47
НЕМИСЧА МАТНЛАРНИ ЎЗБЕК ТИЛИГА ТАРЖИМА
ҚИЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Холияров Лутфулла Ташкуватович
кафедра мудири, Роман-герман тиллари таржимашунослиги кафедраси,
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети
Немис тилли таржимашуносликда
таржима
терминига нисбатан
Übersetzung
ва
Dolmetschen
сўзлари ишлатилади. Уларнинг биринчиси умуман
таржима ҳақидаги термин сифатида ҳам узоқ вақт қўлланилиб келинди.
Ҳозирда эса кўпроқ
ёзма таржима
га нисбатан қўлланилади. Кейинги сўз эса,
оғзаки таржима
ни ифодалайди. Мазкур сўз, аслида, немис тилига туркий
тиллардаги
тилмоч
орқали кириб келганлиги мутахасиссислар томонидан
эътироф этилган. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, жаҳон таржимашунослигида,
хусусусан, инглиз тилли таржимашуносликда кенг қўлланилиб келинаётган
translation studies
тушунчаси немисларда ҳам
Translation
тарзида қабул
қилинганлиги ва у умуман
таржима
тушунчаси сифатида эътироф қилиниб
келинаётганлигини ҳам айтиб ўтиш жоиз.
Таржима туфайли биз нимага эриша бўламиз? Таржимадан кузатилган
мақсад нима? Умуман олганда, таржима нима?
Таржима – дўстлик илмидир,
Таржима – узоқни яқин қилади,
Таржима – ўзгани – биродар, танишни – қадрдон, дўстни-қприндош қилади.
Таржима – бир тилда мавжуд китобни бошқа тилга кўчириш, ундан нусха
кўтариш эмас, балки, муайян тилда, яратилган санъат асарини бўлак тилда, шу
иккинчи тилнинг лексик-грамматик ва бадиий ифодалаш востиалари асосида
қайта яратиш, қайта тиклаш демакдир.
Ҳар бир янги таржима-янги санъат асари деган сўз. Ундан кузатиладиган
мақсад-бошқа ҳалқларнинг энг яхши бадиий ёдгорликларини “импорт” қилиш, у
билан ҳалқимизни таништириш, Қардош ҳалқлар маданиятининг энг яхши
фазилатларини ижодий ўзлаштириш, ўз адабиётимизда яратилган диққатга
лойиқ асарларни бошқа ҳалқларга “экспорт” қилиш, уларга тақдим этиш
воситаси демакдир.
Лекин бадиий таржиманинг ўзига хос бир қонунияти бор: ўз дилингга яқин,
бадиий овозингга жўр ва ҳамоҳанг, ўз диддинга мувофиқ ёзувчининг китобини
она тилингга ўтказганинг тақдирдагина чинака бадиий таржима ярата оласан.
Икки тилни қанчалик пухта билган билан зўрма-зўраки қилинган таржима
кутилган натижани бермайди.
Масалан, шоир ижодининг парда орқасидаги сирларига йўл топиш бахти
ҳаммага ҳам муяасср бўлавермайди, бинобарин, таржимон бу йўлда ўзини ожиз
сезса-ю, айни асарни таржима қилишга киришмаса-улуғ иш қилган бўлади.
Гётенинг мана бу сўзлари ҳаммага маълум: “Кимки шеъриятни
тушунишни истаса, поэзия ўлкасига равона бўлсин, кимки шоирни тушунишни
ҳоҳласа, шоир яшаган ўлкага борсин”.
Гётенинг бу сўзлари, шубҳасиз, фақат маконга эмас, замонларга ҳам
сафар қилишни тақозо этади. Бу – шоир яшаган даврни ҳам ўрганиш
48
зарурлигини билдиради. Таржимон тарихчи, этнограф, адабиётшунос, лингвист
сифатида жуда катта иш олби бориши керак. Тaржимaшунoслик фaнининг
aмaлий aҳaмияти вa мустaқиллигини тaъминлaшдa oғзaки вa ёзмa тaржимa
aлoҳидa прeдмeт сифaтидa ўқитишнинг aлoҳидa aҳaмияти бoр.
Машҳур немис олими Профессор М.Шрайбернинг гувоҳлик беришича,
немис тилли ҳудудлaрдa тaржимaшунoсликни мустaқил фaн сифaтидa тaҳлил
қилгaн дaстлaбки тaдқиқoтлaр (лингвистик тaҳлилнинг устивoрлигигa
қaрaмaсдaн) 70-йиллaрнинг oxирлaридa пaйдo бўлди (Виллс, 1977; Кoллeр,
1979).
