ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
65
И
.
Джураев
,
ТДЮУ
бошқарма
бошлиғи
,
юридик
фанлар
номзоди
РИВОЖЛАНГАН
ХОРИЖИЙ
МАМЛАКАТЛАРДА
ПРОКУРАТУРА
ОРГАНЛАРИНИНГ
ЖИНОЯТЧИЛИККА
ҚАРШИ
КУРАШИШ
ФАОЛИЯТИНИ
МУВОФИҚЛАШТИРИШ
МАСАЛАЛАРИ
Аннотация
:
В
статье
были
проанализированы
научные
и
теоретические
основы
координации
орга
-
нами
прокуратуры
деятельности
правоохранительных
органов
по
предупреждению
преступлений
на
основа
-
нии
опыта
зарубежных
стран
.
Ключевые
слова
:
координация
,
прокуратура
,
предупреждение
,
преступление
,
зарубежные
страны
.
Аннотация
:
Мақолада
хорижий
мамлакатлар
тажрибаси
асосида
прокуратура
органлари
томонидан
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органларининг
жиноятларни
олдини
олиш
бўйича
фаолиятини
мувофиқлаштиришнинг
илмий
ва
назарий
асослари
таҳлил
қилинган
.
Калит
сўзлар
:
координация
,
прокуратура
,
олдини
олиш
,
жиноят
,
хорижий
мамлакатлар
.
Annotation:
Article analysis scientific and theoretical
bases of coordination by bodies of prosecutor's office of
activities of law enforcement agencies for prevention of
crimes on the basis of experience of foreign countries.
Keywords:
coordination, prosecutor's office, preven-
tion, crime, foreign countries.
Жаҳон
тажрибасининг
қиёсий
таҳлили
кўрсатишича
,
ҳозирги
вақтда
дунёда
прокуратуранинг
икки
асосий
модели
:
а
)
прокуратура
жиноят
-
ҳуқуқий
таъқиб
органи
сифатида
;
б
)
прокуратура
қонунийликни
назорат
қилиш
органи
сифатида
майдонга
чиқадиган
моделлари
қарор
топган
.
Биринчи
моделга
роман
-
герман
ҳуқуқий
оиласига
кирувчи
мамлакатларнинг
мутлақ
кўпчилигида
амал
қилинади
.
Унга
кўп
жиҳатдан
АҚШнинг
атторнейлик
хизмати
институти
ҳам
мос
келади
.
Мазкур
мамла
-
катларда
прокуратура
одатда
жиноий
қилмиш
содир
этган
шахсларни
жиноий
-
ҳуқуқий
таъқиб
этиш
,
судда
ошкора
айбловни
қувватлаш
,
шунингдек
жиноятларни
дастлабки
тергов
қилиш
ва
шахсларни
озодликдан
маҳрум
қилиш
жойларида
сақлашнинг
қонунийлигини
назорат
қилиш
функцияларига
эга
бўлган
органдир
.
Иккинчи
модель
моҳиятига
кўра
,
прокуратуранинг
назорат
функцияларидан
бошқа
вазифаларни
ҳам
(
жиноий
-
ҳуқуқий
таъқиб
,
терговга
процессуал
раҳбар
-
лик
қилиш
,
судда
айбловни
қувватлаш
ва
ҳоказолар
)
амалга
оширувчи
кўп
функцияли
орган
сифатида
намоён
бўлади
(
ХХР
,
КХДР
,
Куба
,
Въетнам
,
қатор
МДҲ
давлатлари
).
Аксарият
ғарб
давлатларида
прокуратуранинг
назорат
функциялари
йўқлигини
айрим
ҳуқуқшунос
олимлар
ва
амалиётчилар
ривожланган
мамлакатлар
-
да
ҳуқуқ
,
ҳуқуқий
маданиятнинг
жамият
ва
давлатнинг
барча
тузилмаларида
қарор
топганлиги
билан
изоҳлайдилар
.
Гўё
ушбу
мамлакатларда
фуқаролик
жамияти
аллақачон
яратилган
,
унинг
ўзини
ўзи
тартиб
-
га
солувчи
мурувватлари
,
жумладан
барқарор
ҳамда
барча
муҳим
ҳодисаларни
қамраб
олувчи
қонунлари
шаклланиб
улгурган
,
қонунга
ҳурмат
ва
унинг
олдидаги
масъулият
каби
ҳуқуқий
анъаналарга
амал
қилинмоқда
[25, 34-
с
].
