HUQUQ SOHASIDAGI ZAMONAVIY TENDENSIYALARNING DOLZARB
JIHATLARI
Turg‘unboyev Otabek, Jahon iqtisodiyoti va
diplomatiya universiteti, “Xalqaro huquq”
fakulteti, 2-kurs talabasi, e-pochta:
otabekodilov535@gmail.com
Annotatsiya:
Maqolada xalqaro huquq normalarining tushunchasi,
O’zbekiston Respublikasining xalqaro huquq normalarini yaratishdagi
ishtiroki, “Xalqaro huquq” tushunchasini aniqlash va uning ta’rifi, xalqaro
huquq davlatlararo yoki kengroq ma’noda xalqaro munosabatlarga xos
bo‘lgan hodisa va jarayonlarning huquqiy xususiyatlarini ko‘rib chiqishi,
xalqaro huquqning rivojlanish tarixi haqida batafsil so’z yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
norma, prinsip, evolutsiya, fragmentatsiya, xalqaro
tashkilotlar, qonunlar.
Xalqaro huquq bu - davlatlarning do‘stlik va diplomatik
munosabatlarini tartibga solib turuvchi prinsip va normalardan tashkil topgan
alohida huquqiy tizimdir. Bundan tashqari, xalqaro huquqqa bir necha ta’riflar
berilgan, ularning umumiy tushunchasini quyidagicha ifodalash mumkin:
Xalqaro huquq - bu tinchlik va hamkorlikni ta’minlash maqsadida davlatlararo
munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik me’yorlar tizimidir. Xalqaro huquq
g‘oyat keng va turli tarmoqlarni o‘z ichiga oluvchi alohida huquqlar tizimidir.
Barcha milliy huquqiy tizimlarga xos bo‘lgan huquqning asosiy xususiyatlari
xalqaro huquqqa ham xosdir. U davlat idora xarakteriga ega bo‘lib, muayyan
ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi yuridik normalar tizimidan
iborat. Bu normalarga rioya qilish zarur holatlarda davlat majburiyati orqali
ta’minlanadi. Ichki davlat subyektlari jismoniy, yuridik shaxslar va davlat
organlaridan iborat. Xalqaro huquq subyektlari esa, asosan ustidan hech
qanday hukmronlik bo‘lmagan suveren davlatlardan, xalqaro va davlatlararo
tashkilotlar, mustaqillik uchun kurash olib borayotgan millatlar va xalqlardan
iborat. Xalqaro huquq o‘z harakat predmetiga ega. Bu davlatlararo
munosabatlar, umuman olganda, xalqaro huquq tizimining barcha subyektlari
o‘rtasidagi munosabatlar. Xalqaro huquq normalari uning subyektlari
tomonidan tuziladigan bitimlar orqali yaratiladi. Ichki davlat huquqi singari
xalqaro huquq ham xalqaro normalarga rioya qilishni ta’minlash uchun davlat
tomonidan majbur qilish usulining qo‘llanishini ko‘zda tutadi. Xalqaro huquq
tarixi davlat va huquq umumiy tarixining ajralmas qismi bo‘lib, davlatning
dastlab vujudga kelishi bilan boshlangan. Qadimgi tarix, eng qadimgi davr
tarixi ibtidoiy va qadimgi jamiyat ishlab chiqarish munosabatlari hukm surgan
davrdir. U paytlarda hali yagona xalqaro huquq tizimi shakllanmagan edi.
Xalqaro huquq rivojlangan asosiy mintaqalar ikki daryo oralig‘i va Misr,
Hindiston, Xitoy, Qadimgi Yunoniston hamda qadimgi Rim bo‘lgan. Buni Misr
firavni Ramzes II Xetlar shohi Xatteshul III bilan eramizdan avvalgi 1300-yilda
tuzilgan xalqaro shartnoma misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Bu
shartnoma isyonlarni bostirish, qochoqlarni tutib egalariga qaytarish va
shunga o‘xshash qoidalarni ko‘zda tutgan edi. Buyuk sohibqiron Amir
Temurning “Temur tuzuklari” asari harbiy harakatlarni tartibga solish zarurligi
va urush qonunlari hamda odatlari insonparvarlikka yo‘naltirishga qaratilgan
xalqaro huquq doktrinasining rivojlanishiga progressiv ta’sir ko‘rsatdi.
