192
DAVLATLAR TASHQI SIYOSATINI O‘RGANISH USULLARI VA
XUSUSIYATLARI
Sheraliyev N.
PhD ilmiy tadqiqotchisi
Annotatsiya.
Mazkur maqolada tashqi siyosat tushunchasi, uning
ijtimoiy va siyosiy fanlar yo’nalishi doirasida berilgan tariflar, shuningdek,
tashqi siyosat metodologiyasi uni rivojlantirishda va tadqiq etishda katta hissa
qo’shgan olimlar va ularning fikrlari yoritib o’tilgan.
Kalit so’zlar.
Tashqi siyosat, xalqaro munosabatlar, g’arb
tadqiqotchilari, tizimli yondashuv.
Xalqaro munosabatlar va davlatlarning tashqi siyosat muammolarini
o‘rganishni turli fanlar, ularni o‘z nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadilar: tarix,
siyosatshunoslik, sotsiologiya, iqtisod va huquq fanlari va boshqalar. Shu
sababli “davlat tashqi siyosati” tushunchasiga ta‘rif berishda ma‘lum farqlar
mavjud. Eng maqbuli, bizning fikrimizcha, quyidagi ta‘rifdir: “Tashqi siyosat -
bu davlatning xalqaro maydondagi faoliyati, tashqi siyosiy faoliyatning
boshqa sub‘ektlari: davlatlar, xorijiy partiyalar va boshqa jamoat tashkilotlari,
jahon va mintaqaviy xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi faoliyati.
Tashqi siyosat davlatning iqtisodiy, demografik, harbiy, ilmiy-texnik va
madaniy salohiyatiga tayanadi; Shuningdek, Tashqi siyosat - boshqa
davlatlar bilan o‘z davlati manfaatlaridan kelib chiqqan holda munosabatlar;
davlatning xalqaro munosabatlardagi umumiy kursi, shuning bilan birga,
tashqi siyosat davlatning ichki siyosati bilan uzviy bog ‘liqdir.
Davlatning tashqi siyosatini murakkab ko‘p olchovli va dinamik ijtimoiy
hodisa sifatida o‘rganish uning tadqiqotiga nazariy va uslubiy yondashuvlarni
aniqlash va asoslashni o‘z ichiga oladi. Xalqaro munosabatlar va
davlatlarning tashqi siyosatining zamonaviy nazariyasini yaratish va
rivojlantirishga, ularning tadqiqot metodologiyasini ishlab chiqishda g‘arb
193
olimlari G.Morgentau, Rosenau, R.Aron, S. Hantington, Z.Bjezinskiy katta
hissa qo‘shdilar.
Yuqorida aytib o'tilganlar bilan bir qatorda, turli xil ob‘ektiv va sub‘ektiv
sharoitlar va omillarni hisobga olgan holda, xalqaro munosabatlar va
davlatlarning tashqi siyosatini rivojlantirish va faoliyat ko‘rsatish
muammolariga kompleks, har tomonlama yondashuvni amalga oshirish
imkonini beradigan yetakchi umumiy metodologik usul sifatida tizimli usulni
qollash eng samarali hisoblanadi. Uning umume‘tirof etilgan afzalligi
shundaki, u o‘rganish ob'ektini uning birligi va yaxlitligida taqdim etishga
imkon beradi, tashqi siyosat amaliyotining qonunlarini aniqlashga yordam
beradi, uning to‘liq va ob‘ektiv tavsifiga va tahliliga yordam beradi.
Bilish usuli sifatida tizimli yondashuv XX asr o‘rtalarida adabiyotlarda
ilmiy atamalarga aylanishi oqibatida “tizim”, “element”, “boglanishlar”,
“tuzilma”, “funksiya”, “barqarorlik”, “atrof-muhit” kabi tushunchalar kirib
kelgan paytda shakllangan. Tizimli yondashuvni qollagan birinchi eng
mashhur nazariyotchilar amerikalik olimlar Devid Iston va Talkott
Parsonsedi.[1]
Shuningdek, R.Aronning nuqtai nazari bo‘yicha, “xalqaro tizim
muntazam munosabatlarni qo‘llab-quvvatlaydigan va umumiy urushga jalb
qilinishi mumkin bo‘lgan siyosiy birliklardan iborat” chunki Aron uchun xalqaro
tizimdagi o‘zaro munosabatlar davlatlar bo‘lib, bir qarashda u xalqaro
munosabatlarni jahon siyosati bilan birlashtiradigandek taassurot qoldirishi
mumkin. Biroq, aslida, xalqaro munosabatlarni davlatlararo o‘zaro
munosabatlar tizimi bilan cheklash, R.Aron, ayni paytda nafaqat resurslarni
baholashga, balki xalqaro maydonda o‘z harakatlarini belgilaydigan
davlatlarning salohiyatiga katta e‘tibor qaratibgina qolmay, balki bunday
baholashni xalqaro munosabatlarning sotsiologiyasining asosiy vazifasi va
mazmuni deb hisobladi. Shu bilan birga, u davlatning potentsialini (yoki
kuchini) uning geografik muhiti, moddiy va inson resurslari, jamoaviy harakat
qobiliyatidan iborat agregat sifatida ifodaladi. Shunday qilib, tizimli
194
yondashuvga asoslanib, mohiyatiga ko‘ra, xalqaro (davlatlararo)
munosabatlarni ko‘rib chiqishning uchta darajasini belgilaydi: davlatlararo
tizim darajasi, davlat darajasi va uning kuch (potentsial) darajasi.[2]
Zamonaviy xalqaro munosabatlarni tahlil qilishning uslubiy
yondashuvlari uch jihat atrofida qurilmoqda:[3]
— tadqiqot pozitsiyasini axloqiy qadriyatlar yoki shaxsiy
qarashlardan ajratish;
— barcha ijtimoiy fanlar uchun umumiy bo‘lgan tahliliy uslub va
tartiblardan foydalanish;
— tizimlashtirish, umumiy yondashuvlarni ishlab chiqish va
qonuniyatlarni ochishga yordam beruvchi modellarni qurish.
