INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA ZOONIM KOMPONENTLI
MAQOLLARNING MENTALITETGA XOS XUSUSIYATLARI
Uralova Oysuluv Poyan qizi
TERDPI Xorijiy til va dabiyoti fakulteti dekani
f.f.f.d. (PhD). dotsent
ANNOTATSIYA
Ushbu maqola Ingliz va o’zbek tillarida zoonim komponentli maqollarning
mentalitetga xos xususiyatlariga bag’ishlangan. Zoonimik komponent maqollar
deyarli barcha dunyo tillarida uchraydi. Hayvonlar insonlarning kundalik hayotida
muhim ro’l o’ynaydi va insonlarning ayrim xususiyatlarini hayvonlarda ham
kuzatish mumkin. Maqolada ingliz va o’zbek zoonimlari tarkibiy qismlarining har
ikki millat va elatlarning milliy, madaniy va ruhiy xususiyatlarini aks ettirishdagi
ahamiyati muhokama qilinadi. Zoonim misolida yaratilgan individual va universal
otlar aniqlangan, ingliz va o‘zbek xalqlarining umumiy tomonlari aniqlangan.
Kalit so’zlar:
Zoonim, ingliz tili, o’zbek tili, maqol, mentalitet, hayvon nomlari,
xalq, zookomponent.
ANNOTATION
This article is devoted to the mental characteristics of proverbs with a zoonym
component in English and Uzbek languages. Zoonymic component proverbs are
found in almost all world languages. Animals play an important role in the daily life
of people, and some characteristics of humans can be observed in animals. The
article discusses the importance of the components of English and Uzbek zoonyms
in reflecting the national, cultural and spiritual characteristics of both nations and
peoples. The individual and universal nouns created on the example of zoonim and
the common aspects of the English and Uzbek peoples are defined.
Key words:
Zoonym, English language, Uzbek language, proverb, mentality,
animal names, people, zoo component.
Zoonimlar maqollarning bir qismi bo‘lib, xalq dunyoqarashi, madaniy hayoti
asosida obrazli obraz yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Zoonimik komponent
maqollar deyarli barcha dunyo tillarida uchraydi. Buning sababi shundaki, odamlar
va hayvonlar ming yillar davomida yonma-yon yashagan. Shuning uchun ham
hayvonlar odamlarning kundalik faoliyati va madaniy hayotida alohida o'rin tutadi.
Milliy-madaniy va etnik tafovutlar, psixik xususiyatlarning birligi natijasida vujudga
keladigan til birliklari lingvomadaniyat fani sohasida o‘rganilishi kerak bo‘lgan
muhim tushunchalar sifatida e’tirof etiladi. Ularning ma'nosining mohiyatini va
kundalik hayotda qo'llanilishini o'rganish masalasi lingvomadaniyat fani kontekstida
tahlil qilinadi. Til va madaniyatga oid muammolar yechimini topish, izlanishlar
hajmini oshirish lingvomadaniyat fani rivojini belgilashda muhim omil bo‘ladi.
Zookomponentli paremiyalarda mustahkamlangan Sharq sivilizatsiyasi tajribasi
alohida qiziqish uyg‘otadi. Inson har doim o‘zini va harakatlarini haqiqiy va
afsonaviy tirik mavjudotlar bilan taqqoslagan. Tipik, zamondan tashqari,
lokalazatsiya qilinmagan (ma’lum bir joyga bog‘liq bo‘lmagan) fikrlarga
qaramasdan, maqol va matallardan ma’lum kommunikativ sharoitlarda foydalanish
pragmatik ma’noni ifodalashga yordam beradi.
Har bir tilda hayvon haqida ma’lumotlarni rasmiylashtirish uchun maxsus vositalar
to‘plami mavjud bo‘ladi. Ularda maqol va matalllarda inson va uning hayoti va hayvonlar
bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zaro munosabatlarni ham ko‘rish mumkin. Dastlab, odam o‘zini
ko‘rgan va eshitgan tirik mavjudotlar bilan taqqoslagan. V. fon Gumboldt "turli
tillar turli olamlarni emas, balki dunyoning turli xil qarashlarini aks ettiradi"deb
yozgan
26
.