Айни
вақтда
бир
қатор
давлатларда
прокуратуранинг
назорат
вазифалари
мавжудлигини
уларда
ҳуқуқий
маданият
ва
қонунга
итоаткорлик
да
-
ражасининг
пастлиги
,
ҳуқуқий
нигилизмнинг
юқорилиги
,
демократик
жамият
анъаналарининг
суст
ривожлан
-
ганлиги
билан
тушунтирилади
.
Фикримизча
,
бунинг
сабабларини
объектив
жиҳатга
эга
бўлган
анча
чуқур
тарихий
ва
маданий
фарқлардан
излаш
керак
.
Мазкур
ўринда
муайян
қонуният
кўзга
ташланади
:
агар
бирор
мамлакатда
“
кучли
”
давлат
анъаналари
,
“
ижтимоий
масъулият
”
қанчалик
ривожланган
бўлса
,
прокуратуранинг
функциялари
шунчалик
кенг
,
давлат
институтлари
тизимидаги
аҳамияти
юқори
бўлади
.
Бироқ
маълумки
,
кенг
маҳал
-
лий
ўзини
ўзи
бошқариш
хусусий
айблов
,
суд
назорати
каби
анъаналарга
эга
бўлган
.
У
ерда
прокуратура
ин
-
ститутининг
мавжуд
бўлишига
эҳтиёж
туғилмаган
.
Ҳозир
унинг
вазифасини
Оммавий
таъқиб
хизмати
муваффақиятли
бажармоқда
[7, 17-
с
].
Шуни
таъкидлаш
лозимки
,
давлат
ҳокимиятининг
мавқеи
масаласи
Европа
қитъасида
доимо
Британия
оролларидагига
қараганда
анча
юқори
аҳамиятга
эга
бўлган
.
Қитъа
давлатлари
жиноят
-
ҳуқуқий
таъқиб
функциясининг
Англияда
бўлгани
каби
адвокатлар
томонидан
бажарилишини
ўзига
муносиб
кўрмаган
.
Бироқ
F
арбий
Европа
мамлакатларида
давлат
ҳокимияти
(
аввал
қирол
,
сўнгра
ижроия
ҳокимияти
)
хусусий
манфаатлар
соҳасига
фаол
аралашишга
ҳеч
қачон
журъат
этмаган
.
Хусусий
шахслар
ҳуқуқларининг
ҳимоясини
анча
кучли
ва
обрўли
судлар
таъминлаган
.
Яна
бир
хусусият
шундаки
, XIX
асрга
қадар
деярли
барча
F
арбий
ва
Марказий
Европа
мамлакатларининг
ҳуқуқий
тизимларига
партикуляризм
(
норасмийлик
,
давлатдан
мустақиллик
)
хос
бўлган
.
Кўп
ҳолларда
ҳар
бир
шаҳар
ва
ҳар
бир
қишлоқ
округи
ўзининг
мустақил
ҳуқуқига
(
қонунларига
)
эга
бўлган
.
Бундай
шароитда
“
қонунийликни
умумий
назорат
қилиш
”
ҳақида
гап
ҳам
бўлиши
мумкин
бўлмаган
.
Ҳозирга
келиб
F
арбий
Европанинг
бир
қатор
мамлакатлари
туб
ижтимоий
ва
давлатҳуқуқий
ис
-
лоҳотлари
давомида
прокуратуранинг
аввалги
анъа
-
наларидан
анча
қатъиятлик
билан
воз
кечмоқда
,
улар
европача
ёки
америкача
моделларни
афзал
билмоқда
.
Масалан
,
Чехия
Республикасида
1992
йилги
Конститу
-
цияга
мувофиқ
, 1994
йил
1
январдан
бошлаб
прокура
-
тура
янги
тузилмага
айлантирилди
. “
Прокурор
”
сўзи
“
давлат
ҳимоячиси
” («
государственный
заступник
»)
сўзларига
алмаштирилди
.
Бош
прокуратура
энди
“
Олий
давлат
ҳимояси
” («
Верховное
государственное
заступничество
»)
деб
,
Бош
прокурор
эса
Олий
давлат
ҳимоячиси
деб
аталади
.
Янги
тузилмада
фақат
жино
-
ят
-
ҳуқуқий
таъқиб
функцияси
қолдирилди
[22].
Ўтган
асрнинг
90-
йилларидаги
ислоҳотлар
давоми
-
да
умумий
назорат
функциясидан
Латвия
,
Литва
,
Эс
-
тония
,
Озарбайжон
,
Грузия
прокуратуралари
ҳам
воз
кечди
.
Россияда
прокуратура
ваколатларини
ўзгартириш
ҳақидаги
масалани
Суд
ислоҳотлари
концепциясини
маъқуллаган
Россия
Федерациясининг
Олий
Совети
1991
йил
24
октябрда
кун
тартибига
қўйган
эди
[24].
