«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
33
КЎЗДАН КЕЧИРИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИНИ ЎТКАЗИШНИНГ
КРИМИНАЛИСТИК ТАҲЛИЛИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ
А.Х.
Имомназаров,
юридик фанлар бўйича фалсафа доктори
Аннотация.
мазкур мақолада кўздан кечиришнинг криминалистик
жиҳатлари, уни ўтказишда эътибор қаратилиши лозим бўлган ҳолатлар,
тактик ва услубий чоралар, кўздан кечиришдаги амалга ошириш лозим
бўлган ҳаракатлар кетма
-
кетлиги изоҳланган.
Калит сўзлар:
кўздан кечириш, кўздан кечириш тергов ҳаракатини
ўтказиш, кўздан
кечириш алгоритми, тактик камчиликлар, кўздан
кечиришда олинадиган далил турлари.
Аннотация:
В статье описаны криминалистические аспекты
осмотра, обстоятельства, на которые следует обратить внимание при ее
проведении, тактико
-
методические меры, а также последовательность
действий, которые следует выполнить при осмотре.
Ключевые слова:
осмотр, проведение осмотра, алгоритм осмотра,
тактические недостатки, виды доказательств получаемых в ходе осмотра.
Annotation:
The article describes the forensic aspects of the inspection, the
circumstances that should be paid attention to when conducting it, tactical and
methodological measures, as well as the sequence of actions that should be
performed during the inspection.
Keywords:
inspection, carrying out an inspection, inspection algorithm,
tactical shortcomings, types of evidence obtained during the inspection
.
Республикамизда 2023 йилнинг 9 ойи давомида содир этилган ўта
оғир жиноятларнинг 8,7 фоизи, оғир жиноятларнинг 14,2 фоизи, унча оғир
бўлмаган жиноятларнинг 9 фоизи фош этилмаган. Жиноятларнинг фош
этилмаслигининг асосий сабабларидан бири кўздан кечириш тергов
ҳаракатида йўл қўйилган хатолар ҳисобланади. Ушбу хатоларга ўта оғир
жиноятлар содир этилганда терговчига жуда кеч маълум қилиниши, ҳодиса
жойи ўраб олинмаслиги, терговчининг ҳодиса жойида ишларни
ташкиллаштира олмаётганлиги, иштирокчилар ўртасида ишларни тўғри
тақсимлай олмаётганлиги, тегишли мутахассисларни жалб қилинмаслиги,
криминалистик жиҳозлар билан етарли даражада таъминланмаганлиги,
баённома расмийлаштиришда, ашёвий далилларни олиш, уларни ўраш,
қадоқлашда камчиликлар мавжудлиги, етарли даражада намуналар
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
34
олинмаслиги, экспертизалар тайинлашда “шаблон” тарзидаги саволлар
қўйилиши, экспертлар билан ҳамкорлик етарли даражада йўлга
қўйилмаганлиги кабилар киради. Бу эса кўздан кечириш тергов ҳаракати
бўйича зарур илмий тадқиқот ўтказиш зарурлигидан далолат беради.
Кўздан
кечиришни
самарали
ўтказишнинг
муҳим
шарти
криминалистик, яъни тактик ва услубий жиҳатдан тўғри ташкил
қилинишида ҳисобланади.
“Кўздан кечиришни ўтказиш –
бу терговчи ва тергов гуруҳининг
бошқа аъзоларидан кўздан кечириш жараёнида касбий кўникмалар ва
тажриба талаб этадиган мураккаб тергов ҳаракати ҳисобланади”.
Одатда, терговчи кўздан кечириш бошланишидан олдин хаёлан унинг
ҳудудий чегаларини аниқлаб олади. Агар бу чегаралар тўғри белгилаб
олинса, унда биргина шу ҳолатнинг ўзи иш учун муҳим бўлган изларнинг
топилишига, кейинроқ эса тўғри версияларни илгари сурилишига олиб
келади. Жиноят излари бўлиши лозим бўлган ҳудуднинг нотўғри
белгиланиши тергов жараёнида жиддий хатоликларни юзага келишидан
тортиб, хато версияларни вужудга келишига сабаб бўлиши мумкин.
Кўздан кечиришнинг барча турлари, яъни ҳодиса жойини кўздан
кечириш, мурдани, ҳужжатларни, ҳайвонларни, майдон ва ҳодиса жойи
бўлмаган биноларни кўздан кечириш ва бошқалар ҳамда уларни ўтказиш
тактикаси ўзига хос хусусиятларга эга.
“Олимларнинг фикрича, тактика криминалистика фанининг бир
қисми –
тергов амалиётини умумлаштириш, терговчи ва тергов
ҳаракатлари иштирокчилари ўртасидаги муносабатлар психологиясини
шакллантириш ҳамда жиноят
-
процессуал кодексига мувофиқ далилларни
самарали тўплаш мақсадида жиноятларни тизимли тергов қилишни
ташкил этишдир”.
Шундай процессуал ва тактик қоидалар мавжудки, улар барча кўздан
кечириш турларига тўғри келади: ягона раҳбарлик –
кўздан кечириш
натижаси учун ишни тергов қилиш ишониб топширилган шахс жавобгар
бўлади; кўздан кечиришнинг ўз вақтида ўтказилиши; кўздан кечиришнинг
объективлиги; кўздан кечиришнинг тўлиқлиги, яъни текширувнинг
тўлиқлиги объективлик билан чамбарчас боғлиқ, бу эса ўз навбатида ҳодиса
жойидаги барча излар тўғри аниқланиши ва тергов қилинишини, шунингдек
белгиланган тартибда баённомада қайд этилишини кафолатлайди.
Терговчи томонидан қуйидаги талабларга асосан кўздан кечириш
ўтказилса, унинг тўлиқлигини таъминланиши мумкин, масалан:
1.
Трасология
(Изшунослик).
Жиноятга
алоқадор
инсонга,
ҳайвонларга, транспорт воситаларига, уй жиҳозларига алоқадор изларни
ўрганувчи, жиноятни содир этиш ёки яшириш белгиларини аниқлай олиш
ва улар содир этган жиноятнинг ҳолатини қайта тиклаш кўникмасини
шакллантирувчи институтдан фойдаланиш;
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
35
2.