Shu bilan birga, tarixiy-sotsiologik usulning xalqaro munosabatlarga
tatbiq etilishi va uning bashorat qilish imkoniyatlarini R.Aron ko‘rsatib berdi, u
xalqaro munosabatlarni o‘rganishning to‘rtta darajasini: mohiyati va o‘ziga
xosligini (xalqaro munosabatlar nazariyasi, determinantlar va qonuniyatlarni
(sotsiologiya) tubdan belgilaydi, siyosiy qarorni tayyorlash, qabul qilish va
amalga oshirish jarayoni deb ta’kidlagan. Shuningdek, R.Aron xalqaro tizimni
o‘rganishga o‘z yondashuvini qollagan holda, jahon siyosatida kommunistik
mafkuraning yemirilishidan, postindustrial jamiyatga o‘tishdan boshlab va
milliy davlatlarda suverenitet ma‘nosining o‘zgarishi bilan yakunlangan
ko‘plab kelajakdagi o‘zgarishlarni oldindan belgilab bera oldi. Ushbu usulning
bashorat qilish imkoniyatlari hali qayta ko‘rib chiqilmagan va xalqaro voqelikni
nazariy tahlil qilishda foydalanishga olib keladi [4].
Amerikalik olim Charlz Mccleland [5] siyosiy tadqiqotlar usuli sifatida
tadbir tahlilini (ingliz tilidan, voqea-hodisadan) taklif qildi. Davlat hayoti
hodisalarini guruhlashda asosiy xarakteristikalar G.Lassvellning aloqa
nazariyasidan olingan siyosiy harakat parametrlari edi:
— harakat predmetini aniqlash (tashabbuskor kim);
— siyosiy hodisaning mazmuni;
195
— obyekt (harakat kimga qaratilgan);
— voqea vaqti. [6]
Xalqaro tadqiqotchi arsenalida axborotni olishning asosiy usuli -
televideniya orqali monitoring qilish, internet orqali malumotlarni uzatish,
rasmiy va norasmiy manbalardan axborotlarni jamlash va tahlil qilib boorish
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Системные исследования в политологии: Т. Парсонс, Д.
Истон,
Г.
Алмонд
https://studref.com/354523/pravo/sistemnyeissledovaniyapolitologiipars ons
istonalmond
2. Цыганков П.А. Теория международных отношений: учебник/
П.А. Цыганков. - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Гардарики, 2007. - 557 с.
3. Мировая политика и международные отношения: учеб,
пособие для бакалавров / под ред. Ю. Косова. СПб.: Питер, 2012. С. 42—
43.
4. Арон Р. Мир и война между народами / под общ. рсд. В. И.
Даниленко. М.: nota bene, 2000. С. 50.
5. Mc Clelland C.F. “some effects on theory from the International
Event Analysis Movement: mimeo. USA: University of Southern California,
1970”
6. Zachary S. Sapienza, Narayanan Iyer & Aaron S. Veenstra
“Reading Lasswell's Model of Communication Backward: Three Scholarly
Misconceptions” Routledge, Mass Communication and Society, p.599-622,
Southern Illinois University., 2015
7. Kadirova, Nargiza Rashitovna. "ANALYSIS OF IMMUNITY
BASED ON THE VIENNA CONVENTION ON CONSULAR RELATIONS
WITHIN THE CONTEXT OF THE NATIONAL INTERESTS OF THE
196
REPUBLIC OF UZBEKISTAN." International Journal of Legal Studies
(IJOLS) 4.2 (2018): 441-455.
8. Mirkhamidova, Mahinnora Nurullaevna. "Legal Aspects Of
Cooperation Of The Republic Of Uzbekistan Within The Islamic Development
Bank." The American Journal of Political Science Law and Criminology 3.02
(2021): 131-138.
9. Исраилова, Зарина. "Понятие «эффективность» и его
критерии в деятельности депутатов представительного органа
государственной власти на местах." in Library 19.4 (2019): 59-63.
