STRATEGIK SHERIKLIK MUNOSABATLARIDA -
O’ZBEKISTON VA
OZARBAYJON HAMKORLIGI
Abdullayeva Ra’noxon Alisher
qizi JIDU tayanch doktoranti
Annotatsiya
. “Strategiya 2030” bu tashqi siyosatimizda, xalqaro
munosabatlarga kirishish yo‘lida oldimizga qo‘yilgan aniq maqsadlar, islohotlar
mexanizmi hisoblanib, ularni amalda tadbiq etish usullarini ishlab chiqish biz
tadqiqotchilarning zimmasida. Strategik sheriklik munosabatlariga O‘zbekiston
Respublikasi va Ozarbayjon Respublikasining o‘zaro hamkorligini yaxshi
na’muna sifatida ko‘rishimiz mumkin. Ikki mamlakat uzoq yillar davomida
strategik sheriklar maqomida hamkorlik aloqalarini yuritib kelmoqdalar. Keng
ko‘lamli sof kooperativ hamkorlik munosabatlari barcha sohalarni qamrab
olishga qar
atilgan. So’ngi yillarda olib borilgan faol munosabatlar natijasi,
ularning ahamiyati, hamda erishilgan yutuqlar va istiqbollar ushbu maqolada
o‘rin olgan.
Kalit so‘zlar:
“Strategiya 2030”, faol hamkorlik, iqtisodiy
ko’rsatkichlar, ikki tomonlama munosabatlar, qo‘shma korxonalar, qo‘shma
loyihalar, transport-
tranzit, Zangezur yo‘lagi.
Zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimidagi o‘zgarishlar strategik
hamkorlik aloqalarining jadallashishiga olib kelmoqda. 2023 yil 11 sentabrda
“Strategiya 2030” to‘g‘risidagi PF 158-sonli farmonqabul qilingach, tashqi
siyosatimizdagi maqsad va islohotlar aniq belgilab berildi. Ularni amalga
oshirish yo‘lida keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Jumaladan, V
maqsadimizda “Xavfsiz va tinchliksevar davlat” tamoyiliga asoslangan siyosatni
izchil davom ettirish maqsadida
Ochiq, pragmatik va faol tashqi siyosat olib
borish bo‘yicha islohotlar
ketma ket tarzda belgilab qo‘yilgan. Shuningdek,
Strategiyada barcha qo‘shni davlatlar bilan yaxshi qo‘shnichilik va strategik
sheriklik munosabatlarini jadal rivojlantirish, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va
gumanitar yo‘nalishlardagi ikki va ko‘p tomonlama muzokaralarni muntazam va
samarali olib borish masalasi[1] ham o‘rin olgan. Ozarbayjon Respublikasi
bizga geografik jihatdan qo’shni bo‘lmasa-da, tarixiy qardosh va ishonchli
hamkor mamlakat hisoblanadi. So‘ngi yillarda ikki mamlakat o‘rtasidagi
hamkorlik munosabatlari strategik sheriklik darajasiga chiqdi. Bunga ikki davlat
rahbarlarining faol hamkorlik aloqalarning samarali nazorati, hamkorlik
so
halarining kengayib borayotganligi sabab bo‘lmoqda.
2017-
yilda
Shavkat
Mirziyoyev
O‘zbekiston
Prezidenit
etib
saylangach,O‘zbekiston-Ozarbayjon munosabatlarida yangi impusl paydo
bo‘ldi. Ozarbayjon Respublikasi katta delegasiyasi kutib olindi, aloqalarda
d
inamik o‘sish kuzatildi. O‘zbekiston va Ozarbayjon o’rtasida imzolangan
hujjatlar soni 175 dan oshganligi, juda ko’plab sohalar borasida hamkorlik
aloqalari
o‘rnatilganidan
dalolat
beradi.
Ikki
davlat
rahbarlari
imkoniyatlarimizning chegarasi juda kengligi
ga ishonadi. Ishonch o‘zaro
munosabatlarning drayveri vazifasini o‘tamoqda. Shuning uchun ham
O‘zbekiston va Ozarbayjonning ishonchli hamkorlik aloqalarining samarali
natijalari iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘sishida ko‘zga ko‘rinmoqda. Quyidagi
jadvalga a
sosan savdo aylanmasining yildan yilga sezilarli o‘sish dinamikasi,
hamda eksport va import ko‘rsatkichlarida intensiv o‘sish kuzatilayotgani
fikrimiz isboti.
*
017 y.
2
018 y.
2
019 y.
2
020 y.
2
21 y.
20
2022 y.