Терговчи кўздан кечиришни иш учун аҳамиятли бўлган ҳар қандай
ҳолатлар қаровсиз қолдирилмаслиги учун ҳам ўтказиши лозим. Кўздан
кечириш вақтида у амал қиладиган версиялар унга топилган нарсаларнинг бу
ишга алоқадорлигини аниқлашга ёрдам беради. Шунингдек, кўздан
кечиришнинг тўлиқлиги учун кўпинча илмий
-
техник воситалар
қўлланилади. Бундай техникалар туфайли жуда кўп маълумотларни топиш
мумкин, акс ҳолда бундай далиллар эътибордан четда қолиб кетиши мумкин.
3.
Услубий ва изчиллик. Услубийлик –
бу текширувни тўғри ташкил
этиш ва энг самарали кўздан кечириш усулларидан фойдаланиш. Изчиллик
–
бу терговчи бажарадиган қатъий белгиланган ҳаракатлар тартиби.
4.
Кўздан кечирилаётган объектлар билан ишлашда криминалистик
қоидаларга риоя қилиш. Кўздан кечириш иштирокчилари ўртасида
вазифаларнинг аниқ тақсимланишини назарда тутади; мутахассисларнинг
билимларидан, масалан, портловчи моддалар муҳандиси, радиоактив
материаллар билан ишлаш бўйича мутахассис, қидирув итлари билан ёки
рақамли қурилмалар бўйича мутахассислардан ҳамда криминалистик
асбоблари ва усулларидан малакали фойдаланиш.
5.
Криминалистик
-
техник воситалар ва усуллардан фойдаланиш,
мутахассислар ёрдами. Мурдани кўздан кечириш, эксгумация қилиш,
гувоҳлантириш вақтида мутахассис ёки шифокорнинг иштироки
мажбурийдир. Бироқ, ҳозирда мутахассисларнинг иштироки, махсус билим
талаб қиладиган объектларга дуч келинганда таъминланади. Масалан,
ёнғин, теракт содир этилган, самолёт ҳалокатга учраган жойлар ва кибер
жиноятлар бўйича кўздан кечириш.
Юзаки текширув ишни тергов қилишга ёрдам бермайди, фақат
қўшимча қийинчиликлар туғдиради. Текширув ўтказишда терговчи
қуйидаги саволларга жавоб олиши керак: нима, қаерда ва қачон содир
бўлган; буни ким ва нима учун қилди; қандай қилиб амалга оширган,
кимнинг ёрдами билан; жиноят натижаси қандай.
Шунингдек, иштирокчилар доираси ва тайинланиш ўрни бўйича
таснифлаш ҳам мумкин. Масалан, тайинланиш ўрни бўйича: жиноят иши
қўзғатилгунга қадар; жиноят иши қўзғатилгандан кейин; дастлабки; такрорий;
қўшимча
.
Иштирокчилар доираси бўйича:
1.
Мутахассис иштирокида: бунда мутахассис замонавий илмий
-
техник воситалардан фойдаланади, ўлчовлар ўтказади, далилларни
аниқлайди ва қайд этади, жараён иштирокчиларига ўз ҳаракатларини,
амалий билимларини ва илмий техник воситалар ҳамда ўрганилган ҳолат
юзасидан маълумот беради.
2.
Мутахассис иштирокисиз. В.А.
Снетковнинг фикрича, “терговчи
мутахассисни чақириш тўғрисида қарор қабул қилганда, у тергов
ҳаракатларида олишини кутилаётган далиллар тоифаси ҳақида тасаввурга
эга бўлиши керак”.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
36
Кўплаб терговчилар ҳар қандай текис юза уч ўлчамга эга эканлиги ва
хусусан ҳодиса жойини кўздан кечириш вақтида изларни маълум бир текис
юзадан қидириб топишдан ташқари, уларни ўша юза даражасидан
юқорироқ ёки пастроқ нуқтадан излаш кераклигини унутиб қўйишади.
Кўздан кечиришда баённомани расмийлаштириш масаласи ҳам
тактик жиҳатдан энг муҳим саналади. Чунки кўздан кечириш баённомаси –
бу тергов ҳаракатининг бориши ва унинг натижаларини акс эттирувчи, шу
билан бирга тергов жараёнида далил сифатида хизмат қилувчи асосий
процессуал ҳужжатдир. Баённомада кўздан кечириш вақтида олинган
барча ашёлар рақамланади ва батафсил тасвирланади. Кўздан кечириш
баённомасининг аҳамиятига ўз вақтида биринчилардан бўлиб И.Н.Якимов
эътибор қаратган. Унинг таъкидлашича, кўздан кечириш жараёнида тергов
учун муҳим ва аҳамиятли бўлган нарсаларни топилишининг ўзигина
етарли эмаслиги, бундан ташқари барча кузатилган ва топилган ҳолатлар,
ашёлар уларнинг шакллари, тўғри қайд этилиши, кейинчалик эса кўздан
кечириш натижалари билан танишиб чиқувчи ҳар қандай шахс учун тўғри
ва аниқ тасаввурнинг қолиши лозимлигини айтиб ўтган. “Кўпинча кўздан
кечириш баённомалари қўпол процессуал хатоликлар билан тузилади”.
Ҳодиса
содир бўлган ҳудуддаги мавжуд ҳолатни қандай бўлса
шундайлигича акс эттириш анчагина мушкул вазифа, лекин умуман
олганда бунинг ҳожати ҳам йўқ. Кўздан кечириш баённомаси судда далил
сифатида иштирок этишини таъминлаш учун мақбул ҳолда тузилиши
лозим. Шунинг учун кўздан кечириш баённомасида ҳодиса рўй берган
ҳудуд тўлиқ ва аниқ акс эттирилиши керакки, кейинчалик у орқали ҳодиса
жойи хусусида тасаввурга эга бўлиш ва
вазиятни тўлиқ тиклаш имконияти
пайдо бўлиши лозим.
Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 136
-
моддасига мувофиқ, кўздан
кечириш холислар иштироки билан амалга оширилади. Бироқ, бориш
қийин бўлган жойларда, тегишли алоқа воситалари мавжуд бўлмаганда,
шунингдек,
тергов ҳаракатини амалга ошириш одамларнинг ҳаёти ва
соғлиғига хавф туғдириши билан боғлиқ бўлган ҳолларда, мазкур
модданинг биринчи қисмида келтириб ўтилган тергов ҳаракатлари
холислар иштирокисиз ўтказилиши мумкин. Ўз навбатида, юқоридаги
ҳолатларда тергов ҳаракатлари баённомасида холиснинг кўздан
кечиришда қатнашмаганлигини сабаблари келтирилиб ўтилиши шарт.