Суд
ислоҳотлари
концепциясининг
муаллифлари
суд
ҳокимияти
институтларининг
ривожланиши
учун
муҳим
бўлган
бир
қатор
қоидаларни
шакллантириб
,
прокурор
назоратини
сақлаб
қолишнинг
мақсадга
мувофиқлигини
илк
бор
шубҳа
остига
қўйдилар
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
66
Сўнгра
амалда
прокуратуранинг
судда
айбловни
қувватлашдан
бошқа
барча
функцияларини
инкор
этдилар
.
Ушбу
концепция
асосида
ишлаб
чиқилган
Россия
Федерациясининг
“
Прокуратура
тўғрисида
”
ги
Қонуни
лойиҳаси
1992
йилнинг
январь
ойида
Олий
Совет
муҳокамасига
қўйилди
.
Унинг
асосий
ғояси
–
прокуратуранинг
бутун
кучини
жиноий
-
ҳуқуқий
таъқибга
қаратиш
эди
.
Бироқ
депутатлар
прокуратуранинг
ўзи
тайёрлаган
муқобил
лойиҳасини
маъқулладилар
.
Маълумки
,
унга
кўра
Россия
прокуратураси
ўзининг
анъанавий
назорат
фаолиятини
сақлаб
қолган
.
Прокуратураларнинг
юқорида
келтирилган
мо
-
деллари
ушбу
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органларнинг
функциялари
ҳақида
энг
умумий
тасаввур
ҳосил
қила
-
ди
,
холос
.
Одатда
,
ҳар
бир
мамлакат
прокуратурасига
(
ёки
унга
ўхшаш
тизимга
)
ўзига
хос
функциялар
ва
ва
-
колатлар
хос
бўлиб
,
улар
миллий
ҳуқуқий
маданият
-
нинг
хусусиятлари
,
анъаналари
,
бошқа
объектив
ва
субъектив
омиллар
(
масалан
,
баъзи
собиқ
социалис
-
тик
мамлакатлардаги
ҳозирги
сиёсий
раҳбариятнинг
муайян
ғарб
намуналарига
тақлид
қилишга
интилиши
)
билан
боғлиқ
.
Прокуратуранинг
ҳуқуқий
мақоми
Конституцияда
акс
эттирилган
давлатларда
унинг
функциялари
,
одатда
,
асосий
қонунларда
моҳиятан
аниқ
мустаҳкам
-
ланган
.
Ҳозирги
вақтда
прокуратуранинг
асосий
функ
-
циялари
рўйхатини
,
хусусан
,
Арманистон
(103-
модда
),
Беларусь
(125-
модда
),
Бразилия
(129-
модда
),
Венгрия
(51-
параграф
),
Грузия
(91-
модда
),
Италия
(112-
модда
),
Қозоғистон
(83-
модда
),
Мозамбик
(179-
модда
),
Озар
-
байжон
(133-
модда
),
Парагвай
(268-
модда
),
Перу
(158-
модда
),
Португалия
(221-
модда
)
ва
бошқа
давлатлар
-
нинг
конституцияларида
топиш
мумкин
.
Турли
давлатларнинг
Конституцияларида
прокура
-
тура
функциялари
турли
ҳажмда
баён
этилган
бўлиб
,
одатда
,
уларнинг
батафсил
рўйхати
ушбу
органлар
тўғрисидаги
махсус
қонунларда
эътироф
этилади
.
Аксарият
мамлакатларда
шундай
қонунларга
амал
қилинади
.
Бошқа
ҳолларда
прокуратуранинг
функция
-
лари
суд
қурилиши
тўғрисидаги
қонунлар
,
процессуал
кодексларда
,
ҳаттоки
мазкур
институтга
бевосита
алоқаси
бўлмаган
бошқа
ҳужжатларда
(
масалан
,
тез
-
кор
-
қидирув
фаолияти
тўғрисидаги
,
полиция
тўғриси
-
даги
,
пенитенциар
тизим
тўғрисидаги
қонунларда
)
мус
-
таҳкамланган
.
Функцияларнинг
таркибигина
эмас
,
балки
уларни
таснифлаш
мезонлари
ҳам
ушбу
ҳуқуқий
тизимнинг
анъаналарига
бевосита
боғлиқдир
.
Масалан
,
Россия
ва
бир
қатор
бошқа
давлатларда
прокуратуранинг
барча
функцияларини
икки
гуруҳга
–
назорат
функция
-
си
ва
бошқа
функцияларга
бўлиш
расм
бўлган
.