Chunonchi, XV asr boshlarida Amir Temur Ispaniya va boshqa davlatlar
elchilarini qabul qilayotib, o‘rta asr diplomatiyasida rasmiy qabul va tantanali
marosimlarda elchilar uchun belgilangan imtiyozlar davlatlar o‘rtasidagi
munosabatlarning yaxshilanishiga asos ekanligini ko‘rsatib berdi. Xalqaro
huquq muhim huquqiy kategoriya bo‘lib, xalqaro munosabatlardan, ularning
iqtisodiy, siyosiy, harbiy, madaniy va boshqa xususiyatlardan o‘sib chiqqan.
Shunday qilib, xalqaro huquqning paydo bo‘lishi bevosita davlatlarning
vujudga kelishi va rivojlanishi bilan bog‘liq. Davlatlar taraqqiyotining obyektiv
shart-sharoiti ular o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy va huquqiy
munosabatlarni o‘rnatish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Buning natijasi o‘laroq
huquqning mustaqil tizimi sifatida xalqaro huquqning paydo bo‘lishi va
rivojlanishidir. Hozirgi davr xalqaro huquqi uchun xalqaro tashkilotlar, atrof-
muhitni himoya qilish kabi yangi xalqaro huquq sohalarining vujudga kelishi
bilan xarakterlidir. Yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada
takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz
uchun hal qiluvchi vazifa bo‘lib qolmoqda. XXI asr insoniyat jamiyati
hayotining baynalminallashuvidek tarixiy qonuniyatning kuchayish harakati
bilan ajralib turadi. Davlat chegaralarining mavjudligi va har xilligiga qaramay,
yagona xalqaro jamiyatda mamlakatlarning o‘zaro aloqalari o‘sib bormoqda.
Xalqaro munosabatlar nafaqat davlatlar hayotiga, balki har bir alohida
odamga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Xalqaro munosabatlar tizimi
huquqning muayyan sohasi xalqaro huquq bilan tartibga solinadi. U ko‘p yoki
oz darajada davlatlarning, jismoniy va yuridik shaxslarning turli-tuman
aloqalariga ta’sir qiladi. Xalqaro huquqning milliy huquq va davlat ichki
hayotiga ham ta’siri kuchaymoqda. Shu bois, xalqaro huquqni bilish nafaqat
xalqaro munosabatlar bilan bevosita shug‘ullanuvchi mutaxassislar, balki
jahon siyosati va iqtisodiyotida, tadbirkorlikda yo‘l topish, oddiy fuqarolar va
sayyohlar uchun ham ancha ahamiyatli bo‘lib bormoqda. Xalqaro huquqqa
faqat kasbiy nuqtai nazardan qarash noto‘g‘ri bo‘lgan bo‘lardi. Xalqaro huquq
- ko‘p asrlik baynalminal aloqaviy tajribani gavdalantiruvchi, insoniyatning
umumiy madaniy merosining, umuminsoniy madaniyatning muhim
elementidir. U baynalminal ong rivojiga, odamlarni barcha millatlarga hurmat
ruhida tarbiyalashga ko‘maklashadi. Shu yo‘nalishda xalqaro huquqiy
madaniyat milliy va etnik ziddiyatlarni bartaraf etishda katta ahamiyat kasb
etadi. Xalqaro huquqni o‘rganish shu qadar dolzarb bo‘lmoqdaki, bunga BMT
ham e’tibor bermoqda. Xalqaro huquqni o‘rganish va o‘qitishni
rag‘batlantirish, uning ahamiyatini tushunishga ko‘maklashish hamda xalqaro
huquqiy bilimlar ko‘lamini kengaytirish, BMTning xalqaro huquq o‘n yilligining
(1990-1999) asosiy masalalaridan biridir. Xalqaro huquqiy bilimlarni o‘rganish
va tarqatish, o‘qitishda yordam ko‘rsatish bo‘yicha BMTning Dasturi qabul
qilingan. Ushbu ma’ruzaning yozilishida xalqaro tashkilotlar va aksariyat
davlatlar amaliyotidagi dastlabki manbalardan foydalanilgan. Xalqaro
huquqiy normalar talqinida muhim bo‘lgan BMTning Xalqaro sudi qarorlariga
alohida e’tibor berilgan. Albatta, ko‘p hollarda O‘zbekiston Respublikasining
amaliyoti hisobga olingan. Xorijiy mamlakat olimlarining eng yangi
asarlaridan foydalanilgan. Xalqaro huquq normalari asta-sekin milliy huquqiy
tizimning bir qismiga aylanib bormoqda, uning asoslarini bilish jismoniy va
yuridik shaxslarning o‘z huquqlarini mamlakat ichida himoya qilishlari uchun
zarurdir. Afsuski, xalqaro huquqiy bilimlar darajasi nihoyatda past. Turli
davlatlarning huquqni amalga oshiruvchi organlari milliy huquqiy tizimda
xalqaro normalarning yangi vazifasiga tayyor emasligini alohida ta’kidlash
lozim. Xalqaro huquqiy sohada tayyorgarlikning past darajadaligi aksariyat
mamlakatlarning yuristlari uchun xosdir. O‘zbekistonda ham bu muammo
dolzarb bo‘lib turibdi.