Ingliz va o’zbek xalqlari batafsil mentalitetga xos paremiologik portreti
zoonimli paremalarda namoyon bo‘ladi. Ingliz va o’zbek tillarida eng ko‘psonli
tematik guruh insonning axloqiy fazilatlarini ko‘rsatuvchi guruhdir.
Ko’pgina o’zbek xalq maqollarida maqtanchoqlik yomon xislat ekanligi
haqida uqtiriladi. Buni hayvonlar timsollari rqali ifodalangan bir qancha
paremalarda uchratish mumkin.
Baq-baq etgan takani yomgʼir yoqqanda koʼr,
Shaq-shaq etgan kelinni sigir soqqanda koʼr.
Var.:
“Baq-qaq etgan serkani suv
kechganida koʼr, Shaq-shaq etgan xotinni sigir yechganda koʼr”; “Baq-baq
yetgan takani qor bosganda koʼr, Man-man degan yigitni yov bosganda koʼr”;
“Qaqillagan xotinni qiz berganda koʼramiz”.
Taka-echkilarning yogʼingarchilikka
toqati boʼlmaydi. Ular qurgʼoqchilikda (yoxud quruq yerda) baq-baq yetib
yuraveradilar -u , ammo qor-yomgʼir yogʼganda shumshayib, oʼzlarini pana joyga
olishga urishga harakat qiladilar. Suruvda borayotganlarida oldindan kechuv chiqib
qolsa, suvdan kechmay choʼponni qiynaydilar. Yuqoridagi maqollar bilan
“Maqtanchoq odamning holini boshiga ish tushganda koʼr, “avji pasayib” tili
kalimaga kelmay, mulzam boʼlib qoladi “, deyilmoqchi.
Maqtanchoqlik eng yomon insoniy illatlardan biridir. Xalqimiz azal-azaldan
maqtanchoqlarni qoralab kelgan, maqtanchoqlarning ustidan istexzoli kulganlar va
maqtanishning oqibati xunuk bo’lishiga uqtirganlar. Xalqimiz orasida
maqtanchoqlikdan tashqari maxmadogarchilikka ham salbiy fazilat sifatida qaraladi.
26
Humboldt A., fon. Cosmos: Experience of a physical world description / Transl. from german N. Frolova, M.
Gusev, Y. Weinberg: in 5 vol.: in 4 vol. — Gift edition of the original of 1848–1863
Bu fazilatlar bedana obrazi orqali o’zbek paremalarida ifodalangan
.
Bedana tezotar
boʼlsa, oʼz boshini oʼzi yoradi.
Ilgari qishloqdagi bedana ishkibozlari donqovoqning
urugʼini olib tashlab, havo qirib tursin uchun u yer-bu yerini teshib , ichiga bedana
solib qoʼyardilar. Shaharliklar esa bedanani, asosan, yogʼoch gardishli toʼrga solib
qoʼyardilar. Bedana (xoʼroz kabi) boshini koʼtarib- koʼtarib sayraydi. Аgar u tezotar
(yani tez-tez sayraydigan ) boʼlsa, boshi toʼrqovoqqa ketma-ket urilaverib, yo
boshining pati tushib ketadi, yo yoriladi. Maqolning majoziy manosi shuki, kishi
tilim bor deb xar narsani gapiraversa, maxmadonagarchilik qilaversa, bir kunmas bir
kun baloga giriftor boʼlishi mumkin.
Bedananing uyi yoʼq, qayga borsa bitbildiq.
Var:
“Oshpichoqning qini yoʼq, Bitbildiqning ini yoʼq”.
Bu maqol hech bir joyda
ishini yolchitmagan, maxmadona , xarala-tarala bedot , koʼcha xandon odamlarga
qarata aytilgan.
Odamlarning
fe'l-atvori
va
insoniy
his-tuyg'ularga
munosabatini
tasvirlaydigan sevgi va sadoqat mavzulariga bag'ishlangan ingliz maqoli
Love me,
love my dog
(agar meni sevsangiz, men kabi seving). Bu so'z kimnidir o'sha
odamning yomon va yaxshi odatlaridan shikoyat qilmasdan sevishni anglatadi. Bu
erda "it" so'zi salbiy odatlarning tasviri sifatida ishlatiladi. Ammo erta muhabbatning
salbiy oqibatlari haqida aks ettirilgan xalq namunalarida ham mavjud.
