74
AQSH-XITOY MUNOSABATLARINING DUNYO TARTIBOTIGA TA’SIRI
Ergashbayev Sherzod, Jahon iqtisodiyoti va
diplomatiya universiteti Xalqaro
munosabatlar fakulteti talabasi E-mail:
ergashbayevs@gmail.com
Annotatsiya.
AQSh-Xitoy munosabatlarining keskinligi dunyo
tartibotini yangilanishiga olib kelmoqda. Shu maqsadda yangilanayotgan
dunyo tartibotini ilmiy tadqiq qilish dolzarblashmoqda. Ushbu maqolada
AQSh va Xitoyning dunyoda kechayotgan zamonaviy siyosiy jarayonlarga
ta’siri keng yoritib berilgan. Bunda event-tahlil, qiyosiy tahlil va intervyu ilmiy
metodlaridan foydalanilgan. Maqolada Xitoyning iqtisodiy kuchayishi kuchlar
muvozanati o’zgarishiga olib kelishi, jahon hamjamiyatida Xitoy mafkurasiga
bo‘lgan hayrixohlik oshishi va AQSh-Xitoy ziddiyati mintaqalaro kesimda
davom etishi xulosa qilingan. Maqolada ushbu ikki davlat o‘rtasidagi
aloqalarning tadqiqoti bo’yicha yangi yo‘nalishlar va siyosiy qarashlar
keltirilganligi bilan ajralib turadi va u xalqaro munosabatlar bo‘yicha
mutaxassislar va tashqi ishlar sohasidagi mutasaddilarning faoliyatida foydali
bo‘lishi mumkin.
Kalit so’zlar:
AQSh-Xitoy munosabatlari, dunyo tartiboti, kuchlar
muvozanati, Xitoy mafkurasi, soft power, regionalizm.
"Xitoy uxlab qolsin, chunki u uyg‘onganida u dunyoni larzaga
keltiradi", - deb Napoleon Bonapartga tegishli iqtibosni juda ko‘p
uchratamiz[1]. Bu so‘zlar Napoleon Bonapart tomonidan aytilganmi yoki
yo‘qmi, ammo Xitoy Xalq Respublikasi (XXR)ning iqtisodiy taraqqiyoti, harbiy
salohiyatining kundan kunga oshib borishi, hamda hozirgi tashqi siyosati bu
so‘zlar haqiqatga yaqinligini ko‘rsatib bermoqda. Hattoki, ba’zi
bir olimlar Amerika Qo‘shma Shtatlarining gegemonligi o‘z nihoyasiga
yetmoqda degan o‘z bashoratlarini bildirishmoqda.
Xitoy o‘zining iqtisodiy, harbiy, siyosiy nufuzini 1989-yildan boshlab,
asosan, Sovuq urush tugaganidan so‘ng sezilarli darajada oshirib kelmoqda.
Xitoyning dunyoning ikkinchi yirik iqtisodiyoti sifatida paydo bo‘lishi butun
dunyo mamlakatlari bilan iqtisodiy o‘zaro bog‘liqlikning kuchayishiga olib
keldi[2]. Xitoy savdosi va sarmoyasining kengayishi boshqa davlatlar uchun
ham imkoniyatlar, ham qiyinchiliklar tug‘dirdi. Masalan, Belt and Road
Initiative (BRI) infratuzilmani rivojlantirish va ulanishni osonlashtiradi, ammo
qarz barqarorligi va potensial geosiyosiy ta’sirga oid xavotirlarni ham keltirib
chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, ko‘plab G‘arb davlatlari, ayniqsa, AQSh
XXRning Den Syaopin davridan boshlab kuchayib borayotgan iqtisodiy
taraqqiyot modelidan xavotirga tushayotganiklari aniq. Bunga sabab, Xitoy
olib borayotgan bozor iqtisodiyoti AQSh va G‘arb davlatlari tomonidan
tasarruf qilinayotgan bozor tuzumini, dunyoning iqtisodiy tartibotini
o‘zgartirishga olib kelishi mumkin.
