ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
25
лойиҳаларини
маблағ
билан
таъминлашга
йўналтирилиши
;
кредит
линияси
доирасида
импорт
контрактлар
бўйича
АҚШда
ишлаб
чиқарилган
технологиялар
,
асбоб
-
ускуналар
,
материаллар
ва
хизматлар
сотиб
олиниши
назарда
тутилади
.
Банк
оф
Нью
-
Йорк
,
АҚШнинг
Экспорт
-
импорт
банки
ҳамда
кредит
битими
ва
грант
тўғрисидаги
битим
доирасида
бошқа
хорижий
қатнашчиларнинг
даромадлари
Ўзбекистон
Республикасида
тўлов
манбаида
даромад
(
фойда
)
солиғи
тўлашдан
;
Банк
оф
Нью
-
Йорк
томонидан
бериладиган
мазкур
кредит
линияси
бўйича
маблағ
билан
таъминланадиган
инвестиция
лойиҳалари
доирасида
Ўзбекистон
Республикасига
олиб
келинадиган
технология
асбоб
-
ускуналари
,
материаллар
ва
хизматлар
қўшилган
қиймат
солиғи
ва
импорт
божхона
божларини
тўлашдан
озод
қилинган
.
Э
.
К
.
Ходжаев
ТДЮИ
катта
илмий
ходим
изланувчиси
КОРХОНАНИ
СОТИШ
МУНОСАБАТЛАРИ
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИНИНГ
ВУЖУДГА
КЕЛИШИ
ВА
РИВОЖЛАНИШИ
:
Ғарбий
Европа
мамлакатлари
тажрибасининг
тарихий
-
қиёсий
таҳлили
Корхонани
сотиш
институти
фуқаролик
ҳуқуқининг
муҳим
аҳамият
касб
этувчи
анъанавий
институтлари
қаторига
киради
.
Шу
билан
бирга
вақт
ўтиши
билан
корхонани
сотиш
шаклининг
қонунчиликдаги
ифодаси
тобора
ривожланиб
,
такомиллашиб
борганлигини
кўришимиз
мумкин
.
Бугунги
бозор
муомаласида
корхонани
олди
-
сотдиси
билан
боғлиқ
муносабатларининг
тобора
кенгайиб
бораётганлиги
мазкур
институт
тўғрисидаги
қонунчиликнинг
вужудга
келиш
ва
ривожланиш
тарихини
тадқиқ
этиш
заруриятини
келтириб
чиқармоқда
.
Мазкур
институтнинг
қонуний
асосларини
вужудга
келиш
ва
ривожланиш
тарихини
тадқиқ
этиш
бугунги
кундаги
корхонани
сотишни
тартибга
солувчи
нормаларни
такомиллаштиришга
хизмат
қилиши
мумкин
.
Шу
мақсадда
Франция
,
Германия
ва
Италия
давлатларининг
корхонани
сотиш
билан
боғлиқ
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонунчилигини
вужудга
келиш
ва
ривожланиш
тажрибасини
ўрганиш
лозим
.
Чунки
,
айнан
мана
шу
давлатларнинг
корхонани
сотиш
билан
боғлиқ
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
тажрибаси
мамлакатимизда
мазкур
институтининг
шаклланиши
ва
ривожланишига
жуда
катта
таъсир
кўрсатган
.
Корхонани
сотиш
интитутининг
ривожланиши
Европада
анча
илгари
, VII–VIII
асрларда
хўжалик
муносабатларини
янги
босқичга
олиб
чиққан
саноатнинг
ривожланиши
натижасида
бошланган
эди
.
Иқтисодий
муомалани
расмийлаштириши
ҳамда
товарлар
алмашинувини
тартибга
солиши
лозим
бўлган
ҳуқуқ
ушбу
тенденцияни
тан
олмасдан
иложи
йўқ
эди
.
Европада
биринчилардан
бўлиб
корхона
категорияси
ва
унинг
олди
-
сотдисини
қонуний
жиҳатдан
расмийлаштирган
мамлакат
Франция
бўлди
1
.
Францияда
тадбиркорлик
фаолияти
билан
шуғулланиш
учун
савдо
активларига
эга
бўлиш
асосий
шарт
ҳисобланган
.
