10.
Нарбашева М. А. АНАЛИЗ НАРОДНЫЕ ИГРЫ МЕТОДОМ ЛУДОГРАФА //Перспективы
развития научных исследований в 21 веке. – 2016. – С. 178-180.
11.
Eshmurodov O. ҚИЗЛАРНИ ОИЛАВИЙ ҲАЁТГА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ
ПСИХОЛОГИК ЖИХАТЛАРИ //Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании. – 2023. – №. I.
12.
Urolovich T. F. CHIZMACHILIK DARSLARIDA AMALIY SAN’AT ELEMENTLARIDAN
FOYDALANIB TARKIBIDA TUTASHMA ELEMENTLAR QATNASHGAN NAQSH NAMUNALARINI
CHIZISH //Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. – 2022. – Т. 2. – №. 2. –
С. 158-162.
13.
Uralovich T. F. FACTORS AFFECTING THE FORMATION PROCESS OF AESTHETIC SKILLS
IN DRAWING LESSONS //International Scientific and Current Research Conferences.
– 2023. –
С. 115-119.
14.
Urolovich T. F. CHIZMAC
HILIK DARSLARIDA AMALIY SAN’AT ELEMENTLARIDAN
FOYDALANIB TARKIBIDA TUTASHMA ELEMENTLAR QATNASHGAN NAQSH NAMUNALARINI
CHIZISH //
Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. – 2022. – Т. 2. – №. 2. –
С. 158-162.
15.
Turapova R. B. et al. MAKTABGACHA TAʼLIM TASHKILOTIDAGI BOLALARNI NUTQINI
RIVOJLANTIRISH.
– 2023.
Jumayev Xushboq Soatmumin o‘g‘li
Termiz davlat pedagogika instituti, Boshlang‘ich ta’lim nazariyasi kafedrasi
o‘qituvchisi
:
xjumayev96@gamil.com
KICHIK YOSHDAGI MAKTAB O‘QUVCHILARINING XOTIRASINI
RIVOJLANTIRISH USULLARI
Annotatsiya.
Maqolada xotira,
qisqa muddat, uzoq muddat operativ xotira
,
vitaminlar va minerallar
,
eslash
, yosdlash, yodda saqlash kabilar haqida so‘z
yuritiladi.
Tayanch so‘z va tushunchalar
:
Uyqu, ovqatlanish, toza havoda bo‘lish,
harakat qilish, kitoblar, kutubxona, xotira, mustaqil o‘qish, dars, aqliy harakat,
jismoniy harakat.
Inson hayotining har yili ko‘proq va ko‘proq narsani bilishi va ko‘p eslashi
kerak. Xotira insonning o‘tmishini buguni bilan bog‘laydi, shaxsning birligini
ta’minlaydi. Kitoblar, plastinalar, magnitafonlar, kutubxonalardagi kartalar,
kompyuterlar odamga eslab qolishga yordam beradi, lekin asosiysi - uning shaxsiy
xotirasi.
Xotira - real dunyoni aks ettirish shakli, bu ularning shaxsiy tajribasini
mustahkamlash, saqlash va undan keyin foydalanishdan iborat.Busiz shaxsning
normal ishlashi va rivojlanishi mumkin emas. Xotiradan mahrum bo‘lgan odam
yangi tug‘ilgan chaqaloq bosqichida.
Xotirasiz shaxsning ham, umuman jamiyatning ham normal ishlashi mumkin
emas.
Xotirani hayotdagi ma'lumotlarni yodlash, saqlash va ko‘paytirish
funktsiyalarini bajaradigan aqliy, fiziologik va madaniy jarayon sifatida ta'riflash
mumkin. Bu funktsiyalar xotira uchun zarurdir.
Xotiraning barcha turlarini shartli ravishda guruhlarga bo‘lish mumkin: Inson
nimani eslaydi (ob'ektlar va hodisalar, fikrlar, harakatlar, his-tuyg‘ular).
Shunga asoslanib, ular aqliy faoliyat Tasviriy, Og‘zaki-mantiqiy turlariga
bo‘linadi.
Tasviriy xotira o‘z navbatida Vizual, Eshitish, Dvigatel, Hissiy kabi turlarni
o‘z ichiga oladi.