Savdoayla
nmasi
(mlnAQShdollarda)
2,4
3
7,1
4
3,8
7
3,7
8
8,8
11
181,2
Eksport
(mlnAQShdollarda)
7,5
2
5,6
3
2,1
5
4,2
5
9
75,
131,6
Import
(mlnAQShdollarda)
,9
4
1,5
1
1,7
2
9,5
2
9
42,
49,4
*(Statistik ma'lumotlar asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi.)
2022-
yil yakuniga ko‘ra, O‘zbekiston va Ozarbayjon o‘rtasidagi tovar
ayirboshlash hajmi o‘tgan yilga nisbatan 53 foizga, 2023 yilning yanvar- sentabr
oylarida esa 36,4 foizga o‘sgan.[3]Tomonlar o‘zaro tovar ayirboshlash hajmini
yiliga
1
milliard
dollarga
yetkazish
bo‘yicha
qo‘shma
ishlarni
faollashtirishgabirgalikda harakat qilishmoqda.
Bu o‘rinda, 2023 yilning fevral oyida Toshkent shahrida bo‘lib o‘tgan
O‘zbekiston-Ozarbayjon hududlararo Forumi muhim ro‘l o‘ynadi. O‘zbekiston
va Ozarbayjonning 100 dan ortiq yirik kampaniya vakillari ishtirok etgan ushbu
Forum doirasida Qo‘shma Investitsiya jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida
bit
im imzolandi. Shuningdek, ko‘plab qo‘shma loyihalar yuzasidan ham
kelishuvlar olib borildi va bu o‘z navbatida iqtisodiy munosabatlarning jadal olib
borilayotganini ko‘rsatadi. Jamg‘arma aniq iqtisodiy loyihalarning tez va
samarali faoliyat boshlashida mab
lag‘ bilan ta’minlanishining garovi sifatida
muhimdir. Bu shartnoma doirasida neft-
gaz, kimyo va to‘qimachilik sanoati
hamda qishloq xo‘jaligi sohasida yirik hujjatlar to‘plami imzolandi. Ushbu forum
tadbirkorlik doiralaridagi munosabatlarning to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqalar darajasiga
chiqqanligini namoyish etadi. Shuningdek, ishbilarmonlik kengashining
uchinchi yig‘ilishi o‘tkazilganligi, mustaxkam aloqalar ildizi mavjudligi hamda
kelajakda uning kengayishi bevosita ikki tomonlama munosabatlarga ijobiy
ta’sir o‘tkazishini bildiradi.
2022-yilda
Ozarbayjon
Respublikasi
Prezidenti
Ilhom
Aliyev
O‘zbekistonga tashrif buyurganda qabul qilingan “Strategik sheriklikni
chuqurlashtirish va o'zaro hamkorlikni kengaytirish to'g'risida”gi deklaratsiya
ikki davlat hamkorligining yo‘l xaritasi vazifasini bajarmoqda, O‘zbekiston
Prezidenti ta’kidlaganidek, davlatlararo deklaratsiya “mamlakatlarning ikki
tomonlama munosabatlarida yangi bosqichni ochadi”. Iqtisodiy hamkorlik
ko‘lamining tobora kengayib borishi, o‘z navbatida ishonchli hamkorlikning
munosib davomi bo‘lmoqda. Jumladan, Ozarbayjonning Hojig‘abul shahrida
qo‘shma avtomobillar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi, o‘zbekistonlik pillakorlar
Sheki viloyati bilan hamkorlik olib bormoqda, shuningdek, “O‘zbekneftgaz” va
SOCAR kampaniyasi qo‘shma loyihalarni amalga oshirish to‘g‘risidagi
kelishuvni imzoladi.
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev joriy yilning mart oyida
Ozarbayjonga tashrifi chog‘ida, 800 million dollarlik yirik loyihalar haqida
gapirib, birgalikda ulkan salohiyatga ega ekanligimizni, ta’kidladi.[6] Ushbu
salohiyatdan manfaatli foydalanish y
o‘lida har ikki tomon ham ijobiy natijalarga
erishmoqda.
Shuni ham alohida ta’kidlash lozim, O‘zbekiston hududida Ozarbayjon
kapitali ishtirokidagi qo‘shma korxonalar o‘zaro iqtisodiy munosabatlarning
rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy arxiv
ma’lumotlariga asosan,
1998 yilda qo‘shma korxonalar 2 tani tashkil qilgan, 2001 yilda ular 5 taga yetdi.