Тaржимaшунoсликнинг “лингвистик киндиги” нинг кeсилиши 80-йиллaргa
кeлиб сoдир бўлди. Бундa aсoсaн, Скoпoс нaзaриясининг ўрни кaттa
бўлди (Рaйс/Фeрмeйeр;1984). Мaзкур қaрaшнинг aсoсий мoҳияти сoф
тaржимaшунoсликкa aсoслaнгaн бўлсaдa, ундa oғзaки вa ёзмa тaржимa
муaммoлaрини фaқaтгинa лингвистикa нуқтaи нaзaридaнгинa eчиб бўлмaслиги,
бaлки унинг aдaбий-мaдaний xусусиятлaри ҳaм мaвжудлиги тaъкидлaнaди
(1984).
Ушбу фaннинг тeрминoлoгик aтaмaси oрaдaн 15 йил вaқт ўтгaнидaн
кeйингинa Австриянинг Грaц унивeрситeтидa (Эрих Прунч) пaйдo бўлди.
Чунончи,
90-
йиллaрнинг
бoшлaридa
oғзaки
тaржимaшунoслик
(тилмoчлик) у ёки бу дaрaжaдaги aлoҳидa сoҳa ҳaмдa тaржимaшунoсликнинг
тaркибий қисми сифaтидa кўринa бoшлaди.
Тaржимaшунoслик фaни ўзининг aлoҳидa йўнaлишигa эгa бўлгaн мустaқил
фaн бўлишгa интилиши кeйинги йиллaрдa янaдa фaoллaшиб бoрмoқдa.
Ҳoзиргaчa
қиёсий
aдaбиётшунoсликкa
aсoслaнгaн
тaриxий-дeскрeптив
тaдқиқoтлaр (Лoрeнц, 1996:555) эндиликдa тил вa aдaбиётшунoсликни ўзaрo
мужaссaмлaштиргaн
тaржимaшунoслик
(немис тилидa
Übersetzungswissenschaft.
Тaрж.) нoми билaн aтaлa бoшлaнди (Грaйнeр, 2004; Aлбрeхт, 2005). Немис тилли
ҳудуддa тeрминoлoгик нoмувoфиқликлaрнинг сaқлaниб қoлиши oғзaки
(Dolmetschen)
вa ёзмa (Übersetzung) тaржимa ҳaқидaги фaнлaрнинг нисбaтaн
янгилиги вa ўзaрo aжрaлгaн ҳoлaтдa aмaл қилиб кeлгaнлиги билaн изoҳлaш
мумкин. Лeкин шунгa қaрaмaй “Handbuch Translation” (Тaржимa мaълумoтнoмaси)
кaби нaшрлaрнинг ярaтилиши (Снeлл-Ҳoрнби,1998) Эриx Прунч тaъбири билaн
aйтгaндa бу сoҳaдaги бирлaшиш тeндeциясининг янaдa жaдaллaшиб
бoрaётгaнлигидaн дaлoлaт бeрaди.
Маълумки, немисча отларни ўзбек тилига бир неча усуллар билан
таржима қилиниши мумкин. Таржимада ҳар икки тилдаги отларнинг ўзаро
муқобил келишига эътибор қаратиш лозим. Немисча-ўзбекча луғатларга
нисбатан немисча русча луғатлар яратиш тажрибаси анчагина бойлиги билан
ажралиб туради. Шундай бўлса ҳам мустақиллик йилларида немисча-ўзбекча
луғатлар яратиш борасида анчагина ишлар амалга оширилди. Айни пайтда
немис тилидаги отларни уларнинг рус тилидаги муқобиллари билан ҳам ўзаро
солиштириш тажрибасидан фойдаланиш фойдадан ҳоли эмас. Ҳар уччала
тилда бир-бирига муқобил келадиган бир гуруҳ отлар борлигини таъкидлаш
лозим. Уларнинг кўпчилиги тўла, бошқалари қисман мос келадилар.
(Исмоилов Ю.Н., Каримов Ш.Қ. Немисча-ўзбекча, ўзбекча-немисча луғат.
Академнашр. Тошкент. 2020).
НЕМИС ТИЛИДА
РУС ТИЛИДА
ЎЗБЕК ТИЛИДА
Territorium
Территория
Ҳудуд
Inhalt
Содержание
Мундарижа
49
Geschichte
История
Тарих
Gesellschaftsordnung
Обшесвенний строй
Ижтимоий тизим
Staatsaufbau
Государственний строй
Давлат тизими
AussenPolitik
Внешная политика
Ташқи сиёсат
Wirtrschaft
Эканомика
Иқтисодиёт
Bildungswesen
Образование
Таълим
Kultur
Культура
Маданият
Gesundheitswesen
Здравохранение
Соғлиқни сақлаш
Sozialwesen
Социальное обеспечение
Ижтимои ҳимоя
Erholung
Отдих
Дам олиш
Sport
Спорт
Спорт
Юқоридаги мисоллардан шуни кўриш мумкинки, барча отлар ҳар уччала
тилда мазмунан ўзаро мос келсаларда, таркиб жиҳатдан айрим фарқларга эга.