Бунда
прокурор
назорати
прокурорлик
фаолиятининг
бош
йўналиши
сифатида
намоён
бўлади
.
Чунончи
,
Россия
Федерациясининг
“
Прокуратура
тўғрисида
”
ги
Федерал
қонунига
биноан
(1-
моддасининг
2-
қисми
),
прокурор
назорати
функцияси
ҳозирги
вақтда
бешта
мустақил
тармоққа
бўлинади
:
1)
федерал
вазирликлар
,
давлат
қўмиталари
,
хизматлар
ва
ижроия
ҳокимиятининг
бошқа
федерал
органлари
,
Россия
Федерацияси
субъектларининг
вакиллик
(
қонун
чиқарувчи
)
ва
ижро
этувчи
органлари
,
маҳаллий
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
,
ҳарбий
бошқарув
органлари
,
назорат
органлари
,
уларнинг
мансабдор
шахслари
,
тижорат
ва
нотижорат
ташкилотлари
бошқарув
органлари
ва
раҳбарларининг
қонунларни
ижро
этишини
,
шунингдек
улар
чиқарган
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
қонунларга
мослигини
назорат
қилиш
;
2)
юқорида
санаб
ўтилган
органлар
ва
шахсларнинг
,
шунингдек
тижорат
ва
нотижорат
ташкилотлари
бошқарув
органлари
ва
раҳбарларининг
инсон
ҳамда
фуқаро
ҳуқуқ
ва
эркинликларига
риоя
этишларини
назорат
қилиш
;
3)
тезкор
-
қидирув
фаолиятини
,
суриштирув
ва
дастлабки
терговни
амалга
оширувчи
органларнинг
қонунларни
ижро
этишини
назорат
қилиш
;
4)
суд
ижрочиларининг
қонунларни
ижро
этишини
назорат
қилиш
;
5)
жазони
ижро
этувчи
ва
суд
тайинлаган
мажбур
-
лов
чораларини
қўлловчи
органлар
ҳамда
муассаса
-
лар
,
ушлаб
турилганлар
ва
қамоққа
олинганлар
сақла
-
надиган
жойлар
маъмуриятининг
қонунларни
ижро
этишини
назорат
қилиш
.
Жаҳондаги
турли
мамлакатларнинг
прокуратураларига
хос
бўлган
қатор
функцияларни
умумлаштириб
,
уларни
қуйидаги
асосий
гуруҳларга
бўлиш
мумкин
:
1)
жиноят
-
ҳуқуқий
таъқиб
функцияси
ва
у
билан
боғлиқ
функциялар
;
2)
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
ва
пенитенциар
органлар
фаолиятида
қонунийликни
назорат
қилиш
;
3)
жиноят
жараёнининг
жиноий
бўлмаган
турларида
иштирок
этиш
;
4)
қонунийликнинг
таъминланиши
устидан
умумий
назорат
қилиш
ва
ҳоказо
.
Юқоридаги
функцияларнинг
ҳар
бирини
эса
шундай
изоҳлаш
(
шарҳлаш
)
мумкин
.
Жиноий
-
ҳуқуқий
таъқиб
функцияси
қуйидагиларни
ўз
ичига
олади
:
–
прокурор
ёки
прокуратура
терговчисининг
жиноят
ишини
қўзғатиши
,
тергов
қилиши
,
айблов
хулосасини
тайёрлаши
;
–
прокурорнинг
дастлабки
терговга
процессуал
раҳбарлик
қилиши
;
–
прокурорнинг
жиноят
ишини
судга
жўнатиши
,
судда
айбловни
қувватлаши
.
Жиноий
-
ҳуқуқий
таъқиб
функцияси
билан
прокура
-
туранинг
қуйидаги
бир
қатор
махсус
назорат
функция
-
лари
чамбарчас
боғлиқдир
:
1)
суриштирув
,
дастлабки
тергов
ва
тезкор
-
қидирув
органларининг
фаолиятида
қонунийликнинг
таъминланиши
устидан
назорат
қилиш
;
2)
суд
ҳукмларининг
қонунийлигини
назорат
қилиш
;
3)
жазоларни
ва
бошқа
мажбурлов
чораларини
ижро
этиш
чоғида
қонуннинг
аниқ
ижро
этилиши
устидан
назорат
қилиш
.
Жиноий
-
ҳуқуқий
судловнинг
(
жиноят
процессининг
)
жиноий
бўлмаган
турларида
иштирок
этиш
прокурор
-
нинг
давлат
ва
жамоат
манфаатларини
,
айрим
шах
-
сларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
фуқаролик
,
хўжа
-
лик
,
маъмурий
,
конституциявий
жараёнларда
ҳимоя
қилиш
борасидаги
ваколатларини
қамраб
олади
.