Xotirada yodda saqlash quyidagi turlarga bo‘linadi:
qisqa muddat,
Uzoq muddat
Operativ xotira.
O‘quvchi xotirasi o‘quvchining o‘rganishi va rivojlanishining asosi bo‘lgan,
yangi bilimlarni o‘zlashtirishni ta'minlaydigan eng muhim funktsiyadir. Bugungi
kunda maktab o‘quvchilarining xotirasini rivojlantirish muammosi dolzarb va
ijtimoiy ahamiyatga ega. Ko‘pincha ota-onalar xotirasi zaifligi sababli bolani
o‘qitishda qiyinchiliklar bilan psixolog va o‘qituvchiga murojaat qilishadi. Bola
o‘quv materialini yaxshi eslay olmaydi, o‘rgangan hamma narsani tezda unutadi,
o‘rgangan, ko‘rgan yoki eshitgan narsalarni haqiqatda takrorlay olmaydi. Maktab
o‘quvchilarining past o‘quv ko‘rsatkichlari bolani, ota-onalarni va o‘qituvchilarni
doimo xafa qiladi.
Ma'lumki, bolalar va o‘smirlarning mehnat qobiliyati ularning sog‘lig‘i bilan
chambarchas bog‘liq. Qisqa muddatli kasalliklarga (yuqori nafas yo‘llarining
katarasi va tonzillit) duchor bo‘lgan maktab o‘quvchilarida yana bir marta - klinik
tiklanishdan bir yarim hafta o‘tgach, samaradorlik pasaygan, xotira zaiflashgan.
Psixologlarning fikricha, xotiraning asosi sog‘lom turmush tarzidir. Uyqu,
ovqatlanish, toza havoda bo‘lish, harakat yaxshi xotira omillari.
Yoshda uyqu quyidagicha bo‘lishi kerak:
7 yosh - 10-11 soat
10 yosh - 10 soat
11 yosh va undan yuqori - 9 soat
O‘quvchining ovqati muntazam va xilma-xil bo‘lishi kerak. Yaxshi xotirani
saqlash uchun organizm oqsil, fosfor, vitaminlar va minerallarga muhtoj. Tanani
yetarli darajada kislorod bilan ta'minlash ham bir xil darajada muhimdir. Toza
havoda maksimal qolish, ochiq deraza yoki deraza bargi bilan ishlash odati aqliy
faoliyatni, shu jumladan materialni yodlash tezligini sezilarli darajada oshiradi.
Harakatning foydalari haqida hamma biladi. Sinfda o‘tkaziladigan va barcha
sinflarda zarur bo‘lgan sport mashg‘ulotlari, jismoniy mashqlar organizmga foydali
ta'sir ko‘rsatadi va miyaning qon bilan ta'minlanishini yaxshilaydi.
Bolaning kun davomida qanchalik harakatchan bo‘lishidan qat'i nazar,
mashg‘ulotlar paytida unga bir daqiqalik jismoniy faollik kerak. O‘quv dasturi
maktab hayotining asosiy tashkilotchisi va bolalar salomatligining asosiy
qo‘riqchisidir. Ikkinchi va uchinchi darslarda o‘quvchilarda fiziologik ko‘rsatkichlar
va ishlashning nisbatan barqaror holati, yaxshi e'tibor va xotira davri kuzatiladi.
To‘rtinchi darsdan boshlab o‘quvchilarning ko‘pchiligi mehnat qobiliyatini yo‘qota
boshlaydi, diqqati pasayadi, xotirasi yomonlashadi. O‘quvchilarning fiziologik
funktsiyalari va faoliyatining eng past darajasi oxirgi darslarda qayd etilgan. 2 yoki
3 ta qiyin darsni ketma-ket qo‘yish mumkin emas. Aqliy faoliyatdan jismoniy
faoliyatga o‘tishga imkon beradigan jismoniy tarbiya, mehnat, musiqa, rasm chizish
darslari ko‘proq emotsionaldir, ular maktab kunining ikkinchi qismida (to‘rtinchi
yoki beshinchi) qo‘llaniladi.
O‘quvchi xotirasi o‘quv kognitiv faoliyatining asosiy psixologik tarkibiy
qismidir. Bundan tashqari, xotirani alohida eslab qolishga qaratilgan mustaqil
mnemonik faoliyat sifatida ko‘rish mumkin. Maktabda o‘quvchilar tizimli ravishda
katta hajmdagi materialni yodlaydilar va keyin uni takrorlaydilar.