Холислар иштирокисиз тергов ҳаракатлари ўтказилган тақдирда,
тергов ҳаракатларини юритиш ва унинг натижаларини қайд этиш махсус
техник воситалардан фойдаланган ҳолда амалга оширилиши мумкин. “Агар
тергов ҳаракатларида махсус техник воситалардан фойдаланиш имконсиз
бўлса, терговчи бунинг сабабларини тегишли тартибда қайд этиши лозим”.
Ҳодиса
рўй берган ҳудудда юзага келган вазиятнинг ўзига хос
хусусиятлари туфайли тергов ҳаракатида ҳозир бўлганларнинг ҳаёти ва
соғлиғига жиддий хавф туғдирадиган ҳолатлар учраб туради. Шунинг учун,
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
37
терговчи кўздан кечиришни бошлашдан олдин, процесс иштирокчиларининг
ҳаёти ва соғлиғига зарар етказиши мумкин бўлган омилларни ҳисобга олиши
ва ушбу омилларга қарши зарур чораларни кўриши лозим. Юқоридаги
келтирилган ҳолатларни, айниқса, ҳодиса рўй берган ҳудудга тергов
гуруҳидан олдин кирадиган эксперт ёдда тутиши шарт.
Ҳодиса
рўй берган ҳудудда ҳаёт ёки соғлиқ учун хавф, бинолар ис гази
билан ифлосланганда, портловчи қурилмалар ва унинг портлаши
натижасида бино ёки иншоот қисмларининг қулаши эҳтимоли мавжуд
бўлганида юзага келиши мумкин. Бундай ҳолларда, тегишли орган
ходимларини керакли ёрдам билан таъминлаш ва кўздан кечиришни хавф
бартараф этилгунга қадар тўхтатиб туриш керак. Амалиётда изларни,
юқори баландликдаги иш, ҳаракатланиш учун хавфли (масалан, юпқа муз
устида) бўлган ҳудудларда аниқлаш ва олиш ҳолатлари учраб туриши
мумкин. Юқоридаги ҳолларда тергов гуруҳини тегишли хавфсизлик
ускуналари билан таъминлаш ўта муҳимдир. Баъзи бир ҳолатларда
терговчи
томонидан
қуролланган
жиноятчиларни
яшириниш
имкониятлари мавжудлиги ҳам ҳисобга олиниши керак бўлади (айниқса,
подвалларни, чердакларни текшириш жараёнида). Ўз навбатида, “бундай
жойларни кўздан кечиришни бошлашдан олдин ҳудуд атрофини хизмат
итлари билан текшириш тавсия этилади”.
Кўздан кечириш жараёнини ташкил этишнинг муҳим жиҳати бу ишда
қатнашаётган барча иштирокчилар ўртасида юксак маънавий муҳитни
яратиш ҳисобланади. Шубҳасиз, терговчи бундай юксак муносабатларни
асосий ташувчиси сифатида барча иштирокчилар билан доимий равишда
тарбиявий ишларни олиб бориши, тартибсизликка сабаб бўладиган
тенденцияларни бартараф этиши, баъзи ҳолларда эса юзага келадиган
низоларни моҳирлик билан ҳал этиши, ҳар қандай вазиятда хайрихоҳлик,
ўзаро ҳурмат ва қатъиятлиликни сақлаши лозим.
Шу ўринда кўздан кечиришда тергов тасаввурининг ўта муҳимлигини
таъкидлаб ўтиш керак.
Жиноятларни очиш жараёнида терговчи томонидан
юритиладиган ақлий фаолиятда тасаввурнинг аҳамияти жуда юқори
бўлади. Айнан унинг ёрдамида терговчи воқеликдаги объектив фактларни
бирлаштириб, ҳодиса рўй берган ҳудуддаги ҳолатни қайтадан тиклаши
мумкин. Тасаввур жараёнига эътибор қаратмаслик эса тергов
хатоликларига олиб келади.
Ҳодиса
жойида тўғри ўтказилган кўздан кечириш терговчига асосий
вазифаларни –
ҳодисанинг тўғри тасвирини яратишга, баъзан эса
жиноятчи ва жиноят мотивини аниқлашга имкон беради. Албатта, “ҳар
доим ҳам биргина ҳодиса жойини кўздан кечириш билан жиноятни
аниқлаб бўлмайди, бироқ, шунга қарамасдан малакали ва пухта ўтказилган
кўздан кечириш муваффақиятли терговнинг ажралмас шарти бўлиб
қолаверади”.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
38
Қоида
тариқасида, ҳодиса жойини кўздан кечириш ҳаракати жиноят
билан боғлиқ ҳодисалар ҳақидаги хабарлардан сўнг зудлик билан амалга
оширилади. Шунинг учун ҳам жиноят ҳақидаги хабарларни яхшилаб
текшириш лозим, аммо кўздан кечириш ҳаракатини ўтказувчи шахсдан
далилларни топишда улкан салоҳият ва
тактик жиҳатдан юқори
тайёргарлик талаб этилади. Мутахассисдан сўраладигани фақат тажриба
бўлиб қолмасдан, балки у жараённи боришини олдиндан кўра билиши,
потенциал хатолар ва уларнинг оқибатларини ҳам ҳисобга олиши лозим.
“Ҳодиса жойини кўздан кечиришни
тайёргарлик ёки ташкилий,
умумий текшириш, батафсил текшириш, якуний босқичларга ажратиш
мумкин”. Шунинг учун ҳам бу камчиликларни таҳлил қилиш ва ўрганиш
фойдадан холи бўлмайди, албатта. Қуйида терговчи ва тезкор ходимлар
томонидан йўл қўйиладиган хатоликларни кўриб ўтамиз:
1)
Кўздан кечиришга тайёрланиш босқичидаги камчиликлар.
Ҳуқуқни
муҳофаза қилувчи органлар фаолиятидаги энг характерли ва
кўп учрайдиган хатолар: воқеа жойини ўз вақтида муҳофазага олмаслик
ҳисобланади; баъзан учраб турадиган хатоликлардан бири жиноят жойига
зарур воситаларсиз боришдир; дастлабки “муҳим излар” ёрдамида
жиноятчини топиш, янада аниқроқ версияларни ишлаб чиқиш учун
мутахассисларни жалб қилмаслик.