Жаҳон
тажрибасига
мувофиқ
прокуратуранинг
(
умумий
назоратдан
)
бошқа
функцияларига
қуйидаги
-
лар
киради
:
–
ҳукуматга
қонунчилик
борасида
тавсиялар
бериш
;
–
ҳуқуқ
(
қонун
)
ижодкорлиги
фаолиятида
иштирок
этиш
;
–
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ҳамда
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
;
–
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органларнинг
жиноятчиликка
қарши
кураш
борасидаги
фаолиятини
мувофиқлаштириш
ва
бошқалар
[5, 30-
с
].
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
67
Мазкур
функциялар
,
албатта
,
барча
миллий
прокуратуралар
ва
уларга
ўхшаш
(
мос
келадиган
)
органларга
ҳам
хос
эмас
.
Жиноий
-
ҳуқуқий
таъқиб
ва
(
камроқ
даражада
)
процессуал
фаолиятнинг
ножиноий
турларида
иштирок
этиш
билан
боғлиқ
бўлган
функциялар
анча
кенг
тарқалган
.
Бироқ
,
уларнинг
мазмуни
турли
мамлакатларда
ва
ҳуқуқий
тизимларда
бир
хил
эмас
.
Барча
прокуратуралар
ва
уларга
ўхшаш
органлар
учун
деярли
универсал
(
умумий
)
бўлган
функциялар
–
бу
жиноят
-
ҳуқуқий
таъқибни
амалга
ошириш
ва
айбловни
судда
қувватлаш
,
холос
.
Прокуратуранинг
(
АҚШ
,
Болгария
,
Венгрия
,
Германия
,
Латвия
,
Норвегия
,
Россияда
)
кенг
тарқалган
функцияларидан
бири
унинг
дастлабки
терговни
бевосита
юритишидир
.
Бунда
одатда
прокуратура
ушбу
ваколатларини
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
бошқа
органлар
қатори
полиция
,
давлат
хавфсизлиги
органлари
билан
бирга
олиб
боради
.
Бир
қатор
мамлакатларда
(
Қозоғистон
,
Украинада
)
жиноят
ишлари
бўйича
дастлабки
терговни
прокуратурадан
ажратилган
махсус
органлар
амалга
оширади
1
.
Дастлабки
тергов
ва
суриштирувнинг
қонунийлигини
назорат
қилиш
ҳам
юқорида
санаб
ўтилган
давлатларда
кенг
тарқалган
функциялардандир
.
Кейинги
йилларда
қатор
мамлакатларда
,
жумладан
,
Болтиқбўйи
республикаларида
прокуратурага
фақат
суриштирувни
назорат
қилиш
функцияси
қолдирилиб
,
уни
терговни
назорат
қилиш
вазифасидан
озод
қилиш
йўлида
илк
қадамлар
ташланмоқда
.
Кўп
ҳолларда
прокуратурага
тезкор
-
қидирув
фаолиятини
назорат
қилиш
вазифаси
ҳам
юклатилган
(
Грузия
,
Қозоғистон
,
Россия
).
Айрим
давлатларнинг
(
Грузия
,
Чехия
)
қонунларида
прокуратуранинг
дастлабки
терговга
процессуал
раҳбарлик
қилиш
функцияси
алоҳида
ажратиб
кўрсатилади
.
Францияда
эса
бу
функция
ўзига
хос
тарзда
тартибга
солинган
.
Франциянинг
янги
Жиноят
-
процессуал
кодексига
кўра
тергов
судьяси
судлов
полицияси
таркибига
кирмайди
,
шунингдек
прокурорга
бўйсунмайди
,
фаолияти
юзасидан
апелляция
судининг
айблов
камерасига
бўйсунади
.
У
ерда
прокуратура
ижро
ҳокимияти
тизимига
киради
ва
унинг
мақсади
суднинг
мустақиллигини
таъминлашга
қаратилган
.
Прокурор
жиноят
ишини
қўзғатиш
ва
тугатиш
устидан
монопол
ҳуқуққа
эга
.
Прокурор
ишни
суд
терговчисидан
талаб
қилиб
олиши
(
фақат
24
соат
ичида
қайтариш
шарти
билан
)
мумкин
.
У
суд
терговчисига
жиноий
даъво
(
моддий
зарарни
қоплаш
)
борасидаги
ишлар
юзасидан
тергов
ҳаракатлари
олиб
боришни
тақиқлаши
мумкин
[1, 150-
с
].
