449
JAMOATCHILIK NAZORATI TUSHUNCHASI VA MOHIYATI
Jahonov Shohruh Shuhrat o‘g‘li
Toshkent davlat yuridik universiteti
mustaqil izlanuvchisi E-mail:
jahonovshohruh@gmail.com
Annotatsiya.
Mazkur tadqiqot ishida jamoatchilik nazorati haqida
xorijiy va milliy olimlarning qarashlari tahlil qilingan va ushbu tushunchaning
mualliflik ta’rifi ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
jamoatchilik nazorati, demokratiya, nazorat, fuqarolik
jamiyati.
Bugungi kunda demoktratik davlatning asosiy belgilaridan biri unda
jamoatchilik nazoratining
qay darajada o‘rnatilgani bilan bog‘liq
hisoblanadi. Demokratik jamiyat madaniy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy
asoslaridan qat’i nazar, fikrlar xilma-xilligi, qonun ustivorligi, siyosiy teng
huquqlilik, jamoatchilik nazorati va hukumatning jamiyatga hisobot berishi
singari tamoyillar va institutlar mavjudligi bilan ajralib turadi. Demokratik
davlatlarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday davlatlarda jamoatchilik
nazorati o‘zining ma’lum bir ko‘rinishi bilan demokratiyaning asosiy tayanchi
bo‘lib, mamlakatda qonun ustuvorligiga xizmat qilmoqda.Shu bois
jamoatchilik nazorati tushunchasini ilmiy-metodologik jihatdan o‘rganish, bu
tushuncha mazmun-mohiyatini ilmiy-huquqiy jihatdan tahlil qilish ushbu
tadqiqot ishining dastlabki vazifalaridan hisoblanadi.
Tadqiqot olib borish jarayonida “jamoatchilik nazorati”ko‘plab olimlar
tomonidanpsixologik, siyosiy, huquqiy jihatdan o‘rganilgani bilan, ammo
qonun hujjatlarida bu tushunchaga huquqiy jihatdananiq ta’rif berilmagani
aniqlandi. Shu sababli “jamoatchilik nazorati” tushunchasini ilmiy-nazariy
jihatdan o‘rganish va mualliflik ta’rifini ishlab chiqish maqsadga muvofiq deb
topildi.
450
Jamoatchilik nazorati alohida ijtimoiy tushuncha sifatida paydo
bo'lishi va uning turli tushunchalar tarkibidan alohida ajralib chiqishi
anchagini vaqt talab etgan. Yaxshi bilamizki, nazariy tushunchalar paydo
bo‘lib, ularning ijtimoiy munosabatlarga aylanib borishi o‘ziga xos omillarga
bog'liq bo‘ladi. Ijtimoiy tushuncha paydo bo'lishi va shakllanishida uning
qanday nazariy talqinlarga va vositalarga, umumiy bogliqliklarga
asoslanishi katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
S. Taxoyeva Rossiya Federatsiyasi Jamoatchilik palatasining
jamoatchilik nazorati funksiyasini izohlash davomida, jamoatchilik
nazoratiga hukumat, ijroiya hokimiyati organlari va o‘zini o‘zi boshqarish
organlari faoliyati, shuningdek ommaviy axborot vositalari tomonidan so‘z
erkinligiga rioya etilishi ustidan amalga oshiriladigan nazorat sifatida ta’rif
beradi [1].
Darhaqiqat, S.Taxoyeva tomonidan berilgan ushbu ta’rifda
faqatgina qaysi subyektlar faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati o‘tkazilishi
sanab o‘tilib, tushunchaning o‘ziga esa izoh berilmasdan qolmoqda.
Shuningdek, ta’rifda keltirilgan ommaviy axborot vositalarining so‘z
erkinligiga rioya etilishi ustidan nazorati borasidagi fikri bahslidir.
V.N. Garashchuk jamoatchilik nazoratini qat'iy nazorat ma'nosida
tasniflash imkoniyatinishubha ostiga oladi.U jamoatchilik nazorati haqida
turli jamoat tuzilmalarining faoliyati sifatida gapirar ekan, "bu faoliyatni
ma'lum darajada shartlilik bilan tan olish mumkin, chunki jamoat
birlashmalari o‘z faoliyati davomida davlat organlari faoliyatiga aralashish
huquqi mavjud emas", deb hisoblaydi [2].
T. V. Troitskay V.N. Garashchukning fikriga qo‘shilmaydi, uning
ta’kidlashicha nazorat hali ham davlat funksiyasi bo‘lib, bevosita
qonunlarorqali nazoratni amalga oshirish mexanizmi bilan ta'minlanadi.