Xotira maktabda o‘qitishda muhim rol o‘ynaydi. Ko‘rinib turibdiki, bilimlarni
to‘plashda xotira katta rol o‘ynaydi. Xotira reproduktiv fikrlashning asosi bo‘lib, u
yangi materialni tushunishni, bilimlarni amaliyotda qo‘llashni ta'minlaydi, agar
muhim transformatsiya talab etilmasa. Xotira ham samarali fikrlashda rol o‘ynaydi,
chunki mavjud bilimlar yangi narsalarni kashf qilishda yordamdir. Maktab
o‘quvchilarining o‘rganish muvaffaqiyati xotiraning rivojlanish darajasiga bog‘liq.
Har bir o‘quvchi materialni turli yo‘llar bilan eslab qoladi va takrorlaydi.
Nafaqat yaxshi yoki yomon, balki o‘z yo‘lida, chunki xotirada katta individual
farqlar mavjud. Bu ba'zi narsalarga, hodisalarga nisbatan yaxshi va boshqalarga
nisbatan yomon bo‘lishi mumkin. Ba'zi bolalar she'rni mukammal yodlashadi va
juda yomon - matematik formulalar, qoidalar, boshqalari - aksincha. Ba'zi maktab
o‘quvchilari o‘rganganlarini tezda eslab qolishlari va kerakli javobni berishlari
mumkin, boshqalari esa bir vaqtlar eslab qolgan narsalarni tez va osonlik bilan
takrorlay olmaydilar.
Og‘zaki-mantiqiy xotira asosiy yodlash va nazariy qoidalarni, og‘zaki
formulalarni takrorlashda namoyon bo‘ladi. Tasviriy xotira xayol bilan chambarchas
bog‘liq. Bolalar filmlar va kitoblarning mazmunini qanday qilib turlicha
takrorlashlarini hamma biladi. Har bir inson ekskursiya va sayohatlarni o‘ziga xos
tarzda eslaydi. Ba'zilar voqealar ketma-ketligini sanab o‘tadi, yo‘riqnoma yoki
o‘qituvchining tushuntirishlarini takrorlaydi. Boshqalarni takrorlashda siz bola
yurgan yo‘lni aniq ko‘rasiz, u bilan uchrashgan odamlarni tasavvur qiling.
Ba'zi bolalarda vizual xotira ko‘proq rivojlangan, ular eslash kerak bo‘lgan
narsalarni vizual idrok etishga muhtoj. Boshqalar eshitganlarini yoki o‘zlari ovoz
chiqarib o‘qiganlarini eslab qolishda yaxshiroqdir. Ba'zi bolalar uchun materialni
eslab qolish, agar u yozib qo‘yilgan yoki aytilgan bo‘lsa (motor turi) yaxshiroq
bo‘ladi, ba'zilari esa eslab qolgan material taassurot qoldirsa, qandaydir his-
tuyg‘ularni keltirib chiqarsa (ijobiy yoki salbiy), siz kabi. Bu hissiy xotirani taxmin
qildi.
Maktabda o‘qish jarayonida bolaga og‘zaki-mantiqiy, obrazli, eshitish va
vizual xotira kerak. Shuning uchun qaysi bolaning xotirasi zaifroq ekanligini bilish
uni rivojlantirish uchun muhimdir. Qoidaga ko‘ra, bolada xotiraning bir turi emas,
balki bir nechtasi aniqroq. “Bolalar xotirasida biror narsani doimiy muhrlab
qo‘ymoqchi bo‘lgan o‘qituvchi, – deb yozgan edi K.D.Ushinskiy, – bolalarning
imkon qadar ko‘proq sezgi a’zolari – ko‘zlari, quloqlari, ovozi, mushaklari
harakatini his etishi va hatto iloji bo‘lsa. hid va ta'm - yodlashda ishtirok etdi.
Xotiraning har qanday turi bilan bolalarda, birinchi navbatda, yodlangan
material doirasida semantik, mantiqiy aloqalarni o‘rnatishga asoslangan semantik
yodlashni rivojlantirishga intilish kerak.
