Ю., Скубак Н.Ю.,
Поляков И.А. Сейсмостойкое сооружение // Патент РФ на полезную модель № 131036.
Опубликовано 10.08.2013. Бюллетень изобретений № 22.
5.
Khakimov G.A., Samiyeva Sh.Kh., Muminov M.A., Berdimurodov A.E.
DEFORMATION OF MOISTENED LOESS FOUNDATIONS OF BUILDINGS UNDER
STATIC AND DYNAMIC LOADS European Journal of Research Development and
Sustainability (EJRDS) ISSN: 2660-5570 Vol.3 No.12,December 2022, pages:44-48.
6.
Khakimov G.A., Abduraimova Kh.R.,Muminov A.A.,Berdimurodov A.,Sobirova Z.
CONSTRUCTION OF BUILDINGS AND STRUCTURES IN DIFFICULT SOIL
CONDITIONS AND SEISMIC REGIONS OF THE REPUBLICS OF CENTRAL ASIA.
INTERNATIONAL BULLETIN OF APPLIED SCIENCE. IBAST,Volume 3,Issue 6,June
2023,pages: 315-319, ISSN :2750-3402.
7.
Khakimov G.A.,Samiyeva Sh.Kh.,Muminov A.A.,Berdimurodov A.E.,Muminov
J.A. COMPACTION OF LOESS BASES OF BUILDINGS AND STRUCTURES, AS WELL
AS BULK SOILS AROUND THE FOUNDATION USING VIBRATORY ROLLERS IN
SEISMIC AREAS.GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH
JOURNAL (GIIRJ) ISSN (E): 2347-6915 Vol.11,Issue 04,April (2023), pages: 307-311.
8.
Хакимов, Ғ., Мўминов, А., Бердимуродов, А., & Туляганов, З. (2023).
ЭНЕРГИЯТЕЖАМКОР ВА ПАСТ ЭНЕРГИЯ ЭҲТИЁЖЛИ ЗАМОНАВИЙ БИНОЛАР
ҚУРИЛИШИНИНГ ЖАҲОН АМАЛИЁТИ ВА УНДАН ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА
ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ. Talqin va tadqiqotlar, 1(19).
9.
Khakimov, Gayrat. "NEW GENERATION BUILDINGS THAT EFFECTIVELY
USE ENERGY AND THEIR UZBEK EXPERIENCE."
International Bulletin of Engineering
and Technology
3.2 (2023): 74-78.
10.
Khakimov, G. A. "Changes in the Strength Characteristics of Glinistx Soils under
the Influence of Dynamic Forces International Journal of Engineering and Advanced
Technology, IJEAT."
Exploring innovation
(2020): 639-643.
11.
Khakimov, Gayrat Akramovich. "CHANGES IN PLASTIC ZONES IN LESS
BASES UNDER SEISMIC VIBRATIONS." Journal of Nev Zealand, 742-747.
12.
Khakimov, Gayrat, et al. "INFLUENCE OF HUMIDITY ON CHANGES IN THE
STRENGTH
CHARACTERISTICS
OF
LESS
SOILS
UNDER
SEISMIC
INFLUENCE."
International Bulletin of Engineering and Technology
3.6 (2023): 274-281.
13.
Khakimov,
Gayrat.
"FORMATION
AND
DEVELOPMENT
OF
SEISMOPROSADOCHNOY
DEFORMATION
AND
UVLAJNYONNYKH
189
LYOSSOVYKH OSNOVANIYAX ZDANII SOORUJENI."
International Bulletin of Applied
Science and Technology
3.6 (2023): 1339-1345
14.
Хакимов, Г. А., et al. "РАЗВИТИЕ ПЛАСТИЧЕСКОЙ ДЕФОРМАЦИИ
ЛЁССОВЫХ ГРУНТОВ В ПОДФУНДАМЕНТНОЙ ЧАСТИ ОСНОВАНИЯ ПРИ
СЕЙСМИЧЕСКИХ ВОЗДЕЙСТВИЯХ."
GOLDEN BRAIN
1.1 (2023): 130-135.
15.
Gayrat, Gayrat Khakimov, and Khadicha Abduraimova. "INCREASING
DAMAGE TO STABILITY OF BUILDINGS ERECTED ON LESS SOILS IN SEISMIC
AREAS, DEPENDING ON SOME FACTORS."
International Bulletin of Engineering and
Technology
3.9 (2023): 61-69.
16.
Akramovich, Khakimov Gayrat, and Islamova Nargiza Abdukarimovna. "MAIN
ASPECTS OF ENERGY CONSERVATION IN CIVIL ENGINEERING."
Open Access
Repository
9.4 (2023): 116-123.
17.
Юсупов Р.Р., Шарипов Ш.Б., Ражапбаев Қ.Р. Темирбетон йиғма каркасли
бинонинг техник ҳолати ва зилзилабардошлиги УУК: 693.95 Toshkent, 4, 2021