Ушбу
мураккаб
мулкий
жамланма
тушунчаси
суд
ҳокимияти
томонидан
белгиланган
.
Савдо
активлари
–
бу
тижоратчи
ўзининг
тадбиркорлик
фаолиятини
юритиши
учун
зарур
бўлган
моддий
ва
номоддий
кўчар
активлар
йиғиндисини
ифодалаган
.
Савдо
активлари
таркибига
ашёлар
,
товарлар
,
фирма
,
клиентура
,
пешлавҳа
,
ижарга
олиш
ҳуқуқлари
киритилган
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
бу
шундай
мулк
ҳисобланганки
,
у
катта
иқтисодий
ва
молиявий
аҳамиятга
эга
бўлган
.
Яъни
,
Францияда
“
корхона
”
тушунчаси
“
савдо
активлари
”
тушунчасидан
кенгроқ
ҳисобланган
2
.
Францияда
эркин
хўжалик
фаолияти
эълон
қилиниши
билан
корхона
тадбиркорнинг
шахсидан
ажратилди
.
Корхона
бутун
ҳолатда
ягона
тузилма
1
Қаранг
:
Овчинникова
К
.
Д
.
Предприятие
как
объект
граждан
-
ских
прав
в
Германии
,
Италии
,
Франции
,
Англии
и
России
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
., 2003. –
С
. 72.
2
Богатых
Е
.
А
.
Гражданское
и
торговое
право
. –
М
.:
ИНФРА
-
М
,
1996. –
С
. 84.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
26
сифатида
учинчи
шахсларга
сотиш
мумкин
бўлган
мустақил
қимматликка
эга
бўлди
.
Корхона
ва
тадбиркорни
бундай
ажратилиши
“fonds de commerce”
(
савдо
активи
)
уни
ташкил
этувчи
қисмлари
қийматидан
фарқли
равишда
ўз
қийматига
эга
бўлиши
мумкинлиги
тўғрисидаги
ғояларнинг
шаклланишига
турки
бўлди
ва
корхона
асосий
ўринга
кўтарилди
.
Бу
ҳолатлар
муомала
объектининг
алоҳида
тури
сифатида
номоён
бўлаётган
корхонанинг
олди
-
сотдиси
тўғрисидаги
қонунчиликнинг
ривожланишига
замин
яратди
1
.
Франциянинг
1909
йил
17
мартдаги
тижорат
фондларининг
олди
-
сотдиси
ва
гарови
тўғрисидаги
қонуни
“Loi relative a la vente et au nantissement des
fonds de commerce”
да
бундай
фондларнинг
олди
-
сотдиси
,
унинг
устав
капиталига
ҳисса
киритиш
ва
унинг
гарови
билан
боғлиқ
муносабатлар
тартибга
солинди
2
.
Франциянинг
2000
йил
18
сентябрдаги
№
2000-
912-
сонли
Ордонанси
билан
“bailcommercial”,
"fondsdecommerce”
нинг
олди
-
сотдиси
,
ижараси
ва
гарови
билан
боғлиқ
масалалар
Савдо
кодекси
матнларига
киритилди
ва
айрим
ўзгартириш
ҳамда
қўшимчалар
билан
ҳозирги
кунгача
амалда
3
.
Ҳозирги
кундаги
Франция
Савдо
кодекси
матнида
корхона
тушунчаси
қонун
чиқарувчи
томонидан
бир
-
бирига
ўхшаш
бўлган
“fonds de commerce” (
тижорат
фонди
), “entreprise” (
корхона
)
ва
"etablissement de
commerce”
(
савдо
муассасаси
)
тушунчаларидан
аралашган
ҳолда
фойдаланиши
сабабли
бироз
мураккаблашган
.
Корхонанинг
(entreprise)
қонунчиликда
мустаҳкамланган
ёки
оммавий
тан
олинган
докторинал
тушунчаси
мавжуд
бўлмаган
.
Бундан
ташқари
,
“entreprise”
(
корхона
)
атамаси
француз
қонун
чиқарувчиси
томонидан
турли
номатив
актларда
қўлланилади
ҳамда
улар
муайян
қонунчилик
акти
учун
корхона
тушунчаси
мазмунини
очиб
беради
.