2007 yilga kelib, Ozarbayjonlik hamkorlar ishtirokidagi qo‘shma korxonalar soni
21 taga yetgan. 2017 yilda 71 ta, 2022 yilda 178 ta, 2023-yil 1-iyul holatiga
ko‘ra, O‘zbekistonda Ozarbayjon kapitali ishtirokidagi 204 ta korxona faoliyat
ko‘rsatmoqda, ulardan 67 tasi qo‘shma korxona va 137 tasi xorijiy korxonalardir.
Joriy yil boshidan buyon 21 korxona tashkil etildi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda
Ozarbayjon kapitali ishtirokidagi 238 ta, Ozarbayjonda esa 53 ta
O‘zbekiston
kompaniyasi
faoliyat ko‘rsatmoqda.[4] Qo’shma korxonalar va xorijiy
korxonalarning
soni
so‘ngi
yillarda
keskin
ko‘payishi,
iqtisodiy
munosabatlardagi ijobiy hamkorliklarning natijasi hisoblanadi.
Shuningdek, Prezident Shavkat Mirziyoyev 2023-yil avgustda
Ozarbayjon Respublikasiga rasmiy davlat tashrifi davomida bergan bayonotida
“O‘zbekiston bilan Ozarbayjon
o‘rtasida hech qanday
muammoli masalalar yo‘qligini ta’kidlash joiz. Biz qardosh xalqlarimiz
manfaatlari yo‘lida katta salohiyatdan samarali foydalanishning yangi
imkoniyatlari va mexanizmlarini izlash dolzarb ekaniga urg‘u berdik,” - dedi
davlatimiz rahbari.[2] Muzokaralar davomida O‘zbekiston va Ozarbayjonning
Oliy davlatlararo kengas
hini tashkil etish to‘g‘risidagi shartnomaning
imzolangani, ikki tomonlama munosabatlarda yangi bosqichni boshlab berishi
ta’kidlandi.
Davlat rahbarlari savdoni yanada kuchaytirish, kooperatsiya va logistika
infratuzilmasini rivojlantirishga e’tibor qilinishini ham qayd etishdi. Bu bevosita
savdo iqtisodiy hamkorlikning yanada rivojlanishiga, bor imkoniyatlardan
kengroq foydalanib, ikki mamlakat ham manfaatli hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashiga olib keladi. Prezidentimiz Ozarbayjonda rasmiy tashrif bilan
bo’lgan vaqtda kengaytirilgan muzokaralar davomida,O‘tgan yilda O‘zbekiston
yuklarini Boku porti orqali tashish hajmi qariyb ikki barobar oshgani,
Mamlakatimiz bundan buyon ham Ozarbayjonning zamonaviy transport
tarmog‘idan foydalanib, yuk tashishni ko‘paytirish niyatida ekanligini ma’lum
qildi. Shu bilan birga, avtomobilsozlik, metallurgiya, energetika, qishloq xo‘jaligi,
elektrotexnika, to‘qimachilik, turizm va boshqa tarmoqlardagi yirik loyihalar
haqidagi muhokamalar, strategik hamkorligimizning samarali davomi
bo’lmoqda desak mubolag’a bo’lmaydi. Bayonot yakunida Prezidentimiz
ta’kidlaganidek, -“Bugungi muzokaralar strategik sheriklik munosabatlarini
mustahkamlashga intilishimiz qat’iy ekanini yana bir bor namoyish etdi. Sa’y-
harakatlarimiz aniq natijal
arga qaratilgan.”[2] Ushbu natijalarga erishish yo‘lida
birgalikda harakat qilish, hamda munosabatlarning jadalashish darajasini
muvozanatda ushlash muhim hisoblanadi. Bu yo‘lda ma’muriy huquqiy hujjatlar
asos sifatida hizmat qiladi. 2023-
2024 yillarga mo‘ljallangan har tomonlama
strategik sheriklikni chuqurlashtirish bo‘yicha “yo‘l xaritasi”, energetika
sohasidagi hamkorlikni yanada chuqurlashtirish to‘g‘risida, yoshlarga oid
siyosat va sport sohalaridagi hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlar, Media sohasidagi
hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha “yo‘l xaritasi” hamkorlik aloqalarining yanada
rivojlanishi borasida aniq masalalarni ko‘ndalang qo‘yadi.Imzolangan barcha
bitim va hujjatlarni ijrosi davlat rahbarlarining nazoratida bo’lishi, albatta ikki
tomonlama ham
korlik munosabatlarining samarali olib borilishiga, hamda ko‘p
qirrali sheriklikning muhim yo‘nalishlarini rivojlantirishga olib keladi.