2)
Кўздан
кечириш
вақтида
юзага
келадиган
тактик
камчиликлар:
топилган оёқ излари қайд қилинади ва баённомага
киритилади,
аммо
унинг
барча
қисми
ўлчамларининг
аниқлаштирилмаслиги; терговчи томонидан бармоқ папиляр чизиқ
турларини баённомада кўрсатилмаслиги; ёнғин жойида текширув ўтказиш
вақтида терговчи бензин излари бўйича ёғоч тахтадан намуналар
олмаслиги; эшикдаги бузиш қуролларидан қолган изларининг баённомага
киритилиши, аммо унинг ўлчамларининг олинмаслиги; ноқонуний
наркотик моддаларини тайёрлаш бўйича уйни кўздан кечириш давомида
терговчи баённомага наркотик тайёрлашда қўлланиладиган техник
воситалар (масалан, гўшт майдалагич) ни киритмаслиги ва уни шунчаки
олиб қўйиши; ўғрилик факти бўйича кўздан кечириш ўтказган терговчи
баённомага олинган предметларни тўлиқ киритмаслиги; ўғирлик содир
этилган уйни текшира туриб, терговчи фақат
ўғирлик бўлган жойни кўздан
кечириши, лекин уйнинг бошқа қисмлари назардан четда қолиши ва
баённомага киритилмаслиги; танага шикаст етказиш бўйича воқеа жойини
кўздан кечириш давомида терговчи қон кўлмагининг топилган ўрнини
баённомага киритмаслиги; автоҳалокатда панорама услубида уларни
тасвирга туширмаслиги, шунингдек, ЙТҲнинг бошқа иштирокчиларининг
ўрнини ҳам суратга олмаслик; ёнғин жойини кўздан кечиришда терговчи
нотўғри усулни танлаши, яъни кўздан кечиришни жойнинг энг четидан
марказгача олиб бориш, аслида эса ёнғин марказидан текширувни бошлаш
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
39
ва унинг атрофини ўрганиш маъқул эди; терговчи уйни кўздан кечириш
вақтида полда бўлган оёқ изларини ўз вақтида муҳофаза қилиш
чораларини кўрмаслиги, дастлаб терговчи ичкарига ўзи кириши,
профилактика инспекторининг илтимоси билан уни ҳам ичкарига таклиф
этиш, аммо оёқ изига эҳтиёт бўлиш ҳақида огоҳлантирмаслик; бошқа
ҳолатларда оёқ излари суратга олинади, ўлчанади, лекин гипсли ўлчам
қилинмайди ва жойнинг чизмаси баённомага киритилмайди; экспертизага
юборилган объектларнинг биологик материалларининг крафт пакетларга
солинмаслиги
ва
алоҳида
қилинмаслиги.
Кўпгина
ҳолларда
жабрланувчининг ва гумонланувчининг воқеа жойидан топилган
микротолалари ёки мато парчаси бирга сақланиши; қон излари кўп бўлган
қотиллик жиноятларида, оғир шикаст етказиш билан боғлиқ вазиятларда
намуналар олишда терговчи томонидан улардан фақатгина биттасини
олиши, масалан, мурда ёнида бўлган қондан намуналар олиб, деворга
сачраган қон излари эътибордан четда қолиши; воқеа жойига етиб келган
тезкор ходимлар узоқ муддат давомида уй ичига кира олмаслиги, натижада
улар уйнинг бошқа томонида ойнанинг очиқлигини кўриб ичкарига шу
орқали киради, афсуски, жиноятчи айнан шу ойнадан қочганлиги сабабли
жиноят иши учун муҳим бўлган ойнадаги изларни олишга имкон йўққа
чиқарилиши; ўғирлик жинояти содир этилган жойни бир неча кунлик
ўрганишдан сўнг топган терговчи барча қўл излари бу муддатда йўқолиб
кетган, деган хулоса билан жойни муҳофаза қилиш чораларини кўрмаслиги
(терговчи ички излар ташқи ишларга қараганда узоқроқ сақланишини
ўйлаб кўрмайди, яъни жойнинг ҳолати, ҳаво ҳарорати ва бошқа омиллар
туфайли бундай излар бир ҳафтадан бир ойгача сақланиб қолиши мумкин).
3)
Кўздан кечириш тергов ҳаракатининг сўнгги босқичида йўл
қўйиладиган камчиликлар:
Ҳуқуқни
муҳофаза қилиш органи ходимлари
кўпгина вазиятларда экспертга тақдим этилган далилларнинг реквизити
эксперт хулосасида батафсил қайд этилгани ёки йўқлигига диққат
қаратишмайди, яъни далилларнинг тўплами, тушунтириш хатининг
мазмуни, муҳрнинг мавжудлиги, терговчи ва гувоҳларнинг имзолари ва
ҳоказолар. Ушбу тафсилотлардан биттасининг мавжуд эмаслиги факти
аниқланган далилларнинг қиймати йўқолишига сабаб бўлади. Ҳуқуқни
муҳофаза қилувчи органлар ходимларининг амалий фаолиятида энг кўп
учрайдиган хато ва камчиликлар ҳақида фикр юритилганда, айниқса
моддий далилларни эксперт бўлинмасига ўз вақтида етказиб бериш
масаласини эътиборсиз қолдирмасликлари зарур. Айрим ҳолларда воқеа
жойини кўздан кечириш натижасида қўлга киритилган моддий далиллар
ўрганишга жўнатилмайди. Бу эса, изларнинг йўқолишига, жиноятчини
қидириш ва унинг жиноятни содир этишдаги ўрни қай даражада
эканлигини аниқлашни мураккаблаштиради.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
40
Кўздан кечириш жараёнида энг муҳим масала ашёвий далиллар билан
ишлаш ҳисобланади. Ашёвий далилларни излаш ва тўплашда эътиборга
олиш керак бўлган муҳим масалаларни таҳлил қилсак.
Ашёвий далилларга оид тамойиллар: А) Мувофиқлик –
бу кўздан
кечириш тергов ҳаракатини ўтказишда аниқланган далиллар ҳақиқатга
тўғри келишига айтилади. АҚШ қонунчилигида “мувофиқлик”
атамаси
Федерал далиллар қоидаларининг 401
-
қоидасида акс эттирилган. Ушбу
қоида “жиноий ҳаракатни
аниқлаш учун муҳим бўлган ҳар қандай фактнинг
мавжудлигини аниқлаш тенденцияси”
деб таърифлайди. Б) Давомийлик
.