Xalqaro huquq normalari - bu davlatlar va boshqa subyektlarning
faoliyati munosabatlarining umummajburiy qoidalari hisoblanadi. Xalqaro
huquqiy normalarning o‘ziga xos xususiyati va tizimi uning tuzilishiga bog’liq.
ko‘pgina normalar faqat dispozitsiyadan iborat, sanksiyalar esa tizim asosida
belgilanadi. Konkret sanksiya normalari qonun buzish holatlarida alohida
shartnomalarda mustahkamlanadi.[1] Malcolm D.Evans fikriga ko‘ra,
an’anaviy xalqaro huquqqa asosan ikki turdagi xalqaro huquqiy manbalar
mavjud. Bular xalqaro huquqning moddiy va rasmiy manbalaridir. Moddiy
manba qoidalar aks etadigan hujjat hisoblanadi. Bularga shartnomalar, BMT
Bosh Assambleyasining rezolyutsiyalari, Birlashgan Millatlar Xalqaro huquq
komissiyasining takliflari va boshqa shu kabi hujjatlar kiritilishi mumkin.
Xalqaro huquqning rasmiy manbasi esa davlatlar tomonidan huquqiy norma
sifatida tan olingan qoidalar hisoblanadi. Xalqaro huquq normalari, avvalo,
xalqaro huquq subyektlarining roziligi bilan yaratiladi. Rozilikni izhor etish
shakli huquqni yaratish jarayoni kabi turlicha bo ‘lishi mumkin. Rozilik berish
tinch kelishuv tarzida bo‘lishi mumkin. Xalqaro-huquqiy normalar o‘zining
mazmun va shakliga ko‘ra bir xil emas. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev Jeneva shahrida o‘z ishini boshlagan BMT Inson
huquqlari bo‘yicha kengashi 46-sessiyasining yuqori darajadagi segmentida
so‘zlagan nutqida biz so‘nggi yillar davomida Kengashga a’zo bo‘lish uchun
butun mas’uliyatni anglagan holda intilib kelganimizni alohida ta’kidladilar.
Davlatimiz rahbari qayd etganidek, “Demokratik islohotlarimiz yangi
O‘zbekistonni bunyod etishga qaratilgan bo‘lib, bu o‘zgarishlar ortga
qaytmaydigan tus oldi”. O‘zbekiston ilk bor BMT Inson huquqlari bo‘yicha
kengashining a’zosi sifatida 2021 yil 1-yanvardan o‘z vazifalarini bajarishga
kirishdi. An’anaga ko‘ra, BMT Inson huquqlari bo‘yicha kengashining bahorgi
sessiyasi doirasida 22-24-fevral kunlari Jeneva shahrida bo‘lib o‘tgan yuqori
darajadagi segment ishida Prezidentimiz Kengashga a’zo davlat rahbari
sifatida birinchi marta ishtirok etdilar. Segment majlisidan ko‘zlangan maqsad
- dunyo mamlakatlarida inson huquqlarini himoya qilish, shuningdek ushbu
sohada xalqaro hamkorlikni rivojlantirish hamda BMT Inson huquqlari
bo‘yicha kengashi mexanizmlari va tartib-taomillarini mustahkamlashning
dolzarb masalalarini yuqori siyosiy darajada muhokama qilishdan iborat.
Yuqori darajadagi segment Inson huquqlari bo‘yicha kengashning yil
davomidagi eng asosiy siyosiy tadbiri hisoblanadi. Mazkur Segment BMTga
a’zo mamlakatlarning inson huquqlari va erkinliklarini rag‘batlantirish hamda
himoya qilish masalalari bo‘yicha umumiy va o‘zaro mutanosib
yondashuvlarini ishlab chiqish va kelishib olish mexanizmi sifatida tuzilgan.