Iqtisodiy hamkorlikning yana bir muhim yo‘nalishi bu transport-tranzit
borasidagi hamkorligi hisoblanadi. O‘zbekiston Ozarbayjon bilan bu yo‘nalishda
uzoq yillar davomida hamkorlik qilib keladi. TRASEKA dasturi asosida Yevropa-
Kavkaz-
Osiyo yo‘nalishi bo‘yicha faol tranzit tovar mahsulotlar tashilgan. Ikki
davlat temir yo‘l ma’muriyati TRASEKA tranzit yo‘lagi bo‘ylab yuk tashish
hajmini oshirish bo‘yicha muvaffaqiyatli hamkorlik qilib kelmoqda. O‘rta
yo‘lakning asosiy loyihalaridan hisoblanmish, Boku-Tbilisi-Axalkalaki-Kars
temir yo‘l liniyasi portlarga chiqish va tranzit tashishlarni amalga oshirish
bo‘yicha amaliy choralar ko‘rilmoqda. Zero, ushbu yo ‘lakning ahamiyati
bevosita Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi uchun
ham muhim. Boku- Tbilisi-Karsning faol harakati muqarrar ravishda mintaqa
mamlakatlari va ularning qo‘shnilarining savdo-iqtisodiy munosabatlarini va ular
orasidagi yo‘lovchi oqimlarini kuchaytiradi va chuqurlashtiradi. O‘zbekiston va
Ozarbayjon o‘rtasidagi har bir uchrashuv, muzokaralarda ikki davlat vakillari
transport logistika sohasining salohiyatidan unumli foydalanish, sarmoyaviy
hamkorlikni kengaytirish imkoniyatlari masalasiga urg’u beradi. Xususan, 2022
yilda dekabrda Ozarbayjonga O‘zbekiston hukumati delegatsiyasi tashrifi
doirasida “Alyat" erkin iqtisodiy zonasi va "Boku xalqaro dengiz savdo porti"
YoAJ rahbariyati bilan uchrashib, erkin iqtisodiy zona resurslari va
imkoniyatlaridan birgalikda foydalanish asosida sarmoyaviy, transport va
logistika sohasidagi hamkorlikni yo‘lga qo‘yish masalalari muhokama
qilingandi. Shuningdek, G.Sulaymonov ta’kidlaganidek, Zamonaviy Ozarbayjon
Alyat xalqaro dengiz porti orqali Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropa o‘rtasida yuk
tashish va ayirboshlashni ta’minlab, tobora muhim tranzit markaziga
aylanmoqda.[8] Jumladan, 2022 yilda Asaka-
Boku yo‘nalishi bo‘yicha birinchi
konteyner poyezdini yetkazib
berdi ya’ni O‘zbekistondagi Asaka logistika
markazidan 50 ta konteynerdan iborat poyezd jo‘natildi va Xodjadavlet
stansiyasi orqali Turkmanistonning Turkmanboshi portiga, keyin Kaspiy dengizi
orqali Ozarbayjonning Alyat portiga yetkazildi.[7] Shuningdek, yangi port
joylashgan hudud mamlakat ichki hududlarini bog‘lovchi mavjud avtomobil va
temir yo‘llar bilan kesishadi va o‘z navbatida yaxshi imkoniyatlarni beradi.
Hamkorlikda portlardan foydalanish, logistik markazlarni tashkil qilish, bevosita
ikki davlat uchun ham manfaatli hisoblanadi.
Hozirda dolzarb masalaga aylangan Zangezur yo‘lagi Ozarbayjonni
Turkiya bilan bog’lovchi muhim quruqlikdagi yo‘l sifatida qaralmoqda.