Xitoy Xalq Respublikasi sotsial tuzumdagi davlat hisoblansa-da,
liberal bozor iqtisodiy taraqqiyotni ham chambarchas olib ketmoqda. Ya’ni
boshqa davlatlarga o’xshamagan gibrid siyosiy institutni yarata olishdi:
demokratik xususiyatlarga ega partiya avtokratiyasi. Birinchi navatda,
XXRning iqtisodiy modelida siyosiy kuch va qaror qabul qilishda demokratik
element va kollektiv boshqaruv aralashmasidan hosil bo’lgan partiya
avtoritarizmidan, davlat aralashuvi va erkin bozor prinsiplari aralashmasidan
tashkil topgan bozor avtoritarizmi tamoyiliga asoslanadi[3]. Ikkinchidan,
siyosiy kuchga bo‘ysundirilgan yangi iqtisodiy mantiq bozor avtoritarizmiga
asoslangan tamoyil yotadi[4].
Tabiiyki, Xitoy modeli Rossiyaning SSSR davridagi shok
terapiyasidagi iqtisodiy bozorga o’tishdagi siyosiy xatoga uchramagan,
AQShdan farqli ravishda tez sur’atlarda iqtisodiy taraqqiyotga erishgan
74
namuna hisoblanadi. Shu sababdan, rivojlanayotgan mamlakatlar yoki
rivojlanmagan mamlakatlar o‘zlarining taraqqiyot namunalarini AQSh
tomonidan yaratilgan iqtisodiy tartibotni emas, balki XXR tomonidan
yaratilayotgan dunyo tartibotiga yon bosish ehtimoli oshib borishi mumkin.
Tabiiy ravishda, Xitoy modeli ham kamchiliklarga ega, ya’ni barqaror
emasligi aniq. Sababi iqtisodiy rivojlanish natijasida yechimini topish zarur
bo’lgan iqtisodiy muammolar:yuqori qarz, sohilbo’yi va ichki shaharlardagi
rivojlanish tafovuti, atrof-muhit ifloslanishi va boshqa shu kabi muammolarni
unutmasligimiz kerak.
AQSh tarafidagi G7 dunyoning yetti ilg’or iqtisodiyoti davlatlarining
norasmiy birlashmasiga hozirgi kunda BRICS tashkiloti asosiy raqib deb
hisoblanmoqda. Bu ham AQSh va Xitoyning raqobatini ko’rsatadi.Bu
kurashda BRICS tashkiloti ancha xavf solishi kutilmoqda, hatto, ayrim
tahlilchilarning fikriga ko’ra, dunyo tartibotidagi muvozanatni keskin
burilishiga olib kelishi kutilmoqda. Prognozlarga ko’ra, 2030-yilgacha yangi
a’zolarining qo’shilishi natijasida BRICS mamlakatlari jahon YaIMning
50%izidan ortig’ini ta’minlay oladi. Bu esa jahon iqtisodiyoti va dunyo tartibiga
katta ta’sir ko’rsatadi. Agar BRICS mamlakatlari umumiy valyutadan
foydalangan holda savdo qilishga kelishib olsa, bu dedollarizatsiya jarayonini
tezlashtirishi mumkin.[9] Bu esa AQShning yana bir ta’sir kuchini yo’qolishini
anglatadi. Agar bu tashkilotga qarshi G7 mamlakatlari muvozanatni tiklash
maqsadida AUKUSni qamrovini kuchaytirishmasa, dunyo hukmronligini
qo’ldan boy berishlari tabiiy.