Darsda yangi bilimlarni etkazish jarayoni ko‘pincha tushuntirish deb atalishi
bejiz emas. O‘qituvchining asosiy vazifasi o‘quv materialini o‘quvchilar tomonidan
rasman emas, balki ongli ravishda o‘zlashtirishi uchun imkon qadar aniq va aniq
taqdim etishdir. Tushuntirishda ba'zi o‘qituvchilar birinchi navbatda o‘quvchilarni
ko‘proq eslab qolishlarini ta'minlashga harakat qiladilar, olgan bilimlarini tushunish
uchun kamroq tashvishlanadilar, bu esa materialning sayoz, yuzaki o‘zlashtirilishiga
olib keladi. Masalan, o‘qituvchilar darsda ma'nosi hali bolalar tomonidan to‘liq
tushunilmagan ta'riflarni takrorlashni talab qiladilar va o‘quvchilar buni etarlicha
aniqlik bilan bajarishlaridan juda mamnun.
Materialga qiziqish har qanday turdagi xotirani rivojlantirishga yordam beradi
(bola hamma narsani bir xil darajada eslamaydi, lekin asosan o‘zi uchun muhim
bo‘lgan narsani eslaydi), yodlangan narsaga ijobiy munosabatda bo‘ladi. Umuman
olganda, esda saqlashda hissiyotlar katta ahamiyatga ega. Eslash kerak bo‘lgan eng
yomon narsa - bu befarqlikdir. Men nimani yoqtirganimni eslamoqchiman. Eslab
qolish istagi, o‘quvchining faol pozitsiyasi uning xotirasini rivojlantirishga yordam
beradi. Shuning uchun bolaning xotirasini rivojlantirish uchun foydalidir. Yodlash
uchun nafaqat maxsus mashqlar, balki bilimga, alohida o‘quv fanlariga qiziqishni
uyg‘otish, ularga ijobiy munosabatni rivojlantirish. Psixologlar aytadilar: “Bolaning
xotirasi - bu qiziqish” Maktab o‘quvchilari uchun materialni yodlash ko‘pincha
yomon xotiraga emas, balki yomon e'tiborga, berilgan fanga qiziqishning yo‘qligiga
bog‘liq.
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Jumayev, X.S. (2023) Kichik maktab o‘quvchi yoshlarning o‘quv
faoliyatida mnemik qobiliyatlarning o‘rni xususida. Mug‘allim ham uzluksiz
bilimlendirio‘ ilmiy-metodikal, 228-234.
2.
Jumayev, X.S. (2023) O‘quv jarayonida kichik maktab o‘quvchilarining
mnemik qobiliyatlarining operatsion mexanizmlarini ishlab chiqish, Namangan
davlat universiteti axboratnomasi, 506-510.
3.
SHABBAZOVA, D. (2023). A PERSONAL VALUE APPROACH
MODEL FOR ELEMENTARY LITERACY INSTRUCTION. World Bulletin of
Social Sciences, 22, 1-4.
4.
Ruzikulovna, S. D. (2021). The Importance of Personal Value Approach
Methodology in Primary School Literacy Classes. JournalNX, 7(11), 78-82.
5.
Ruzikulovna, S. D. (2023). Analysis of the Level of Valuable Approach to
Primary Class Students. Web of Semantic: Universal Journal on Innovative
Education, 2(4), 227-230.
6.
Dilfuza Shabbazova. (2023). PSYCHOLOGICAL-PEDAGOGICAL
FACTORS OF IMPROVING THE LITERACY OF ELEMENTARY SCHOOL
STUDENTS BASED ON A PERSONAL VALUE APPROACH. Academia Science
Repository, 4(05), 12–19.
Kurbanova Guzal
teacher at Termez State pedagogical institute
Kurbanova Shoira
Magistr at Termiz University of economics and service
INTERACTIVE EDUCATIONAL TECHNOLOGIES IN THE
DEVELOPMENT OF STUDENTS COMMUNICATIVE COMPETENCE IN
THE RUSSIAN LANGUAGE
Аннотация:
В статье написаны интерактивные образовательные
технологии в развитии коммуникативной компетенции учащихся по русскому
языку. Главной задачей учителя является формирование и развитие
коммуникативной компетентности учащихся, и педагогам целесообразно