Yig‘ilish kun tartibidan inson huquqlariga rioya etilishi va ularni himoya qilish,
shu jumladan fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarni
ta’minlash bilan bog‘liq eng dolzarb masalalar o‘rin oldi.Tadbirda BMT Bosh
kotibi Antoniu Guterrish, Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissar Mishel
Bachelet, qariyb 150 mamlakatdan hukumat rahbarlari, tashqi ishlar vazirlari
va inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar namoyandalari, bir qator xalqaro
va mintaqaviy tashkilotlar rahbarlari ishtirok etdi. O‘zbekiston Prezidenti o‘z
chiqishida
mamlakatimizda
demokratik
o‘zgarishlarni
yanada
chuqurlashtirish va BMT Inson huquqlari bo‘yicha kengashi doirasidagi
faoliyatimizning ustuvor yo‘nalishlari haqida atroflicha to‘xtaldilar.
Sohadagi yana bir muhim natija: Prezidentimizning 2020-yil
22
iyundagi Farmoni [2] ga ko‘ra, “Inson huquqlari himoyasi uchun” ko‘krak
nishoni ta’sis etildi. Ushbu ko‘krak nishoni bilan ilk bor inson huquqlari va
erkinliklarini himoya qilishdagi xizmati, inson huquqlarini targ‘ib qilishdagi
faolligi, inson huquqlari sohasidagi ta’lim, yoshlar o‘rtasida inson huquqlarini
himoya qilish an’analarini rivojlantirishga qo‘shgan hissasi, inson huquqlarini
himoya qiluvchi tashkilotlarni rivojlantirish va boshqarishdagi salmoqli
yutuqlari, inson huquqlari sohasidagi samarali ilmiy faoliyati uchun bir guruh
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari hamda ikki nafar chet el fuqarosi
taqdirlandi. E’tibor bering: har 5 yilda Inson huquqlari umumjahon
deklaratsiyasi e’lon qilingan kun - 10 dekabrda BMTning Inson huquqlari
bo‘yicha mukofotini topshirish marosimi bo‘lib o‘tadi. Ushbu mukofot 1966
yilda Inson huquqlarini himoya qilishga ulkan hissa qo‘shgan insonlarni
taqdirlash uchun tashkil etilgan. Endilikda O‘zbekiston ham inson huquqlari
bo‘yicha o‘z mukofotini ta’sis etdi. 2020 yildan e’tiboran har yili 10 dekabr -
Xalqaro inson huquqlari kunida “Inson huquqlari himoyasi uchun” ko‘krak
nishoni sovrindorlari tantanali ravishda taqdirlab boriladi. Davlatimiz rahbari
tashabbusi bilan 2020-yil 22-iyunda qabul qilingan Milliy strategiya
mamlakatimizda
inson
huquqlarini
himoya
qilish
mexanizmini
takomillashtirish va inson huquqlari madaniyatini shakllantirish borasida katta
ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu hujjatda inson huquqlari masalasiga tizimli
yondashish va mavjud bo‘shliqlarni, kamchiliklarni bartaraf etish ochiq-oydin
ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi
Kengashi va Senati Kengashi 2020-yil 25-sentabrda qabul qilgan qo‘shma
qarori [3] bilan Inson huquqlari sohasida O‘zbekiston Respublikasining
xalqaro majburiyatlariga rioya etilishi bo‘yicha Parlament komissiyasi tuzildi
va uning tarkibi hamda Reglamenti tasdiqlandi. Parlament komissiyasining
asosiy maqsadi - inson huquqlari sohasida mamlakatimizning xalqaro
majburiyatlariga rioya etilishiga hamda Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi Milliy strategiyasini amalga oshirishga ko‘maklashishdan iborat.
Yurtboshimiz BMT Bosh Assambleyasi 75-yubiley sessiyasida qayd
etganidek, «Biz uchun gender tenglik siyosati ustuvor masalaga aylandi.