Далилларнинг узлуксизлиги кўпинча “Далиллар занжири”
деб аталади,
бу далилларни топиб, текшириб, баҳолаб уларни тизимлаштиришга ва бир
бирига боғлашга айтилади. Далилларнинг узлуксизлиги
–
жиноят содир
этилган жойдан суд залига қадар далиллар занжирини узмасдан, муайян
иш билан боғлиқ тўпланган далиллар билан боғлиқ хронологик тартибда
босқичма
-
босқич барча маълумотларни ҳужжатлаштиришдир. В) Тозалик.
Умумий маълумотлардан ишга алоқадор далилларни ажратишга айтилади.
Д) Яхлитлик. Тўпланган далилларнинг бир бутунлигини ишнинг ҳамма
жиҳатларини қамраб олганлигини ҳимоя
қилишда намоён бўлади.
“Агар
далилларнинг яхлитлиги
хавф остига қўйилса, далиллар муҳрланиб
тегишли текширишгача олиб қўйилиши шарт”.
Кўздан кечириш жойида ашёвий далилларни тўплаш қуйидаги
белгиланган маълумотларни аниқлаш учун жуда муҳимдир
:
ашёвий далиллар
жиноят содир этилганлигини кўрсатиши мумкин; ҳуқуқбузарликнинг ҳар
қандай асосий элементларини белгилаши мумкин;
воқеа содир бўлган
ҳақиқий жойни аниқлаш; гумон қилинувчининг жиноят жойига алоқаси
;
гумон қилинувчини жабрланувчи билан боғлаш
;
жабрланувчининг жиноят
содир этилган жой билан алоқаси; гумон қилинувчи ва жабрланувчини ашёвий
далиллар билан боғлаш
;
гумон қилинувчи ёки жабрланувчининг шахсини
аниқлаш; гувоҳнинг оғзаки кўрсатмаларини жиноят ва жиноят жойи бўйича
тасдиқлаш
;
ишда айбсиз
одамни оқлаш.
Кўздан кечириш жараёнида олинадиган далилларнинг
турлари
қуйидагилардан иборат бўлади:
–
трасологик изларга оид далиллар: бармоқ излари, пойабзал, яланг
оёқ излари
,
асбоб
-
анжом излари, мато излари, машина шиналари излари,
тишланган излар ва шу кабиларни ўз ичига олади
;
–
биологик далиллар: қон, сперма, сўлак, қусуқ массалар, биологик
суюқликлар, сочлар, тирноқ остидаги қиринди,
қон доғлари намуналари ва
бошқаларни ўз ичига олади
;
–
ўқотар
қурол: қурол, порох изи, снаряд, гильза, ўқ парчалари ва
бошқалар киради
;
–
электрон
(рақамли)
далиллар: компьютер, ноутбук, видеокамера,
қурилма, камера,
CD/
DVD, мобил телефон
;
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
41
–
ҳужжатлар: мулк ҳужжатлари, кирим, чиқим ҳужжатлари
ва
бошқаларни ўз ичига олади
;
–
кимёвий далиллар: кимёвий материаллар, ёнувчи моддалар,
портловчи моддалар ва ҳоказоларни
ўз ичига олади;
–
турли нарсалар: тугма, ғишт, сигарета қолдиғи, кул, тупроқ ва
бошқалар киради.
Воқеа жойини, бино ва иншоотларни кўздан кечириш.
Кўздан
кечириш жойини текшириш усулларини тўғри танлаш ҳам кўздан кечириш
тергов ҳаракатининг сифатига таъсир қилиши мумкин, шу сабабли ҳолатга
жой хусусиятларига қараб уларни тўғри танлаш талаб қилинади. Қуйида
уларни кўриб чиқсак:
Қатор
қидириш усули.
Бутун майдон қулай қаторларга бўлинган
ҳолда қидирилади. “Ҳар бир қатор бирма
-
бир диққат билан текширилади.
Жараён изловчилар бутун ҳудудни қамраб олмагунча давом этади”.
Сетка усули.
Сетка усулида қидирувни горизонтал қаторлар бўйича
қидирувни тугатгандан сўнг, у бошланғич қаторга қайтиб, тўғри бурчак
остида излашга айтилади. Қидиришнинг бу усули ўтказиб юборилиши
мумкин бўлган далилларни топишга ёрдам беради.
Концентрик усул –
бу “буралиш спирал” усули ёрдамида четдан
марказгача бўлган ҳудудни текшириш усули. Бундай ҳолда, марказ,
текширилаётган ҳудуднинг геометрик маркази бўлиши шарт эмас. Бу терговчи
ўз хоҳишига кўра танлаган ҳар қандай муҳим объект бўлиши мумкин.
Эксцентрик –
бунда текшириш бир нуқта (марказ)дан атрофга қараб
амалга оширилади. Шунинг учун бу ерда марказ, текширилаётган ҳудудда
жойлашганлигидан қатъи назар, энг муҳим объект бўлади. Агар жасад
квартирада топилса, концентрик текшириш усулидан фойдаланиш
тўғрироқ бўлади.
Фронтал –
олд текширув усули кўпинча катта майдонларда
қўлланилади. Бундан ташқари, бутун ҳудуд тенг кенгликдаги
майдончаларга
бўлинади ва ҳар бир ҳудуднинг бир четидан иккинчи четига қараб
текширилади. “Агар текширувда етарли миқдордаги одамлар қатнашса, унда
қатнашувчиларнинг ҳар бири ўз қаторини текширади, агар иштирокчилар
кам бўлса, терговчи ҳар бир бўлакни навбат билан текширади”.
Квадрат усули
–
бу усулда терговчи воқеа жойини қисм/секторларга
ажратади ва гуруҳ аъзоларига бирор
-
бир воқеа содир бўлган жойи
берилади. Сўнгра гуруҳ ҳеч қандай далил эътибордан четда
қолмаганлигини таъминлаш мақсадида ўз жойларини алмаштиради ва
қайта кўздан кечиришади.
Панжара усули
–
бу усул параллел шаклга ўхшаб кетади. Бироқ, турли
хил йўналишлардан 90 даража бурчак остида амалга оширилади. Мисол
учун, кўздан кечириш аввал чапдан ўнгга (ғарбдан шарққа) қараб
ўтказилган бўлса, кейин пастдан юқорига (жанубдан шимолга) қараб
амалга оширилади.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
42
Параллел усул
–
бу усул жуда содда кўринишда бўлиб, жамоа
аъзолари бир чизиқ ҳосил қилиб, жиноят жойининг бир четидан
иккинчисига қараб бир хил тезликда ҳаракатланиб, кўздан кечиришади. Бу
усул кўпроқ иштирокчиларни талаб этади. Унинг самарадорлиги вақтни
тежашда намоён бўлади.