XXI asrga kelib dunyo hamjamiyatida mamlakatlar aholisiga ta’sir
o’tkazishning hard power(qattiq kuch) usulini soft power(yumshoq kuch)
egalladi. Sababi aynan shu yo’l bilan, aholiga singdirilgan biron davlatning
yumshoq kuchi doirasida yaratilgan tasvirlari orqali, ular dunyo xalqiga
amalga oshirayotgan “yordam”lari, xalqaro arenadagi “xaloskor” maqomlari
kabi imidjlari orqali o’z obro’sini, hamda ta’sir doiralarini, siyosiy kuchini
75
91
yuqori darajada oshirib bora olishyapti. 2023-yilda dunyodagi eng yaxshi
yumshoq kuch davlatlari reytingida AQSh o’z peshqadamligini saqlab
qolmoqda[2]. Xitoy esa reytingda bu yil 5-o’rinni egalladi[3]. “Amerikacha”
hayot, amerika kinolari, har xil turdagi yoshlarga ta’lim berish bo’yicha
almashinuv dasturlari, gumanitar yordamlari, Kennedi davridan beri “Peace
corps” dunyodagi nochor davlatlarga moddiy yordam ko’rsatish loyihasi[4], tez
tayyor bo’luvchi (fast-food) brendlari, qo’shiqlar va boshqa shu kabi yumshoq
kuchlari AQShning siyosiy, madaniy va boshqa barcha turdagi kuchini 1-
o’rinda saqlab kelmoqda va dunyoda o’z tartibotini amalga oshirishga imkon
berib kelmoqda. Bu borada Xitoy ham o’z madaniyatini yoyish maqsadida juda
ko’p filmlari orqali dunyoga mashhur. Misol uchun yumshoq kuch tahlilchisi
Nyening ta’kidlashicha, Amerika kino kassalarida eng ko’p daromad olib
kelgan xorijiy filmlardan biri Crouching Tiger Hidden Dragon filmi Xitoyning
madaniy yumshoq kuchi muvaffaqiyati sifatida aytilmoqda[5]. Bundan tashqari,
Xitoy jang san’ati sifatida tan olingan Kung-Fu, Ip Man filmlari davlat
madaniyatini keng yoyishga yordam berib kelmoqda. Xitoy media sohasini
rivolantirish borasida ham 2009-yildan beri 9 milliard dollar pul sarfladi, hamda
buning natijasida CCTV, Xinhua, Global Times va China Radio International
(CRI) global axborot agentliklarini ta’sir doirasini kengaytirib oldi[6]. Hamda
Afrika mamlakatlarida hamkorlik va o’z nashrlarini chiqaradigan gazeta,
o’zining teleradiokompaniyalarini ham ishga tushirishga muvaffaq bo’ldi.
Albatta Xitoyning yumshoq kuchi borasida gap ketganda, uning
rivojlanish modeli, hamda boshqa davlatlarga kiritayotgan investitsiyalarni ham
aytib o’tish joiz. AQShdan farqli o’laroq, Xitoy kredit va savdo aloqalariga
alohida shartlar qo’ymaydi. Shuning uchun ham Xitoy investitsiyalari orqali
“qahramon xaloskor” va yaxshi “sherik” sifatida o’z siyosiy kuchini oshirib
olmoqda.
11-sentabr voqealaridan so’ng AQSh endilikda qattiq kuchdan
foydalanishga o’tgan edi. Hamda Sovet Ittifoqi parchalanganidan so’ng,
yagona gegemon davlat sifatida, endilikda dunyoda “politsiyachi” rolini
92
bajarmoqchi bo’ldi. Buning oqibatida keyinchalik noto’g’ri deb topilgan juda
ko’p urushlarni olib bordi. Misol uchun, Vetnam urushi, Iroqqa bostirib kirishi,
NATOning Yugoslaviyani bombardimon qilishi, Afg’onistondagi harakatlar va
shu kabi bir qancha faoliyatlari natijasida ko’pgina davlatlarning nafratiga
uchradi. Bu esa yangi dunyo tartibi o’rnatish davrida, ko’p mamlakatlar Xitoy
tomonda turishiga olib kelishi mumkin.
Ammo Xitoyning qarzlari, investitsiyalari xavfsiz emas ko’rinadi. Bunga
sabab ayrim kredit olgan davlatlarning qarzlari evaziga o’z mamlakat
hududlarining bir qismini foydalanishga yoki bo’lmasa Xitoyning tasarrufiga
o’tishi bilan izohlash mumkin. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, Xitoy o’zining “qarz
tuzog’i diplomatyasi” orqali Misrga bergan 8 milliardlik krediti evaziga, uning
muhim strategik portlariga va aeroportlariga almashtirishni muhokama
qilgan[7]. Agarda qarzi evaziga Suvaysh kanalini o’z nazoratiga olsa, Xitoy
jahon iqtisodiyotini qo’lga olishi mumkin. Bu kabi jarayonlardan so’ng Xitoyning
qarz ilmog’iga tushishdan yoki undan qutulish uchun AQShning yaxshiroq taklif
yordamini kutishlari mumkin.
AQSh Xitoyning kamchiliklaridan, boshqa davlatlarga solib qo’ygan
qo’rquvlaridan uddaboronlik bilan foydalangan holda, bu harakatlarni o’z
tomoniga burib olishi zarur. Aks holda, Xitoy hech qanday zo’ravonliklarsiz,
tajovuzlarsiz, huquqiy yo’l bilan barcha muhim yerlarga ega chiqishda,
davlatlar orasida o’z siyosiy nufuzni oshirishda davom etaveradi. Bu esa
xalqaro arenada AQSh gegemonligini batamom barham topishiga katta zamin
yaratib beradi. Xitoy esa AQShning kelgusidagi harakatlariga tayyor turishi
zarur, va hozirdagi AQShning hukmronligiga bo’lgan boshqa davlatlarning
qarshiligidan tezroq foydalanib qolishi darkor.