Xotin-qizlarning davlat boshqaruvidagi o‘rni tobora kuchaymoqda. Yangi
Parlamentimizda ayol deputatlar soni ikki barobarga ko‘paydi». Haqiqatan
ham, Oliy Majlisga bo‘lib o‘tgan oxirgi saylovlar natijasida birinchi marotaba
O‘zbekiston parlamentida ayollar soni bo‘yicha BMT tavsiyalari (kamida 30
foiz) to‘liq bajarildi. Qonunchilik palatasiga 32 foiz, ya’ni 48 nafar ayol-
deputatlar saylangani, o‘z navbatida, dunyodagi 190 parlament ichida
O‘zbekiston parlamentining 37-o‘ringa ko‘tarilishini ta’minladi. Vaholanki,
2014 yilda bu ko‘rsatkich bo‘yicha mamlakatimiz 128-o‘rinda edi. Ya’ni, ilgari
biz uchun gender tenglik masalasi ustuvor emasdek tuyulgan. Oqibatda biz
bu borada ancha ortda qolib ketdik. Keyingi davrdagi tahlillar asnosida xotin-
qizlarning jamiyatimizda tutgan o‘rni va nufuzi, ularning boshqaruv
idoralaridagi ishtiroki mutlaqo qoniqarsiz ahvolda ekani ayon bo‘ldi. Shuning
uchun oxirgi 4 yilda mamlakatimizda 2 ta muhim qonun - «Xotin-qizlar va
erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida»gi va
«Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunlar
qabul qilindi. 2020-yilning o‘zida O‘zbekistonda xotinqizlarning hukumat va
jamiyatdagi rolini oshirishga, ularning bandligini ta’minlashga, ayollar
tadbirkorligini rivojlantirishga va muhtoj ayollarni qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan 15 ta normativ-huquqiy hujjat qabul qilingan. Shu asosda keng
ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Aytaylik, bir tomondan, zo‘ravonlikdan
jabr ko‘rgan shaxslarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish bo‘yicha joylarda
maxsus markazlar tashkil etilib, ayollarga maxsus «Himoya orderi» berilyapti.
Ikkinchi tomondan, bugungi kunda opa- singillarimiz davlat boshqaruvi
idoralarida samarali faoliyat yuritmoqda. Natijada boshqaruv lavozimlarida
ayollarning ulushi 26,6 foizga yetkazildi.
O‘tgan yildan boshlab davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan ijtimoiy
himoyaga muhtoj qizlarning bilim olish imkoniyatlari yanada kengaytirilib, oliy
ta’lim muassasalariga 4 foizli davlat grantlari ajratildi. Mazkur yangi tizim
asosida 2020-yilda 950 nafar ijtimoiy himoyaga muhtoj qizlar o‘qishga qabul
qilindi. Insoniyat taraqqiyoti uchun ulkan imkoniyatlar ochayotgan zamonaviy
globallashuv sharoitlari bir vaqtning o‘zida u ilgari duch kelmagan turli, ba’zan
kutilmagan muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Xalqaro munosabatlarda
o‘zaro ishonch va hamkorlikka putur yetkazuvchi, qarama-qarshilik va
adolatsiz raqobatning kuchayishiga olib keladigan geosiyosiy manfaatlarning
to‘qnashuvi global iqtisodiy inqirozga, jahon bozorlarida beqarorlikka,
energiya narxlarining o‘zgarishini keltirib chiqaradi. Bu esa deyarli barcha
mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiy
resurslar uchun kurash esa davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarning
keskinlashuviga olib keladi. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, jahon
iqtisodiyotidagi bugungi tendensiyalar, ayrim mintaqalarda vaziyatning
keskinlashuvi, migratsiya jarayonlarining kuchayishi bilan xalqaro
jinoyatchilik: odam savdosi, terrorizm, ekstremizm, narkotik moddalarning
noqonuniy aylanishi va xavfli yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sabab
bo‘lmoqda. Jahon makonining o‘zaro chambarchas bog‘liqligi va o‘zaro
bog‘liqligi sharoitida bu hodisalar ham shaxsga, ham butun jamiyat va
davlatlarga jiddiy zarar yetkazishi mumkin, bu esa davlat va jamiyat
boshqaruvida, fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda demokratik o‘zgarishlarning
barqarorlik, xavfsizlik, inson huquq va erkinliklari ta’minlashda naqadar zarur
ekanligini yana bir karra tasdiqlaydi. Hozirgi zamonning murakkab sharoitida
O‘zbekiston tashqi siyosatda o‘z yo‘lini tanladi. Mustaqillik va suverenitetni
himoya qilish, mamlakatimizning xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli
subyekti sifatidagi o‘rni va rolini yanada mustahkamlash, rivojlangan
demokratik davlatlar qatoriga kirish, O‘zbekiston atrofida xavfsizlik,
barqarorlik va yaxshi qo‘shnichilik halqasini yaratish davlat tashqi
siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishidir. O‘zbekiston Respublikasining tashqi
siyosati Konstitutsiyaga, “Tashqi siyosat konsepsiyasi to‘g‘risida”, “Xalqaro
shartnomalar to‘g‘risida”gi qonunlarga va boshqa huquqiy hujjatlarga,
shuningdek, mamlakatimiz qo‘shilgan xalqaro konvensiya va shartnomalarga
asoslanadi.