Ташқи айлана усули
–
ҳодиса содир бўлган жойда терговчилар воқеа
жойининг марказидан бошлаб, айлана шаклида четга қараб ҳаракат
қиладилар.
Ички айлана усули
–
бу ташқи муҳитга қарама
-
қарши бўлган шаклда,
“терговчи воқеа жойининг четидан бошлаб марказига қараб айлана
шаклида ҳаракат қилади”.
“Экспертиза текшируви учун намуналар олиниши учун кўздан
кечиришнинг бир қатор усулларидан фойдаланилади: ёнма
-
ён туриб
ашёвий далилларни биргаликда қидириш, секторли кўздан кечириш,
квадратли кўздан кечириш, спиралли кўздан кечириш”.
Жиноят жойини фотосуратга олиш ҳам кўздан кечиришдаги
муҳим жараён ҳисобланади.
Жиноят содир бўлган жойни дастлабки
текширувдан ўтказгандан сўнг, уни суратга олиш, эскиз чизиш орқали
диққат билан ёзиб олиш керак. Ҳам видеога олишни, ҳам жиноят жойини
суратга олишни тизимли равишда амалга ошириш керак. Бармоқ излари,
оёқ излари, сачраган қон доғлари, тешиб ўтган ўқ излари, сочлар, толалар
ва бошқалар каби ҳар қандай ашёвий далилларнинг фотосуратлари,
далилларнинг аҳамиятини ўрганиш ва баҳолаш учун зарурдир. Воқеа содир
бўлган жойнинг умумий, ўрта ва яқин кўриниши, шунингдек далиллар,
керак бўлган тақдирда, мос масштаб ёки бошқа ўлчам қурилмалари
ёрдамида кетма
-
кет суратга олиниши керак. Фотосуратларни иложи
борича, бу воқеани оддий бурчакдан кўринадиган тарзда кўрсатиш учун кўз
даражасида олиш керак. Агар керак бўлса, ўлчамларни ўлчаш мосламаси
ёрдамида йиғиш ва қадоқлашдан олдин ашёвий далиллар жойида суратга
олиниши талаб қилинади.
Жиноят жойининг эскизи.
Эскиз жиноят содир бўлган жойнинг
тўлиқ тасвири бўлиб, жиноят содир бўлган жойда далилларнинг
тақсимланишини яққол кўрсатади. Эскиз жиноят содир этилган жойдаги
далилларни, жиноятнинг моҳиятини ва жиноятни содир этиш усулини
баҳолаш учун фойдалидир. Эскиз жиноят содир бўлган жойни
тушунишнинг мукаммал, содда ва тушунарли усулини тақдим этади.
Жиноят жойини суратга олишнинг бошқа усулини видео, фотосурат билан
тўлдирилади.
Кўздан кечириш объекти сифатида мурда.
Воқеа жойидан мурдани
кўздан кечириш объектларига қуйидагилар киради: мурда, унинг
қисмлари, статик ҳолати, кийим
-
кечаги; мурда ётган жой; из ва ашёвий
далиллар; жиноят қуроллари ва мурда ёнидан чиққан бошқа буюмлар.
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
43
Мурдани ташқи текшириш икки босқичдан иборат бўлади: умумий ва
синчиклаб кўздан кечириш.
Ҳодиса
содир бўлган жойда мурда топилганда унинг статик ҳолати
ўзгартирилмаслиги керак.
Мурдада аниқланган кийим (бўлаклари ҳам), шу жумладан оёқ
кийими синчковлик билан кўздан кечирилиб, улардаги тупроқлардан,
биологик излардан намуна олиниши ва эҳтиёткорлик билан муҳрланиши
лозим. Мурданинг ўзи, шу жумладан бўлаклари, барча кийимлари аниқ
кўринадиган ҳолда фотосуратга олиниши шарт. Мурдадаги барча алоҳида
белгилар (татуировка, чандиқ, танадаги доғлар, суякнинг қийшиқлиги ва
бошқалар) деталли суратга олиниши керак. Кўздан кечириш
баённомасида
мурдада аниқланган барча ўзига хос хусусиятлар қайд этилиши шарт.
Мурданинг тирноғи остидан ҳамда қулоқларидан микроқолдиқларни
аниқлаш мақсадида биологик намуна олинади. “Мурданинг бошидаги соч
толаси ҳам намуна тарзидан олинади ва алоҳида қадоқланади”.
Тергов
-
тезкор гуруҳи томонидан мурда ётган жой атрофи бўр ёки
бошқа воситалар билан белгиланиши мумкин. Мурданинг ташқи
қиёфасини кўздан кечириш мутахассис иштирокида амалга оширилади.
Мурдани кўздан кечиришни кечиктириш мумкин эмас, чунки мурданинг
ўзида ҳам, воқеа жойида, изларда ҳам ўзгариш содир бўлиши мумкин.
Мурдани ҳодиса содир бўлган жойда кўздан кечириш босқичлари.
1)
Кўздан кечиришни мурдани ётган жойини аниқлашдан бошлаш
лозим. У хонада ётган жойини девордан, дераза ва эшикдан қанча масофада
эканлигини ўлчаш билан аниқланади ва қайд этилади. Агар мурда очиқ
жойда ётган бўлса, унинг ётган жойи яқинроқ бўлган объектларга (кўприк,
дарахт, девор ва ҳ.к.) нисбатан ўлчаш йўли билан аниқланади.
2)
Мурдани кўздан кечиришнинг кейинги босқичи
мурданинг
ҳолатини ўрганиш ҳисобланади.
3)
Мурдани кўздан кечиришда муҳим босқичлардан бири унинг
кийимини кўздан кечириш ва қайд этиш ҳисобланади. Мурдани кўздан
кечириш ўтказилгандан кейин у суд
-
тиббий экспертизасини ўтказиш учун
юборилади.
4)
Мурдани
ташқи кўздан кечириш, унинг умумий белгиларидан (жинси,
ёши, бўйи, гавда тузилиши) ташқари жиноий ҳодиса билан боғлиқ бўлган
махсус белгиларни (баданидаги кўкарган, кесилган, синган жароҳат белгилари,
бузишдан қолган жароҳатлари ва бошқа аломатларни) ҳам ўз ичига олади.