Ekspertlar tomonidan bu yo‘lak Yevropani Osiyo bilan bog‘laydigan muhim yo‘l
sifatida ta
lqin qilinmoqda. Ushbu yo‘lakning qurilishi Markaziy Osiyo
mamlakatlari uchun manfaatli, jumladan, O‘zabekiston uchun iqtisodiy
aloqalarni yanada kengaytirishda muhim ro‘l o‘ynaydi. Siyosatshunos O‘rxon
G‘afarli ta’kidlaganidek, “Ushbu loyihada ishtirok etuvchi va uning yo'nalishi
bo‘ylab yuk tashuvchi davlatlar uchun bu yo‘lak iqtisodiy taraqqiyotning
qo‘shimcha omili bo‘ladi.” [9] O‘zbekiston sobiq transport vaziri o‘rinbosari
Abdusamat Mo‘minov Trendga bergan eksklyuziv intervyusida Zangezur yo‘lagi
juda
muhim loyiha ekanligi, bu yo‘lak 5-10 million tonnaga yaqin yuklarni tashish
imkoniyatini berishi va Ushbu transport yo‘nalishining foydasi ham uning
geografik qulayligida ekanligini e’tirof etdi. Shuningdek, ushbu loyiha tufayli
O‘zbekiston yuklarini Ozarbayjon hududi orqali tashish sezilarli darajada
oshishini
ta’kidladi.[10]Shunday
qilib,
O‘zbekiston-Ozarbayjon
Respublikalarining transport-tranzit sohasini rivojlantirish omillarini tahlil qilar
ekanmiz, AIR markazi yetakchi maslahatchisi Orxan Baghirov
ta’kidlaganidek,
Zangezur yo‘lagining ochilishi mintaqa rivojiga ijobiy hissa qo‘shadi. Yangi
yo‘lak orqali mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy va ishbilarmonlik aloqalarining
kengayishi butun mintaqa rivojiga yordam beradi. Zangezur yo‘lagi mintaqadan
o‘tuvchi xalqaro transport yo‘laklariga yangi arteriya qo‘shib, Janubiy
Kavkazning
xalqaro
iqtisodiy
aloqalar
tizimidagi
mavqeini
mustahkamlaydi.[5]Shuning uchun bu loyihani O‘zbekiston hukumati qo‘llab
quvvatlashi
muhim.
Baku-Tbilisi-
Qars yo‘nalishining analogi sifatida
qaralayotgan, Sharq va G‘arbni bog‘lash vazifasini o‘z zimmasiga olayotgan
ushbu yo‘lak, O‘zbekistonning savdo iqtisodiy munosabatlarini nafaqat
Ozarbayjon bilan balki, Turkiya bilan va u orqali Yevropa mamlakatlari bilan
ham oshirishiga imkoniyat yaratadi.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash kerakki, O‘zbekiston Respublikasi
Ozarbayjon Respublikasi bilan strategik sheriklik munosabatlarida teng
manfaatlar
doirasida
hamkorlik
qilmoqda.
Ularning
hamkorlik
munosabatlarining qamrovi yildan yilga kengayib, ikki hukumatning faol
aloqalarini mustahkamlab kelmoqda. Ikki davlat rahbarlarining muntazam
nazorati doirasida turli sohalarda katta loyihalar amalga oshirilmoqda va bu
o‘zaro xalqaro munosabatlarning ishonchli, tizimli va doimiy tarzda davom
etishiga mustahkam poydevor vazifasini bajaradi.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar:
1.
O‘zbekistonRespublikasiPrezidentiningFarmoni, 11.09.2023 yildagi
https://lex.uz/ru/docs/-6600413
2.
O‘zbekiston va Ozarbayjon Prezidentlari muzokaralar
Natijalaridan
mamnunligini
bildirdilar23.08.2023
https://president.uz/uz/lists/view/6603
3.
O‘zbekiston Respublikasi investitsiyalar, sanoat va
savdo
vazirligining
rasmiy
sayti
https://miit.uz/oz/news/ozbekiston-va-
ortasidagi-savdo-iqtisodiy-va-sarmoyaviy-hamkorlik-kolami-
4.
O‘zbekiston
va
Ozarbayjon
iqtisodiy
sherikligini
chuqurlashtirishning
asosiy
yo‘nalishlari
muhokama
qilindi
https://invest.gov.uz/uz/mediacenter/news/the-main-directions-of- deepening-
the-economic-partnership-between-uzbekistan-and-azerbaijan- were-
5.
Orkhan Baghirov The Impact of the opening of Zangezur Corridor
on Regional Transportation and Communication Lines// Analysis Center of
Analysis of International Relations October-2021
6.
Ozarbayjon
Respublikasi
Prezidentining
rasmiy
sayti
https://president.az/ru/articles/view/59072
7.
Ozarbayjonning Alyat porti O‘zbekistondan birinchi konteyner
https://portnews.ru/news/324351/
8.
Suleymanov G.Q. Caucasus and Asian Countries: Transport
Prospects//Большая Евразия: развитие, безопасность, сотрудничество №
6-1 2023 page 466
9.
Зангезурский коридор нужен тюркскому миру 2 ноябрь 2023
https://vestikavkaza.ru/news/erdogan-prizval-otg-podderzat- azerbajdzan.html
10.
Узбекистан поддерживает инитсиативу Азербайджана по
Запуску Зангезурского коридора 19
май 2023
11.
https://www.trend.az/azerbaijan/business/3750235.html
12.
Мирхамидова,
Махиннора.
"Развитие
дипломатических
отношений и правовых основ сотрудничества между республикой Узбекистан
и Арабскими странами персидского залива." in Library 21.3 (2021): 108-114.