“O‘zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasi
to‘g‘risida”gi
Konstitutsiyaviy qonunning 17-moddasi “Tashqi siyosat” IV bobida:
“O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli
subyektidir. O‘zbekistonning tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi,
kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi,
davlatlarning hududiy yaxlitligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa
davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, xalqaro huquqning umume’tirof
etilgan boshqa tamoyillari va normalariga asoslanadi” degan tamoyillar
mustahkamlab qo‘yilgani shuni tasdiqlaydi. Shuningdek, yangi tahriridagi
Konstitutsiyaning 18-moddasida quyidagi qoidalar belgilangan: “O‘zbekiston
Respublikasi davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan ikki tomonlama va ko‘p
tomonlama munosabatlarni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan
tinchliksevar tashqi siyosat yuritadi. O‘zbekiston Respublikasi davlatning,
xalqning, uning farovonligi va xavfsizligining oliy manfaatlaridan kelib chiqib,
ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stlik va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi,
shuningdek ulardan chiqishi mumkin”. Qolaversa, mamlakatimizda inson
huquqlarini ta’minlashga katta ahamiyat berilgan. Bugungi kunda O‘zbekiston
xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli subyekti sifatida xalqaro huquqning
umume’tirof etilgan prinsip va normalarini qamrab olgan inson huquqlari
bo‘yicha 80 dan ortiq xalqaro hujjatlarga qo‘shildi. O‘zbekistonda va boshqa
davlatlarda e’tirof etilgan xalqaro huquq tamoyillari va normalari huquqiy
tizimning tarkibiy qismi sifatida belgilangan. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri qonunlar, sud
qarorlari, ratifikatsiya hujjatlari yoki xalqaro shartnomalarga qo‘shilish
to‘g‘risidagi hujjatlarda o‘z aksini topadi. Xalqaro huquqning umume’tirof
etilgan tamoyillari va normalari huquq tizimining ajralmas qismi sifatida
konstitutsiyaviy darajada e’tirof etilgan bo‘lib, bu globallashuv sharoitida
davlatning xalqaro shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni
bajarishga tayyorligini ko‘rsatadi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 15-
moddasiga [4] muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
xalqaro huquqning umume’tirof etilgan prinsiplari va normalari bilan bir
qatorda O‘zbekiston Respublikasi huquq tizimining ajralmas qismi ekanligi
belgilandi. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida
O‘zbekiston Respublikasi qonunida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar
belgilangan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi
qoidalari qo‘llaniladi. Konstitutsiyaga kiritilgan mazkur norma xalqaro
hujjatlarda belgilangan umume’tirof etilgan prinsip va normalarni amaliyotga
bevosita tatbiq etish, ularni milliy qonunchilikka tatbiq etish va boshqa
mexanizmlar orqali ta’minlashni nazarda tutadi. Germaniya, Fransiya,
Ispaniya, Sloveniya va boshqa bir qator davlatlarning konstitutsiyaviy
amaliyotida xalqaro huquqning umume’tirof etilgan tamoyillari va normalari
milliy huquq tizimining ajralmas qismi ekanligi belgilangan. Konstitutsiyada
davlatimizning xalqaro shartnomalari xalqaro huquqning umume’tirof etilgan
prinsip va normalari bilan bir qatorda huquq tizimining ajralmas qismi
ekanligining aks ettirilishi davlatning xalqaro nufuzini yanada oshirish,
fuqarolarning huquq va erkinliklari nafaqat milliy qonunchilikda belgilangan
normalar, balki xalqaro huquq asosida ham himoya qilinishini ta’minlaydi.