Прокуратуралар
ёки
ўхшаш
органлар
мавжуд
бўлган
деярли
барча
давлатларда
уларнинг
мансабдор
шахслари
фуқаровий
ва
жиноят
процессининг
баъзи
бир
ножиноий
турларида
давлат
,
жамоат
манфаатлари
ёки
хусусий
манфаатларни
ҳимоя
қилиб
иштирок
этади
.
Хусусан
,
прокурорларнинг
фуқаролик
процессида
иштирок
этиши
мумкинлиги
Арманистон
,
Болгария
,
Германия
,
Испания
,
Италия
,
Польша
,
Россия
,
Франция
,
Япония
Конституциялари
ва
қонунларида
бевосита
мустаҳкамланган
.
Шаклланган
тажрибага
кўра
прокурорнинг
суд
қарорлари
(
кенг
маънода
)
қонунийлигини
назорат
1
Украинада
бу
амалиёт
1996
йилги
Конституцияда
назарда
тутилган
,
бироқушбу
қоида
тегишли
қонун
ҳужжати
қабул
қилинганидан
кейин
кучга
кириши
белгиланган
.
Қозоғистонда
эса
бундай
қонун
қабул
қилинган
.
қилиш
функцияси
,
одатда
,
ушбу
қарорлар
юзасидан
юқори
турувчи
судга
протест
келтириши
мумкинлигида
намоён
бўлади
.
Мазкур
функция
прокурорнинг
процес
-
суал
ваколатларининг
бевосита
давомидир
ва
шу
боис
у
кўплаб
давлатлар
,
хусусан
,
Беларусь
,
Қозоғистон
,
Латвия
,
Молдова
,
Россия
ва
бошқаларнинг
Конститу
-
ция
ва
қонунларида
мустаҳкамланган
.
Айни
пайтда
,
ушбу
функция
Арманистон
ва
Эстониянинг
прокурату
-
ра
тўғрисидаги
қонунларида
қайд
этилмаган
.
Эсто
-
нияда
прокурор
кассация
шикояти
ва
бошқа
шикоят
-
ларни
оддий
тартибда
суд
процесси
томонларидан
бири
сифатида
беради
.
Жазолар
ва
мажбурлов
шаклларини
қўллаш
юза
-
сидан
назорат
ҳам
қисман
прокуратуранинг
жиноят
-
ҳуқуқий
таъқибдан
иборат
асосий
функцияси
билан
,
қисман
эса
назорат
ва
ҳуқуқни
ҳимоя
қилиш
функцияси
билан
боғлиқдир
.
Ушбу
функция
Венгрия
,
Грузия
,
Қирғизистон
,
Россия
,
Руминия
,
Туркманистон
,
УкраинанингКонституция
ва
қонунларида
назарда
ту
-
тилган
.
Умумий
назорат
функцияси
ҳозирги
вақтда
кўпгина
мамлакатлар
(
Венгрия
,
Қозоғистон
,
Қирғизистон
,
Россия
,
Тожикистон
),
шунингдек
Лотин
Америкасидаги
бир
қатор
давлатлар
,
жумладан
,
Бразилия
ва
Колумбия
прокуратуралари
томонидан
амалга
оширилмоқда
.
Прокуратуранинг
қандай
моделга
мансублигига
қараб
ушбу
давлат
институтини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
шакллари
ҳам
фарқланади
.
Юқорида
келтирилган
гуруҳларнинг
биринчи
ва
иккинчисига
кирадиган
мамлакатларда
прокуратура
,
одатда
,
конституциявий
институтлар
таркибига
кирмайди
.
Кўҳна
демократик
Конституцияларда
прокуратура
ҳақида
жуда
кам
сўз
юритилади
.
Ушбу
давлатларда
прокуратура
ҳақидаги
қоидалар
қонун
ёки
кодексларда
баён
этилади
(
масалан
,
АҚШда
Адлия
вазирлигини
ташкил
этиш
тўғрисидаги
1870
йилги
қонун
,
Италиянинг
1930
йилги
жиноят
-
процессуал
қонуни
,
Япониянинг
1948
йилги
жиноят
-
процессуал
қонуни
,
Франциянинг
1958
йилги
жиноят
-
процессуал
қонуни
ва
ҳоказо
).
Японияда
прокуратура
органларининг
ташкил
этилиши
ва
ваколатлари
1944
йилда
қабул
қилинган
“
Прокуратура
тўғрисида
”
ги
декретда
ҳам
белгиланган
[3, 44-
с
].