Мурда кўздан кечирилганда қуйидаги босқичларда амалга
оширилади. Биринчи босқичда мурданинг атрофи кўздан кечирилади.
Иккинчи босқичда унинг кийими кўздан кечирилиши лозим, шундан
сўнггина унинг бадани текширилиши талаб қилинади. Ушбу 3 та объект
кўздан кечирилаётганда мазкур ҳаракатларни мурданинг бош қисмидан
бошлаш оёғига қараб кетиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
44
Нарса кўздан кечириш усуллари.
Жиноят иши учун кўздан кечириш
жараёнида турли нарсалар ашёлар далилий аҳамиятга эга бўлиши мумкин.
Терговчи уларни жиноят жойида, тинтув, олиб қўйиш жараёнларида уларни
кўздан кечириши мумкин. Ушбу кўздан кечириш тури тергов ҳаракати
ўтказилаётган жойда амалга оширади. Кўздан кечириш жараёнида амалга
оширилган ҳаракатлар баённомада акс этиши талаб қилинади.
Агарда нарсани кўздан кечириш кўп вақт сарфланишини тақозо этса,
унда ушбу тергов ҳаракати терговчи фаолият юритаётган жойда амалга
оширилади.
Ушбу ҳаракат шунчалик тўлиқ ва сифатли амалга оширилиш керакки,
иш учун аҳамиятли бўлган бирор бир нарса назардан четда қолмаслиги
керак.
Нарсаларни кўздан кечириш уларни умумий турга хослигини
аниқлаш ва ўрганишдан бошланиши талаб қилинади. Кўздан кечириш
орқали терговчи нарсанинг ҳолатини, унинг номланишини, нима мақсадда
қўлланилиши, ундан фойдаланиш
қоидаларини аниқлаши талаб қилинади.
Кейинги нарсаларни кўздан кечириш жараёнида индивидуал хос
бўлган белгилари, ундаги камчиликлар, ўзига хос жиҳатлари кўздан
кечирилади, ушбу ҳаракатлар нарсанинг қанча вақт давомида ва қандай
мақсадда, ҳажмда фойдаланилганлик даражасини ва энг асосийси
жиноятни содир этишга қандай алоқаси борлигини аниқлаш мақсадида
амалга оширилади.
Нарсани кўздан кечириш унга нисбатан экспертиза тадқиқоти
ўтказишдек текширилишини таъминлай олмаса
-
да, экспертиза тадқиқоти
объекти бўлиши мумкин бўлган маълумотларни унда аниқлаш, унинг далилий
аҳамиятини йўқотмайдиган тарзда кўздан кечиришни назарда тутади.
Ҳайвонларни
кўздан кечириш усуллари.
Ҳайвонларни
ўғирлаш
жинояти ёки бошқа ҳайвонлар билан боғлиқ жиноятлар содир этилганда
улар кўздан кечирилиши мумкин ҳисобланади. Ушбу кўздан кечириш
ҳайвонинг кимга тегишли эканлигини ва уни айнанлигини аниқлашга оид
белгиларни аниқлашга қаратилган бўлади.
Ушбу кўздан кечириш жараёнида:
а) ҳайвоннинг тури; б) насли; жинси, ёши; в) унинг маълум бир шахсга
хўжаликка тегишли эканлигини аниқловчи белгилар мавжудлиги
(бўйинбоғи, баданида қолдирилган белгилари); индивидуал белгилари
(олдин олган жароҳатлари, индивидуал анатомик белгилари); ранги, ўзига
хос белгилари аниқланади. Ушбу жараёнларга ветеринар
-
мутахассиснинг
жалб қилиниши янада яхшироқ самара беради.
Ҳужжатларни
кўздан кечириш усуллари.
Жиноят ишларини юритишда ҳужжатларни кўздан кечиришга бўлган
эҳтиёж пайдо бўлади. Ушбу жараёнларда қуйидагиларга эътибор
қаратилиши талаб қилинади:
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
45
1)
Ҳужжатларнинг
умумий жиҳатларини характерловчи:
а) ҳужжатнинг тури –
паспорт, шахсни тасдиқловчи ҳужжат, хат ва
бошқалар; б) ким томонидан ва қачон ушбу ҳужжат тайёрланган ҳамда
кимга мўлжалланган; в) ҳужжатнинг мазмуни, қандай реквизитларга эга;
г) ҳужжатнинг ташқи томони –
ҳужжатнинг сифати, сиёҳ, текст, ҳужжатда
турли изларнинг мавжудлиги ва манбаси ҳамда бошқа излар.
2)
ўрганилаётган ҳужжатнинг жиноят ишига алоқадорлигини
аниқлаш мақсадида: ҳужжатнинг кимда эканлигини аниқлаш; жиноят
ҳақида маълумот берувчи ҳужжат ахборотини билиш; ҳужжатнинг маълум
бир шахс томонидан тўлиқ ёки унинг бир қисмини тайёрлаганлигини
(принтер, сиёҳ, техник воситалар) билдирувчи фактларни топиш; ҳужжатга
сохталаштириш мақсадида турли усулларда унга ўзгартиришлар
киритилганлигини билдирувчи маълумотларни аниқлаш.
3)
шикаст етган ҳужжатнинг ташқи кўринишини ва мазмунини
тиклаш –
йиртилган, ёнган, рангсизлантирилган ва бошқалар;
4)
“кўздан кечириш баённомасида акс эттириш мақсадида ҳужжатни
индивидуал белгиларини аниқлаш”.
Ҳужжатларни кўздан кечириш жараёнида бир қатор қоидаларга амал
қилиш талаб қилинади:
1.
Ҳужжат
билан ишлаш жараёнида уни бутунлигига шикаст
етказмаслик
талаб
қилинади
(букмаслик,
ҳужжатда
белгилар
қолдирмаслик, ифлос юзаларга қўймаслик).
2.
Дастлабки текширишни яхши ёритилган хонада амалга ошириш
талаб қилинади (имкон даражасида кундузги), ҳужжатни қуёш нурида
текшириш мақсадга мувофиқ саналади. Бундан ташқари ҳужжатни
лупаларда, микроскопларда кўздан кечириш мақсадга мувофиқ саналади.
Агарда ҳужжатлар кичкина қисмлардан иборат бўлса пинцетлардан
фойдаланиб кўздан кечирилади.
3.
Агарда ҳужжатнинг асллигига шубҳа бўлганда, шунга ўхшаш
аналогдаги асл ҳужжатга қиёсланиши талаб қилинади. Ушбу ҳолат эса
қиёсда ҳужжатнинг камчиликларини аниқлашга имкон беради.