Xalqaro huquqning ustuvorligi, birinchidan, O‘zbekiston Respublikasining
qonun hujjatlarini xalqaro hujjatlarga muvofiq ishlab chiqish va qabul qilish,
davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan qarorlar qabul qilishda
xalqaro hujjatlar talablariga rioya etilishini ta’minlaydi, ikkinchidan, u qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan masalalarni hal qilish uchun fuqarolarning davlat
organlari bilan munosabatlarida, surishtiruv olib borishda, sud-tergov
amaliyotida va boshqa hollarda xalqaro hujjatlar normalaridan foydalangan
holda o‘z huquqlarini himoya qilishda kafolatlar yaratadi. Ma’lumki, har
qanday davlatning tashqi siyosati birinchi navbatda o‘z xalqi manfaatlarini
himoya qilish va rag‘batlantirishga qaratilgan. Yangi O‘zbekistonni
rivojlantirish strategiyasida mamlakatimizda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash,
samarali tashqi siyosatni amalga oshirishga qaratilgan maqsadlar respublika
davlat hokimiyati organlari faoliyatining muhim
tarkibiy qismi hisoblanadi. Mamlakatning tashqi siyosatini amalga oshirishda
qonun chiqaruvchi organlarning eng muhim vazifalaridan biri tashqi siyosat
va tashqi iqtisodiy faoliyatni samarali amalga oshirish uchun qonunchilik
bazasini takomillashtirishdan iborat. Qonun hujjatlarini ishlab chiqish yoki
ularni takomillashtirishning asosi Konstitutsiyadir. O‘zbekiston taraqqiyotining
hozirgi bosqichida tashqi siyosiy faoliyatini amalga oshirishda hokimiyat
vakillik organlarining imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi. Qonun
chiqaruvchi organlar amaliyotida parlament diplomatiyasi kabi mexanizmdan
keng foydalanilayotgani buning dalilidir. O‘zbekiston Respublikasining BMT,
SHHT, MDH, YEXHT, IHT, TDT va boshqa xalqaro tuzilmalar faoliyatidagi
ishtiroki parlament diplomatiyasini amalga oshirishning ishonchli asosidir.
Barqaror rivojlanish maqsadlariga
erishishda BMT tuzilmaviy bo‘linmalari bilan hamkorlik parlament
diplomatiyasi yo‘nalishlaridan birining yorqin misolidir. Oliy Majlis Qonunchilik
palatasi va Senati tomonidan tashkil etilgan Maxsus parlament komissiyasi
barqaror rivojlanish bo‘yicha milliy maqsadlarga erishish borasida hukumat
tomonidan belgilangan vazifalarning tegishli vazirlik va idoralar tomonidan
bajarilishi ustidan parlament nazoratini amalga oshirish yuzasidan tizimli
ishlarni amalga oshirmoqda. Shu bilan birga, belgilangan maqsadlarni
amalga oshirish samaradorligini baholash ishlab chiqilgan ko‘rsatkichlarga
muvofiq amalga oshiriladi. Joriy yilning iyun oyida BRMga erishish yo‘lida
parlamentlararo aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlashga bag‘ishlangan
Buxoro forumi nafaqat parlamentlar va parlamentlararo tuzilmalar o‘rtasidagi
bunday hamkorlikni kengaytirish, balki BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar
bilan hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qildi. 2022-yil 14-dekabrda BMT
Bosh Assambleyasi tomonidan “Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishni
jadallashtirishda parlamentlarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi rezolyutsiya
[5] qabul qilingani davlatimiz rahbari tomonidan BMT Bosh Assambleyasining
2020-yildagi 75-sessiyasida ilgari surilgan tashabbusni xalqaro hamjamiyat
qo‘llab-quvvatlayotganining yorqin dalilidir. Bu milliy parlamentlar salohiyatini
mustahkamlash uchun qonun chiqaruvchi organlar o‘rtasidagi hamkorlikni
rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochadi.