Amerika Qo‘shma Shtatlarining esa bu borada o‘z pozitsiyalarini
mustahkamlab kelmoqda. Misol uchun, XXRning qo‘shni davlatlari Yaponiya,
Koreya, Tinch okeani mintaqasidagi barcha davlatlar bilan koalitsiya tuzib
bormoqda. Uning eng katta yutuqlaridan biri yuqorida ta’kidlab o‘tkanimizdek
93
yumshoq kuchi, va u bilan hamkorlik qilgan davlatlarning taraqqiyot darajasi
yuqorililigi uning dunyo hamjamiyatida gegemonligini saqlab kelmoqda.
AQSh va XXR davlatlarining raqobati mintaqalar kesimida ham davom
etishni bohladi. Bunga misol qilib, Yaqin Sharq mintaqasini olishimiz mumkin.
Vashington Yaqin Sharq mintaqasida demokratiya urug‘ini sochish niyatida
qilgan hatti-harakatlari natija bermadi. Aksincha, ko‘plab davlatlarning
vayrongarchilik oqibatlariga, qo‘shni davlatlarning bir biriga dushmanlik
kayfiyati oshib bordi. Pekin esa o‘zining 2022-yilda e’lon qilgan Global
Xavfsizlik Tashabbusi orqali Saudiya Arabistoni va Eronning to‘xtab qolgan
diplomatik aloqalarini qayta tikladi. Hamda Isroil-Falastin, Rossiya- Ukraina
mojarolariga ham o‘z yechimlarini taqdim etdi. Osiyo va Afrika mintaqasida
Xitoyning ta’siri ortib borayotgan bo‘lsa-da, AQSh Hind-Tinch okeani, Yevropa
mintaqasida haligacha o‘zining mustahkam pzotsiyasini saqlab kelmoqda.
XXRning 3 yil davomida 2021-yil Global Rivojlanish Tashabbusi, 2022-
yilda Global Xavfsizlik Tashabbusi, 2023-yilda Global Sivilizatsiyalar
Tashabbuslari orqali Amerika va G‘arb davlatlari tomonidan o‘rnatilgan dunyo
tartibotiga javoban o‘zi yaratgan tartibotni dunyo davlatlariga taqdim etmoqda
va ko‘plab davlatlar bu jarayonga qo‘shilishmoqda.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, XXR va AQSh raqobati dunyo tartibotida
o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib kelmoqda. XXRsi o‘z tashabbuslari bilan
Amerika uchun xavfli tus olmoqda. Shunga qaramasdan, Amerikaning
yumshoq kuchi va boshqa davlatlar bilan hamkorlik va koalitsiyalari oldida
Xitoy hali ko‘proq ishlar amalga oshirishi kerakligini anglatmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
https://www.google.com/amp/s/www.forbes.com/sites/ewelinaocha
b/2021/01/13/let-china-sleep-for-when-she-wakes-she-will-shake-the-
world/amp/
94
2.
https://www.unrisd.org/en/activities/events/the-legend-of-chinas-
growth/seminar-paper
3.
https://www.uzanalytics.com/iqtisodi%D0%B5t/9183/
4.
https://www.uzanalytics.com/iqtisodi%D0%B5t/9183/
3.
https://brandirectory.com/softpower/
4.
https://brandirectory.com/softpower/
5. Gafarov I. Jon Fidjerald Kennedi. -Toshkent: Muharrir nashriyoti,
2022y. - 75 b.
6. Ryan Avery, “An examination of China’s soft power”, 2015,-43 b.
https://www.researchgate.net/publication/330175264 An Examination of
China's Soft Power
7. Ryan Avery, “An examination of China’s soft power”, 2015,-43 b.
https://www.researchgate.net/publication/330175264 An Examination of
China's Soft Power
8.
https://kun.uz/en/news/2022/10/31/analysis-is-chinas-debt-trap-
diplomacy-dangerous-for-central-asia
9.
https://telegra.ph/BRICS-va-yangi-dunyo-tartibining-siyosiy-
iqtisodi-06-30
10. Rashitovna, Kadirova Nargiza. "Consular law: international legal
framework, experience of leading democratic countries." European
research 1 (24) (2017): 58-61.