Масалан
,
норматив
акт
мақсадига
боғлиқ
равишда
“entreprise”
(
корхона
)
инсонлар
ва
ашёларнинг
акционерлик
жамиятларида
бирлашувига
асосланган
хўжалик
юритишнинг
ташкилий
бирлигини
ёки
ягона
хўжалик
мақсадида
бирлашган
моддий
ва
номоддий
бойликлар
йиғиндисини
англатган
.
Мазкур
ҳолат
корхонани
сотиш
шартномасини
тузишда
объектни
белгилашни
мураккаблаштириб
юборади
.
Шундай
қилиб
,
корхонани
олди
-
сотдиси
тўғрисидаги
француз
қонунчилиги
“
корхона
”
тушунчасини
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошириш
воситаси
ва
ҳуқуқ
объекти
сифатида
талқин
қилади
.
Мулкий
комплекс
сифатида
унинг
таркибига
моддий
элементлар
,
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
,
шунингдек
,
ҳамкорлар
ва
мижозлар
билан
ўрнатилган
алоқалар
киради
.
Шу
боисдан
ҳам
,
корхона
тушунчаси
алоҳида
мол
-
мулк
тушунчасидан
кенг
бўлиб
ҳисобланади
.
Чунки
,
корхона
ўз
ичига
алоҳида
қимматликка
эга
бўлган
имкониятларни
(
мижозлар
,
1
Зенин
И
.
А
.
Гражданское
и
торговое
право
капиталистиче
-
ских
стран
:
Учебное
пособие
. –
М
.:
Изд
-
во
МГУ
, 1992. –
С
. 51
2
Loi du 17 mars 1909 relative
à
la venteet au nantissement des
fonds
de
commerce
//
AdmiNet,
http://admi.net/jo/loi17mar1909.html.
3
Ordonnance
№
2000-912 du 18 septembre 2000 relative a la
partie Legislative du code de commerce.
ишчанлик
обрўси
,
корхона
сири
,
савдо
алоқалари
,
реклама
ва
шу
кабиларни
)
ҳам
олади
4
.
Француз
қонунчилиги
қоидаларига
кўра
,
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошираётган
ҳар
бир
жисмоний
ва
юридик
шахс
Савдо
реестри
(registre du
commerce et des societes)
дан
рўйҳатдан
ўтиши
лозим
бўлган
.
Рўйҳатдан
ўтган
пайтдан
бошлаб
тадбиркорга
шахсий
варақа
очилади
ва
унинг
тадбиркорлик
фаолияти
тўғрисидаги
маълумотлар
қайд
этилади
.
Қизиқувчи
ҳар
бир
шахс
ушбу
маълумотлар
билан
Савдо
реестрида
танишиши
ва
ундан
кўчирмалар
олиши
мумкин
.
Бу
жудаям
осон
бўлиб
,
барча
тижорат
судлари
девонхоналарида
юритиладиган
реестр
маълумотлар
Париждаги
марказий
реестрда
жамланади
5
.
Савдо
реестрига
тадбиркорлик
фаолиятини
юритаётган
жисмоний
ва
юридик
шахсларга
таълуқли
бўлган
барча
зарур
маълумотлар
,
шунингдек
,
уларга
тегишли
корхона
ва
ташкилотларнинг
ҳар
бири
тўғрисидаги
маълумотлар
киритилиши
лозим
.
Ушбу
шахслар
тижорат
судлари
Девонхонасига
барча
заррур
маълумотларни
ўз
вақтида
хабар
қилиши
шарт
бўлиб
ҳисобланади
.
Агарда
ушбу
ҳаракатлар
қандайдир
сабабларга
кўра
амалга
оширилмасажисмоний
ва
юридик
шахслар
учинчи
шахслар
олдида
(
улар
томонидан
олинган
маълумотларнинг
манбаи
бошқа
эканлигини
исботлаган
ҳолатлардан
ташқари
)
жавобгар
бўлиб
қолиши
мумкин
6
.
Демак
,
Савдо
реестри
корхонани
олди
-
сотди
қилиш
жараёнида
жуда
катта
роль
ўйнайди
.