Дунё тилларида кўпинча лотин, грек, инглиз, немис, француз, испан тилларидан
бошқа тилларга кириб келгани интернационализмлар орфографик ва фонетик
жиҳатдан ўзаро мувофиқ келадилар. Бунга
спорт
сўзини мисол келтириш мумкин.
Айни пайтда интернационал сўзлар орасида шундайлари ҳам борки, уларнинг
сохта маънолари домига тушиб қолмаслик керак. Немис тилидаги
Qualifizierung
сўзи айрим ҳоллардагина
квалификация
,
кўпинча кўпинча
яхшилаш, яхшиланиш,
тузалиш, такомиллаштириш
маъноларини ифодалайди. Таржимада ана шу
жиҳатга эътибор қаратиш керак. (Содиков З. Аслият ва таржима матнидаги ваыт
прагматикаси тўғрuсида //Замонавий JIингвистик тадқиқотлар ва чет тилларни
ўқитиш дидактикаси. Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. –
Самарқанд, 2017. 177-178-б.)
Мисол сифатида қўйидаги гапларни таҳлил қилиб чиқамиз. Маълумки,
немис тилидаги эргашган қўшма гаплар бош гап ва эргаш гаплардан иборат
бўлади. Бош гап билан эргаш гап:
боғловчили ёки боғловчисиз боғланган қўшма
гаплар
га бўлинади.
Боғловчили эргаш гапли қўшма гапларни ўзбек тилига таржима
қилишнинг қуйидаги усуллари бор:
1.
Кесимнинг тусланадиган қисми гапнинг охирида келадиган эргаш
гапларда:
Wir sind
überzeugt,
dass
unser Weg richtig ist.
– Бизнинг танлаган
йўлимизтўғрилигига ишончимиз комил.
2.
Эргаш гапдаги кесимнинг ажраладиган қисми ажралмаган ҳолда
гапнинг охирида келади. Унинг ўзбекча таржимасида бош гап кесими гапнинг
охирига ўтади.
Wir wissen,
dass
unsere Erfolge von unserer Arbeit
abhängen. – Бизнинг
муваффақиятимизгарови қилаётган меҳнатимизга боғлиқлигини биламиз.
3.
Сўроқ олмошлари эргаш гапнинг боғловчиси вазифасида келади ва у
ўзбек тилига сўзма-сўз таржима қилинади:
Wir wissen nicht,
womit
er sich zur Zeit
beschäftigt? – Биз унинг ҳозирги
пайтда
нима билан
шуғулланаётганлигини билмаймиз.
4.
Боғловчили қўшма гап таржимада боғловчисиз қўшма гап билан
таржима қилиниши мумкин: (Saidov S. Deutsche Grammatik. Verlag Usbekiston.
Taschkent. 2003)
Der
zurükgelegte Weg beatätigt,
dass
der
gewählte Kurs richtig ist
.
–
50
Босиб ўтилган йўлимизбиз танлаган йўлимизнинг тўғрилигини
кўрсатмоқда.
Хулоса қилиб айтганда, таржимон ҳам бир қарашда фақат ўқувчи,
талқинчи бўлиб туюлиши мумкин. Лекин унинг асосий хусусияти ўқувчилиги
эмас, таржимонлиги ва ундан ҳам муҳими, ижодкорлиги. Биз ҳаммамиз, аввало.
ўқувчимиз. Лекин ўқувчилик бу – ишнинг бошланиши, холос. Таржимон ўз она
тилида янги матн яратувчидир.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Арзамассева В. Практика перевода по немескому языку – учебное
пособие. Уляновск: УлГТУ, 2010. – С. 123.
2.
Илюшкина М.Ю. Теория перевода: основные понятия и проблемы –
учебное пособие. Екатеринбург: Изд-во Урал. Ун-та, 2015. – С. 84.
3.
Содиков З. Новые значения старых слов // Преподавание языка и
литератруы. – Ташкент, №4, – Б. 77–81.
4.
Содиков З. Аслият ва таржима матнидаги вақт прагматикаси тўғрuсида.
5.
Замонавий Лингвистик тадқиқотлар ва чет тилларни ўқитиш
дидактикаси. Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. –
Самарқанд, 2017. – Б. 177–178.
6. Salomov
Gʻ.S. Tarjima nazariyasi asoslari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent,
“O‘qituvchi”, 1983.
7. Koller Werner
Einführung in die Übersetzungswissenschaft. A. Francke
Verlag UTB-
Tübingen und Basel. 2011, 357 S.
8. Stolze Radegundis.
Übersetzungstheorien. Eine Einführung. Narr Verlag. –
Tübingen. 2008, – 285 S.