4.
Ҳужжатни
кўздан кечиришни унинг асосий тесктини ўрганишдан
бошлаш мақсадга мувофиқ саналади. Шундан сўнг ҳужжатнинг
реквизитларига эътибор берилиши талаб қилинади.
5.
Кейинги босқичда ҳужжатнинг олд ва орқа томони, четларига
эътибор қаратилади. Унда ручка, қалам излари, ўчирилган қисмлар,
эгилишлар текширилади. Ушбу ҳолатлар ҳужжатнинг тахминий ясалган
пайтини аниқлашга ёрдам беради.
Ҳужжатнинг
сохталигини аниқлаш масаласи ҳам жуда муҳим
ҳисобланади. Ушбу ҳолатлар қуйидаги ҳолатларни кўздан кечириш орқали
аниқланади:
1.
Ҳужжатнинг
реквизитларини
мавжуд
эмаслиги,
унинг
мазмунининг асл ҳолатга тўғри келмаслиги.
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
46
2.
Текстда қарама қаршиликлар, хатолар, ҳужжат мазмунининг тўғри
келмаслиги.
3.
Ҳужжатга
ўзгартириш киритилганлик изларининг мавжудлиги.
Асосан ҳужжатга ўзгартириш киритилганда ундаги ёзувлар ўчирилганда,
варақ қалинлиги камаяди, ўзгартириш киритилган жойнинг ёнидаги
ёзувларга ҳам зарар етказилган бўлади. Ўзгартириш киритилган юзадаги
ёзувлар ҳам аниқ бўлмай, кенгайган ҳолда ёзилган бўлади.
4.
Ҳужжатдаги
ёзувларни ўчириш, унга
кимёвий ўзгартиришлар
киритиш ҳам муҳим сохталаштириш усулларидан бири саналади. Кимёвий
моддалар қўллаш орқали қоғозда микро ёриқлар пайдо бўлади, қоғознинг
ёзуви ўзгартирилган жойлари ультрабинафша нурларда қоғознинг бошқа
қисмларига нисбатан бошқача рангда бўлади.
5.
Ҳужжатга
қўшимча маълумотларни киритилиши. Ёзув ранги,
шакли, ёзиш усули ҳар хиллиги сохта ҳужжатдан далолат беради.
6.
Ҳужжатга
маълум бир қоғоз элементларини елимлаш ҳам муҳим
усул ҳисобланади. Унда қоғознинг одатий ҳолатидан кўра қалинроқ
бўлишини кўриш мумкин бўлади. Ҳужжатдаги сонларнинг симметрияси
бир
-
бирига тўғри келмаслиги, ҳимоя элементлари чизиқлари бир бирига
мос келмаслик ҳолатлари кузатилади.
7.
Ҳужжатда
расм елимланиши ҳолатларида асосан муҳр мавжуд
бўлмайди, мавжуд бўлса
-
да ҳужжатга қўйиладиган муҳр эмас бошқа муҳр
қўйилган бўлиши мумкин бўлади ёки аниқланмаслиги учун ичидаги ёзувни
ўқиб бўлмайдиган даражада устма уст қўйилган бўлади.
8.
Сохта муҳрларнинг қўйилиши. Сохта муҳрда ҳарф, белги
жойлашуви, шакли, унинг атрофи тўлқинсимон бўлиши, яъни аниқ шаклда
бўлмаслиги ва ҳоказо.
9.
Имзонинг сохталаштирилганлиги. Бу бировнинг имзосига ўхшатиб
имзо қўйиш, мавжуд имзони ёруғда қўйиб унинг устидан ручка
юргизишлар бўлади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Алтухов К.А. Методика осмотра и уничтожения многотонной
партии накотиков // Уголовный процесс. №7. 2021 г. 50 с. (49
-
51 с).
2.
Васильев А.Н. Тактика отдельных следственных действий. М., 2001. С.234.
3.
Снетков, В. А. О проблемах криминалистического распознавания / В. А.
Снетков // Информационный бюл. по материалам криминалистических чтений
«Криминалистическая диагностика: состояние и перспективы» / Акад.
управления МВД России. –
М., 2001. –
№ 14.
4.
Якимов Н.И. Криминалистика. Руководство по уголовной технике и
тактике. М., 2011. С. 194.
5.
Еникеев М.И., Черных Э.А. Психология осмотра места происшествия:
Учебное пособие. М., 1999. С.122
-130.
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
47
6.
Жданов А.Г. Осмотр места происшествия: Учебное пособие. М.: ЭКЦ
МВД России, 2009. С.123
-136.
7.
Яблоков Н.П. Криминалистика: Учебник. М., 2000. С. 244.
8.
Абулхайров Рустамхон Ибодуллаевич Портлашдан кейин ҳодиса
жойини кўздан кечиришнинг умумий жиҳатлари: кўздан кечиришни
ташкил этиш ва амалга ошириш тартиби.
Theoretical aspects in the formation
of Pedagogical sciences International scientific-online conference.
4 бет.
9.
Harendra Nath Singh. Crime Scene Investigation. International Journal of
Science and Research (IJSR). November 2021. 3 P.
10.
Мирзаев Ф.З., Астанов И.Р. Ҳаётга қарши қаратилган жиноятларни
тергов қилиш услубиёти. Ўқув
-
услубий қўлланма. Тошкент. Ҳуқуқни
муҳофаза қилиш
академияси. 2023 й. 43 б.
11.
Имомназаров, А., Хайруллаев Э., Мирзаев, Ф., Астанов, И. Кўздан
кечириш тергов ҳаракати имкониятлари. Услубий қўлланма /
А.Имомназаров ва бошқ. –
Тошкент: “SAHHOF” нашриёти, 2021. –
24 (104) б.
12.
И.Р.Астанов Жиноят ишлари бўйича махсус билимлардан
фойдаланишнинг процессуал ва криминалистик жиҳатлари. Ю.ф.д. учун
ёзилган диссертация.
-
Тошкент. ИИВ Академияси. 2018 й. 162 б (326 б).
13.
Р.К.Куранбаев Қотиллик жиноятини тергов қилиш: услубий
қўлланма –
Тошкент: “SAHHOF” нашриёти, 2021. –
26 (80) б.
14.
В.В. Мозяков: Руководство для следователей. Экзамен, 2005 г.
312 с (912 с.).