Shuning uchun u demokratiyaga erishish uchun tegishli davlat organlari
faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish haqida ko‘proq gapirishni taklif
qiladi [3].
451
Nazarimizda, V.N. Garashchuk jamoatchilik nazoratiga turli jamoat
birlashmalari sifatida qarab, jamoat birlashmalarining vakolat doirasi davlat
organlarining vakolat doirasi bilan teng emasligi nuqtayi nazaridan
yondashgan ko‘rinadi. To‘gri jamoatchilik nazorati subyektlari (jamoat
birlashmalari ham jamoatchilik nazorati subyektlariga kirgani sababli
umumiy ma’noda jamoatchilik nazorati subyektlari deb olamiz)davlat
organlarining, ular mansabdor shaxslarining o‘z vakolatlari doirasida
amalga oshiradigan faoliyatiga aralashish, ularning faoliyati uchun to'siqlar
yaratishhuquqi yo‘q. Ammo jamoatchilik nazorati subyektlarijamoatchilik
nazoratini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan axborotni qonunchilikka
muvofiq davlat organlaridan so‘rab olishi, jamoatchilik nazorati natijalariga
ko‘ra takliflar va tavsiyalar tayyorlashi hamda ularni tegishli davlat
organlariga ko‘rib chiqish uchun yuborishi, fuqarolarning, yuridik
shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlari, jamiyat manfaatlari
buzilganligi faktlari aniqlangan taqdirda, materiallarni huquqni muhofaza
qiluvchi organlarga yuborishi, davlat organlarining qonunga xilof qarorlari,
ular mansabdor shaxslarining xatti-harakatlari (harakatsizligi) ustidan
bo‘ysunuv tartibida yuqori turuvchi organga yoki mansabdor shaxsga yoxud
qonunda belgilangan tartibda sudga shikoyat qilishi mumkin.
Milliy olimlarimizdan I. Ergashev jamoatchilik nazoratini siyosiy
jihatdan tadqiq qilib, shunday ta’kidlaydi: “Davlat hokimiyati organlari
ustidan kuchli jamoatchilik nazoratining mavjudligi-fuqarolik jamiyati barpo
etishning muhim shartlaridan biridir. Binobarin, fuqarolarning faolligi,
ijtimoiy hodisalarga befarq bolmasligi hamda har bir davlat xizmatchisining
o‘z faoliyatini jamoatchilik nazorati ostida ekanligini chuqur his etib borishi
fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida o‘ta muhim ahamiyat kasb
etadi” [4].
T. Do‘stjonov va S. Hasanovlar jamoatchilik nazorati fuqarolik
jamiyatini shakllantirish va to‘g‘ri tashkil etishning asosiy institutlaridan biri
ekanligi ta’kidlab, kengroq ma’noda ta’riflaydi, ya’ni “Jamoatchilik nazorati -
452
bu fuqarolarning davlat hokimiyati, boshqaruvi organlari, ularning
birlashmalari va o‘zini o‘zi boshqarish organlari, fuqarolik jamiyatining
boshqa tuzilmalari (institutlari), shuningdek davlat va nodavlat organlari
tarkibida tuziladigan jamoat organlari ustidan qonun doirasida nazorat
qilishdir” [5].
Mazkur tushunchani yanada aniqroq tushunish uchun jamoatchilik
nazoratiga doir huquqshunos olimlar tomonidan berilgan ta’riflarni ham
keltirish maqsadga muvofiq. Masalan, huquqshunos olim H. Odilqoriyev:
“davlat hokimiyati idoralari va ularning mansabdor shaxslari ustidan
jamoatchilik nazorati davlat tomonidan ta’minlanishi lozim [6] deb tariflagan.
Sh. Yakubov “Jamoatchilik nazoratining amalda samarali joriy
etilishi orqali davlat organlari faoliyatida qonuniylik ta’minlanadi” [7], deb
aytib o‘tgan.
R. Hakimovning fikriga ko‘ra, “Jamoatchilik nazorati kuchli fuqarolik
jamiyatining ajralmas belgilaridan bo‘lib, fuqarolik jamiyati institutlari, keng
jamoatchilik tomonidan davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, ularning
mansabdor shaxslar faoliyatini qonunga muvofiqlik nuqtayi nazaridan
muntazam nazorat qilishni anglatadi” [8].