O‘zbekiston milliy parlamenti bugungi kunda barcha yaqin va uzoq
xorij davlatlari bilan o‘zaro manfaatli hamkorlikka yo‘naltirilgan tinch, ochiq va
pragmatik tashqi siyosatni shakllantirish va amalga oshirishda faol ishtirok
etmoqda. Tashqi siyosiy faoliyatda faol ishtirok etishni ta’minlash maqsadida
Oliy Majlis palatalari tomonidan 57 davlat parlamentlari bilan ikki tomonlama
do‘stlik va hamkorlik guruhlari hamda Yevropa parlamenti bilan hamkorlik
bo‘yicha parlamentlararo qo‘mita tuzilgan. Parlamentlararo hamkorlik
mamlakatlari geografiyasi keng bo‘lib, Markaziy Osiyoning barcha
mamlakatlari, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi, Osiyo, Yevropa davlatlari,
AQSH, Kanada, Argentinani o‘z ichiga oladi. Parlamentlararo guruhlar,
komissiyalar, qo‘mitalar, kengashlar faoliyati doirasida O‘zbekiston
Respublikasining xorijiy davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy-
gumanitar hamkorlikdagi ikki tomonlama o‘zaro hamkorligiga parlament
yordamini ko‘rsatish masalalarini muhokama qilish bo‘yicha muntazam
yig‘ilishlar o‘tkazilmoqda. Markaziy Osiyoni barqarorlik, barqaror rivojlanish
va yaxshi qo‘shnichilik hududiga aylantirish davlatning eng muhim tashqi
siyosiy vazifalaridan biridir. Mintaqada muloqot, konstruktiv hamkorlikni
yo‘lga qo‘yish va yaxshi qo‘shnichilikni mustahkamlash bo‘yicha ushbu ongli
tanlov va qat’iy chora-tadbirlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan lavozimga kirishishning birinchi kunidayoq boshlangan edi.
Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi do‘stlik, yaxshi qo‘shnichilik va
strategik sheriklik muhiti mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash yo‘lida
tomonlarning konstruktiv o‘zaro hamkorligiga xizmat qiluvchi yangi
geosiyosiy vaziyatni yaratishga xizmat qildi. Keyingi yillarda amalga
oshirilayotgan islohotlar samarasida parlamentimiz mamlakatimiz tashqi
siyosatining faol ishtirokchisiga aylandi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, jahon
mamlakatlari o‘rtasida o‘zaro ishonch va hamjihatlikni shakllantirish,
muammolarni hal etish, nizolarning oldini olish, xalqaro hamkorlikning
huquqiy asoslarini yaratishda parlament diplomatiyasi alohida o‘rin tutadi.
Shu yillarda parlament diplomatiyasi geografiyasi kengayib, samaradorligi
ortib bormoqda. Bu, o‘z navbatida, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy
sohalarda uzoq muddatli aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini yaratib,
mamlakatlar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni mustahkamlashga har
tomonlama ko‘mak beradi. Bugun parlament milliy manfaatlarni jahon
maydonida ilgari surishda xalqaro munosabatlarning faol ishtirokchisi sifatida
keng imkoniyatlarga ega bo‘lmoqda. Tinchlik va xavfsizlikni saqlash, barqaror
taraqqiyotga erishish yo‘lida xalqaro va parlamentlararo munosabatlarni
yanada rivojlantirish uchun Oliy Majlisda mustahkam asoslar mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Международное праьо. Учебник для вузов. Ответственные
редакторы — проф. Г. В. Игнатенко и проф. О.И. Тиунов. -
М.:
Издательская групла НОРМА-ИНФРА. - М., 1999. - С. 10
2.
https://lex.uz/docs/-5079490
, “Inson huquqlari himoyasi uchun”
ko‘krak nishoni to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 03.11.2020 yil 685-son.
3.
https://lex.uz/docs/-6354839
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt qoidalarini bajarish yuzasidan o‘zbekiston
respublikasining uchinchi davriy ma’ruzasini ko‘rib chiqish yakunlari bo‘yicha
bmt iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar bo‘yicha qo‘mitasining yakuniy
tavsiyalarini amalga oshirish yuzasidan 2022 — 2026-yillarga mo‘ljallagan
milliy harakatlar rejasi haqida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi Kengashining va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Senati Kengashining qo‘shma qarori, 19.12.2022 yil 2776-IV-son.
4.
https://lex.
uz/docs/-6445145#-
6445243:~:text=va%20qonunning%20ustunligi
,15%2Dmodda.,O%E2%80%98zbekiston%20Respublikasida%20O%E2%8
0%98zbekiston
, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 15-modda.
5.
https://www.un.int/uzbekistan/news/un-general-assembly-
supports-initiative-president-uzbekistan
, O‘zbekiston Respublikasining
BMTdagi doimiy missiyasi, 2022-yil 14-dekabrdagi maqolasi.
6.
Rashitovna, Kadirova Nargiza. "Analysis of the national
legislature of the Republic of Uzbekistan on consular relations." International
scientific review 1 (32) (2017): 64-67.
7.
Исраилова, Зарина. "О некоторых в опросах конституционной
реформы опыт Узбекистана." in Library 1.1 (2023): 40-45.