Германияда
прокуратура
органларининг
ташкилий
тузилиши
ва
ваколатларига
оид
масалаларни
тартибга
солувчи
ҳужжатларга
“
Суд
тузилиши
(
Судлов
)
тўғрисида
”
ги
(1877
йилги
)
қонун
, “
Прокуратуранинг
ташкилий
тузилиши
тўғрисида
”
ги
низом
ва
ички
тартиб
қоидалари
(1975
йилги
таҳрирда
)
киради
[4, 51-
с
].
Прокуратуранинг
мақоми
F
арб
давлатларидан
(
роман
-
герман
ҳуқуқи
оиласига
кирувчи
)
Италия
(1947
йил
) [11],
Испания
(1978
йил
) [10],
Португалия
(1976
йил
) [14]
Конституцияларида
мустаҳкамланган
.
Испанияда
1981
йилги
қонун
билан
Прокуратуранинг
узвий
статуси
тасдиқланган
.
Буюк
Британиянинг
мустамлакалари
(
масалан
,
Ирландия
,
Ҳиндистон
,
Кения
,
Зимбабве
)
Конституцияларида
одатда
ҳокимият
органлари
тизимида
маълум
даражада
Бош
прокурор
лавозимига
ўхшаш
бўлган
Бош
атторней
лавозими
эътироф
этилган
.
Лотин
Америкаси
давлатларида
прокуратура
мақомининг
ҳуқуқий
асослари
Конституцияларнинг
ўзларида
етарлича
аниқ
белгилаб
қўйилган
.
Баъзан
уларга
алоҳида
боблар
бағишланган
(
Беларусь
[16],
Венгрия
[9],
Бразилияда
).
Одатда
бу
ва
айрим
бошқа
мамлакатларда
(
Озарбайжон
[8],
Албания
,
Арманистон
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
68
[15],
Болгария
[17])
прокуратуранинг
нафақат
ташкилий
асослари
,
балки
асосий
функциялари
ҳам
мустаҳкамланади
.
Айни
пайтда
,
баъзан
собиқ
социалистик
мамлакатлар
,
айниқса
,
Шарқий
Европа
ва
Болтиқбўйи
давлатларининг
(
Литва
[13],
Словения
[18],
Словакия
[21])
Конституцияларида
прокуратура
ҳақида
жуда
қисқа
қоидалар
берилган
,
асосан
ушбу
институтнинг
асосий
вазифалари
ҳамда
олий
прокурорлик
лавозимларига
тайинлаш
тартибига
эътибор
қаратилган
.
Россия
Конституциясининг
прокуратура
мақомига
бағишланган
қоидасида
унинг
вазифалари
,
функциялари
баён
этилмай
,
фақат
прокуратуранинг
ташкилий
асослари
ёритилган
[20].
Польшанинг
1977
йилги
Конституциясида
ҳам
про
-
куратура
ҳақида
ҳеч
нарса
дейилмаган
.
Янги
Асосий
Қонунни
ишлаб
чиқувчиларда
ушбу
институтнинг
мақоми
ҳақидаги
масала
ҳаддан
ташқари
кескин
ва
бартараф
этиб
бўлмас
келишмовчиликлар
келтириб
чиқарган
[19].
Эстониянинг
1992
йилги
Конституцияси
-
да
ҳам
[23],
Латвиянинг
қайта
кучга
кирган
1922
йилги
Конституциясида
ҳам
[12]
прокуратура
ҳақида
сўз
юритилмаган
.
МДҲ
ва
Болтиқбўйи
мамлакатларида
(
Россия
,
Озарбайжон
,
Арманистон
,
Беларусь
,
Грузия
,
Литва
,
Латвия
,
Украина
,
Эстония
,
Қозоғистон
,
Қирғизистон
)
прокуратура
ҳақида
қонунлар
қабул
қилинган
ва
ҳозирги
кунда
уларга
амал
қилинмоқда
[6, 99-
с
].
Прокуратуранинг
ваколатлари
тўғрисидаги
кўплаб
нормалар
ушбу
давлатларда
жиноят
-
процессуал
,
фуқаролик
ва
маъмурий
жавобгарлик
тўғрисидаги
қонунчилик
,
милиция
(
полиция
),
тезкор
-
қидирув
фаолияти
тўғрисидаги
ва
бошқа
қонунлар
таркибига
ҳам
киритилган
.
Лотин
Америкаси
мамлакатларида
ҳам
прокуратура
тўғрисидаги
қонунлар
жуда
батафсил
хусусиятга
эга
бўлиб
,
уларда
(
масалан
,
Бразилияда
)
прокуратура
одатда
давлатнинг
мустақил
институти
сифатида
эътироф
этилади
[2, 101-
с
].