He who falls
in puppy love, leads a dog's life.
Zero, ingliz mentalitetida odamlar ta'lim va kasbga
asoslangan hayot rejalarini amalga oshiradilar. Voyaga etgan ma'lumotli inson
yorqin kelajak kaliti bo'lishi mumkin. Bunday inson uchun mustaqil hayotga ega
bo'lib, u o'z mahorati va mehnat qobiliyatidan foydalanib, hayotdagi qoqilishlarni
engib o'tadi. Demak, maqol har bir narsaning o'z davrining mavjudligiga urg'u
berilgan.
The young bird does not crow, untill it hears the old ones
(Yosh qush qarisini
eshitmagunicha qichqirmaydi).
Tarbiya onaning tizzasidan boshlanadi
va
bolalarning eshitishida aytilgan har bir so'z xarakterni shakllantirishga intiladi".
O’zbeklarda bunga mos ravshda
Qush uyasida ko’rganini qiladi paremasi
allomorfdir. Ushbu ikki xalq paremalari orqali insondagi fe’l atvor ham oiladan
shakllanishiga hech qanday shubha yo’qligi isbotlangan. Ushbu maqolda ikki xalq
mentalitetining o’xshash jihatini kuzatishimiz mumkin. Qaysi xalq madaniyatida
bo’lmasin tarbiya hardoim oiladan, ostonadan boshlanadi.
Xulosa o’rnida, shuni ta’kidlash kerakki, zoonim komponentli maqollar
xalqning kundalik hayotning uzoq tarixi, sevimli mashg'ulotlari va madaniy
aloqalari, urf-odatlari va an'analari, ruhiy, mental tabiatida muhim rol o’ynaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI:
1.
Provebs – Мaqollar – Пословицы / Tuzuvchilar Karamatova K.M., Karamatov
H.S. – Toshkent: Mehnat, 2000. – 400 b
2.
Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Маънолар махзани. – Тошкент:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2001. – 448 б.
3.
Бакиров П.У. Семантика и структура номинацентрических пословиц (на
материале русского, узбекского и казахского языков). – Ташкент: Фан, 2006. –
297 с.
4.
Уралова О.П. Инглиз ва ўзбек тилларида “оила” бош лексемали
мақоллар семантикаси ва структураси. Филол. фанлари фалсафа д-ри... дисс. –
Самарқанд, 2021. – Б.25.
5.
Жўраева Б. Ўзбек халқ мақоллари шаклланишининг лингвистик
асослари ва прагматик хусусиятлари. Филология фанлари доктори (DSс)
диссертацияси
афтореферати. – Самарқанд: 2019. – 6-б.
6.
Zoxidov. Z. T. Zoologiya ensiklopediyasi (Sut emizuvchilar). – Toshkent, 1960
7.
Urolovich T. F. CHIZMACHILIK DARSLARIDA AMALIY SAN’AT ELEMENTLARIDAN
FOYDALANIB TARKIBIDA TUTASHMA ELEMENTLAR QATNASHGAN NAQSH NAMUNALARINI
CHIZISH //Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. – 2022. – Т. 2. – №. 2. –
С. 158-162.
8.
Uralovich T. F. FACTORS AFFECTING THE FORMATION PROCESS OF AESTHETIC SKILLS
IN DRAWING LESSONS //International Scientific and Current Research Conferences.
– 2023. –
С. 115-119.
9.
Urolovich T. F. CHIZMACHILIK DARSLARIDA AMALIY SAN’AT ELEMENTLARIDAN
FOYDALANIB TARKIBIDA TUTASHMA ELEMENTLAR QATNASHGAN NAQSH NAMUNALARINI
CHIZISH //
Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. – 2022. – Т. 2. – №. 2. –
С. 158-162.
10.
Turapova R. B. et al. MAKTABGACHA TAʼLIM TASHKILOTIDAGI BOLALARNI NUTQINI
RIVOJLANTIRISH.
– 2023.
СЕКЦИЯ 2. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ КАК СРЕДСТВО
ФОРМИРОВАНИЯ ЯЗЫКОВОЙ КОМПЕТЕНЦИИ
Белобородов Дмитрий Владимирович
доктор философских наук, профессор кафедры русского языка
Таджикского педагогического института в Раште, центр международных
связей Министерства просвещения РФ