Sh. Bafayevning ta’kidlashicha, “jamoatchilik nazorati fuqarolar,
nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari
va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarining davlat tomonidan berilgan
vakolatlarga ega bo‘lgan davlat organlari va mansabdor shaxslarning
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va fuqaroning huquqlari,
erkinliklari va qonuniy manfaatlari kafolatlariga amal qilish faoliyatini
nazorat qilishga qaratilgan tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar majmui” [9].
Yuqorida keltirib o'tilgan jamoatchilik nazoratiga doir qarashlar bizga
jamoatchilik nazoratini nazariy jihatidan anglab yetishimizda katta ahamiyat
kasb etadi.
B.I. Ismoilovning fikricha, jamoatchilik nazorati deganda O‘zbekiston
Respublikasi fuqarolari va ularning birlashmalari, fuqarolik jamiyati
453
institutlarining davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari ustidan nazorati
tushuniladi [10]. Mazkur ta’rif jamoatchilik nazoratini to‘liq aks ettirmagan,
ya’ni O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari va ularning birlashmalari,
fuqarolik jamiyati institutlariqaysi holatlarda davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari ustidan nazorat o‘rnatishi ochiq qolgan.
Mazkur tushunchaning ma’nosini kengroq ifodalash maqsadida
yuqorida keltirilgan ta’riflarga qo‘shimcha ravishda “O‘zbekiston yuridik
ensiklopediyasi”da keltirilgan ta’rifni keltirishni ma’qul topdik. “Jamoatchilik
nazorati -bu davlat hokimiyati va boshqaruv organlari hamda nodavlat
tashkilotlarfaoliyati ustidan, fuqarolar, ularning birlashmalari, o’zini o’zi
boshqarish, fuqarolik jamiyatining boshqa tuzilmalari, shuningdek, davlat
va nodavlat tashkilotlari tomonidan tuzilgan jamoatchilik organlari
tomonidan qonun doirasida olib boriladigan faoliyat [11].
Bizningcha, jamoatchilik nazorati tushunchasini izohlashda ikkita
alohida so‘zning bitta yaxlit ma’no ifodalaganiga e’tibor qaratishimiz lozim.
Jumladan,
jamoatchilik
so‘zining asosi
jamoat
so‘zi arabcha so‘z [12] bo‘lib,
birlashma, uyushma, xalq, xaloyiq, kopchilik
degan ma’nolarni bildirishi,
jamoatchilik so‘zining o‘zi
xaloyiq, xalq, omma, kopchilik
ma’nolarini
bildirishi O‘zbek tilining izohli lug‘atida yozilgan. Lekin bunda u aynan bir
guruh manfaatini ifoda etmaydi, ya’ni jamoatchilik yaxlit holda jamoa degan
ma’noni berishi lozim.
Ikkinchi qismiga keladigan bo‘lsak,
nazorat
so‘zi ham arabcha
so‘z [12] bo‘lib,
boshqarish, idora qilish, biror ishning, biror narsaning ahvoli,
jarayonning borishi, kishining yurish-turishi ustidan doimiy kuzatish
degan
ma’nolarni bildirishiO'zbek tilining izohli lug'atida yozilgan. Bundan kelib
chiqadiki,jamoatchilik nazorati faqatgina birgina shaxsning manfaatlarini
ifodalamasdan, balki butun xalqni, fuqarolarning manfaatlarini o‘zida
mujassam etadi. Shuningdek, jamoatchilik nazoratini ma’lum bir ijtimoiy
jarayon ustidan o‘rnatilgan nazorat shakli desak ham bo‘ladi.
Yuqorida keltirilganlardan xulosa qiladigan bo‘lsak, biz talqin qilgan
454
ushbu tushunchaning ilmiy talqini uning rasmiy talqinidan ancha keng
ekanligini ta’kidlash zarur. Shunday qilib, jamoatchilik nazorati davlat
hokimiyati idoralari, mansabdor shaxslarning faoliyati va jamiyatda
o‘rnatilgan mezonlar, jamiyat ehtiyojlari o‘rtasida muvofiqlikni ta’minlash
hamda nazorat choglda aniqlangan kamchiliklarni isloh qilish bo‘yicha
maqsadga yo'naltirilgan faoliyatdan iborat. Mazkur faoliyatni ham fuqarolar,
ham fuqarolik jamiyati institutini tashkil etuvchi va davlat hokimiyati bilan
o‘zaro harakatga kiruvchi ijtimoiy guruhlar, ya’ni bir so‘z bilan aytganda
jamoatchilik nazoratining subyektlari amalga oshiradi.