Прокуратуранинг
Конституция
ва
қонунларда
белгилаб
қўйилган
мақсадларининг
ўзиёқ
,
у
бажарадиган
функциялар
тўғрисида
муайян
тасаввур
ҳосил
қилади
.
Ушбу
функциялар
прокуратуранинг
аниқ
белгиланган
ваколатлари
доирасида
ўзига
хос
шакл
ва
усуллардан
фойдаланган
ҳолда
амалга
ошириладиган
фаолиятининг
асосий
йўналишларидир
.
Прокуратура
органлари
асосий
функцияларининг
ҳажми
кўп
жиҳатдан
жамият
ва
давлат
ривожланишининг
ижтимоий
ва
ҳуқуқий
шарт
-
шароитлари
,
шунингдек
уларда
танланган
ижтимоий
ва
ҳуқуқий
ривожланишнинг
устувор
йўналишларига
боғлиқ
.
Бошқа
функциялар
ёрдамчи
хусусиятга
эга
бўлиб
,
анча
кам
учрайди
.
Масалан
,
инглиз
умумий
ҳуқуқига
мансуб
мамлакатлардаги
бош
атторнейларнинг
энг
муҳим
функцияларидан
бири
бўлмиш
ҳукуматга
ҳуқуқий
масалалар
юзасидан
маслаҳатлар
беришни
прокуратураларнинг
ўзлари
деярли
амалга
оширмайди
.
Ушбу
ҳолда
АҚШ
ҳуқуқий
тизимининг
таъсирига
учраган
Лотин
Америкасидаги
баъзи
мамлакатлар
(
Мексика
,
Панама
)
бундан
мустасно
.
Ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органларнинг
жиноятчиликка
қарши
курашдаги
фаолиятини
мувофиқлаштириш
Грузия
ва
Россия
Федерациясининг
прокуратура
тўғрисидаги
қонунларида
прокуратуранинг
функцияси
сифатида
назарда
тутилган
.
Шундай
қилиб
,
хорижий
мамлакатларда
прокуратура
институтининг
ҳуқуқий
мақоми
уни
бевосита
қонун
чиқарувчи
,
ижро
этувчи
ва
суд
ҳокимиятларига
нисбатан
б
њ
лган
муносабати
ҳамда
давлат
механизмидаги
мавқеи
билан
белгиланади
.
Баъзи
бир
давлатларда
прокуратура
институтини
чеклаш
анъанаси
юзага
келган
бўлса
,
баъзи
бир
мамлакатларда
эса
унинг
ривожланиш
истиқболлари
давлат
тизимида
тобора
мустаҳкам
йўналиш
олмоқда
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Боботов
С
.
В
.
Правосудие
ва
Франции
. –
М
.:
ЕАВ
, 1994. – 320 c.
2.
Бразилия
//
Правовые
системы
стран
мира
:
Энциклопедический
справочник
. –
М
., 2000. – 180
с
.
3.
Ватанабе
Ф
.
Как
работает
прокуратура
в
Японии
//
Российская
юстиция
. –1994. –
№
8. –
С
. 43–
45.
4.
Дашков
Г
.,
Кигас
В
.
Прокуратура
в
ФРГ
//
Законность
, 1995.–
№
11. –
С
. 50-53.
5.
Додонов
В
.
Н
.,
Крутских
В
.
Е
.
Прокуратура
в
России
и
за
рубежом
. –
М
.:
Норма
, 2001. – 80
с
.
6.
Законы
о
прокуратуре
стран
СНГ
и
Балтии
. –
М
., 1995. – 168 c.
7.
Ковалев
В
.
А
.,
Гаадаев
С
.
Г
.
Органы
расследования
и
судебная
система
Великобритании
. –
М
., 2015. – 180 c.
8.
Конституция
Азербайджанской
Республики
.
9.
Конституция
Венгерской
Республики
.
10.
Конституция
Испании
.
11.
Конституция
Итальянской
Республики
.
12.
Конституция
Латвийской
Республики
.
13.
Конституция
Литовской
Республики
.
14.
Конституция
Португалии
.
15.
Конституция
Республики
Армения
.
16.
Конституция
Республики
Беларусь
.
17.
Конституция
Республики
Болгарии
.
18.
Конституция
Республики
Словения
.
19.
Конституция
РеспубликиПольша
.
20.
Конституция
Российской
Федерации
.
21.
Конституция
Словацкой
Республики
.
22.
Конституция
Чешской
Республики
.
23.
Конституция
Эстонской
Республики
.
24.
Концепция
судебной
реформы
в
Российской
Федерации
. –
М
., 1992.
25.
Прокуратура
Российской
Федерации
(
Концепция
развития
на
переходный
период
). –
М
.,1994. – 80 c.