Bundan tashqari, jamoatchilik nazorati fuqarolarning fuqarolik
jamiyati manfaatlarida samarali ishtirok etishini ta’minlaydi, hokimiyatning
huquqiy cheklanishini kafolatlaydi, davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari faoliyatida qonun ustuvorligini va qonuniylikni rivojlantirishni
tekshiradi. Shuningdek, mansabdor shaxslar faoliyatidagi huquqiy normalar
yoki boshqaruv qarorlarining bajarilishi va barcha davlat organlarining ish
sifati monitoringini amalga oshirishga ko‘maklashadi.Tashkiliy-huquqiy va
mulkchilik shaklidan qat’i nazar boshqa subyektlar tomonidan inson huquq
va erkinliklariga rioya etishilishini nazorat qilib boradi.
Demak, yuqorida keltirilgan ta’riflar va jamoatchilik nazoratining
xususiyatlaridan kelib chiqib, jamoatchilik nazorati tushunchasiga kengroq
ta’rif berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. “Jamoatchilik nazorati - jamoatchilik
nazorati subyektlari tomonidan davlat hokimiyati va organlari, ular
mansabdor shaxslari,tashkiliy-huquqiy va mulkchilik shaklidan qat’i nazar
boshqa tashkilotlar tomonidan o‘z faoliyati davomida qonuniylikka rioya
etishi hamda inson huquq va erkinliklari va qonuniy manfaatlari kafolatlariga
rioya etishilishi ustidan amalga oshiriladigan nazorat” deb aytishimiz
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Тахоева
С.С.
Конституционно-правовой
статус
455
Общественной палаты Российской Федерации: вопросы теории и
практики. Автореферат диссертации на соискание ученой степени
кандидата юридических наук. 12.00.02
- конституционное право;
муниципальное право. - Москва, 2009.- С.17,18
2. https://izron.ru/articles/teoriya-i-praktika-sovremennoy-
yuridicheskoy-nauki-sbornik-nauchnykh-trudov-po-itogam-
mezhdunarodnoy/sektsiya-10-administrativnoe-pravo-finansovoe-pravo-
informatsionnoe-pravo/ponyatie-i-vidy-obshchestvennogo-kontrolya-v-
rossiyskoy-federatsii/
3. Троицкая Т.В. Общественный контроль: понятие, механизм
осуществления в России // Современная юридическая наука и
правоприменение (IV Саратовские правовые чтения): Сборник
тезисов докладов (по материалам международной научно-
практической конференции, г. Саратов, 3—4 июня 2011 г.). Саратов:
Саратов. гос. академия права, 2011.
4. Эргашев И. Кучлифуқароликжамиятийўлида. Тошкент,
“Маънавият”, 2011. 10-б
5. Т.Дўстжонов.
С
Ҳасанов.
Ўзбекистондемократиктарққиетйўлида.
-
Тошкент:
ТошкентМолияинститути, 2004. -Б.79.
6. Конституциявийҳуқуқ.
Дарслик.
Ҳ.Одилқориев,
Ў.Х.Муҳамедов, вабошқалар. Масъулмуҳаррир
7. Yakubov Sh.U. “Jamoatchilik nazoratini raqamlashtirish:
zarurat va istiqbollari ” // Yurisprudensiya, Ilmiy- huquqiy jurnal. TDYU.
2021-yil, № 1-son. 6-bet.
8. Hakimov R.R. Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli
fuqarolik jamiyatini barpo
etishda
jamoatchilik
nazoratini
456
takomillashtirishning dolzarb masalalari // Fuqarolik jamiyati. - 2011. - №10.
9. БафаевШухратГафурович
Совершенствование
законодательных норм об общественном контроле в Узбекистане.
номзод.дис.автореф. -Тошкент, 2021. -B 34.
10. Исмоилов
Б.И.
Давлат
фаолиятиустиданжамоатчиликназоратиниамалгаоширишнингамалийж
иҳатлари
/
Ўзбекистондафуқароликжамиятиинститутларинишакллантиришмасал
а лари:
назарияваамалиет //
Илмий-амалий
конференция
материаллари. -Тошкент: ТДЮИ, 2007. - Б.46
11. Ўзбекистон юридик энциклопедияси. - Тошкент, Адолат,
2009. -Б. 167
12. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Toshkent:. O‘zbekiston milliy
ensiklopidiyasi nashriyoti. 2006. 69-b.
13. Исраилова,
Зарина.
"Концепция,
принципы
и
международные стандарты избирательного законодательства и
процессов." in Library 22.2 (2022): 49-56.