Чунки
,
у
корхона
билан
боғлиқ
битимларни
давлат
рўйҳатидан
ўтказиш
орқали
сотувчи
ва
сотиб
олувчининг
ҳуқуқ
ҳамда
манфаатлари
ҳимоя
қилиниши
таъминлайди
.
Таъкидлаш
жоизки
,
собиқ
Иттифоқ
давлатларида
корхонани
олди
-
сотдиси
билан
боғлиқ
муносабатлар
кўчмас
мулкни
сотиш
тўғрисидаги
умумий
қоидалар
билан
тартибга
солинаётган
бир
пайтда
,
Францияда
XX
асрнинг
бошларидаёқ
айнан
корхонанинг
олди
-
сотдисини
тартибга
солувчи
қонунлар
мавжуд
эди
.
Корхонанинг
олди
-
сотдиси
билан
боғлиқ
муносабатларни
ўрганар
эканмиз
Германиядаги
ҳолат
алоҳида
қизиқиш
ўйғотади
.
У
ерда
корхона
ва
унинг
фаолият
юритиши
ҳам
,
унга
нисбатан
бўлган
ҳуқуқ
ҳам
илмий
назарияга
(
доктринага
)
асосланади
.
Корхонага
нисбатан
ҳуқуқ
тўрисидаги
назарий
мунозараларга
қонунда
савдо
ишини
мулк
қилиб
олиш
,
унга
нисбатан
узуфрукт
(
ашёвий
ҳуқуқлар
)
ни
белгилаш
ва
савдо
ишини
давом
эттириш
назарда
тутилган
бўлиб
,
шу
асосда
корхонанинг
бир
тирик
инсондан
иккинчисига
ўтиши
ва
инсон
вафотидан
кейин
бошқасига
ўтиши
мумкинлигининг
мустаҳкамланиши
сабаб
бўлмоқда
.
Охирги
холатдаги
тартиб
бирмунча
тушунарли
:
меросхўрлар
умумий
ҳуқуқий
ворислик
асосида
мерос
қолдирувчининг
ўрнини
эгаллайди
.
Бироқ
,
махсус
ашёвий
ҳуқуқлар
принципи
асосида
корхонага
нибатан
узуфруктни
белгилаш
,
эгаллаш
ва
бегоналаштириш
масаласи
унчалик
аниқ
эмас
.
Ҳаттоки
,
мазкур
принципга
амал
қилган
ҳолда
корхонанинг
алоҳида
4
Овчинникова
К
.
Д
.
Предприятие
как
объект
гражданских
прав
в
Германии
,
Италии
,
Франции
,
Англии
и
России
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
., 2003. –
С
. 73.
5
Зенин
И
.
А
.
Гражданское
и
торговое
право
капиталистиче
-
ских
стран
:
Учебное
пособие
. –
М
.:
Изд
-
во
МГУ
, 1992. –
С
. 51
6
Қаранг
:
Значение
и
функции
торгового
реестра
в
европей
-
ских
странах
//
Юрист
. –
М
., 2006. –
№
6 (60).
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
27
ашёвий
таркибий
қисмларини
тасарруф
этиш
тўғрисида
битим
тузилганда
ҳам
,
қандай
қилиб
кўзга
кўринмас
ядрони
,
яъни
савдо
ишининг
асосий
таркибий
қисми
ҳисобланган
“goodwill”,
тажриба
,
сирлар
ва
мижозларни
ўтказиш
мумкин
1
.
Германия
хусусий
ҳуқуқи
мулкий
комлекс
тушунчаси
анча
пайтлардан
буён
маълум
бўлган
Рим
ҳуқуқига
таъсири
остида
шаклланиб
борди
.
Германияда
фақат
иқтисодий
тушунча
сифатида
қараб
келинган
ва
«Handlung»
атамаси
билан
номланган
корхона
тахминан
XVIII
асрларга
келиб
ҳуқуқий
категория
сифатида
тан
олина
бошланди
ҳамда
таркибий
жиҳатдан
мол
-
мулк
,
амалий
ва
ҳуқуқий
муносабатларни
ўз
ичига
олган
бир
бутун
ҳолатда
муомалада
бўла
бошлади
2
.
Германия
фанида
ҳуқуқ
объекти
сифатидаги
корхона
концепцияси
табиий
,
узлуксиз
ва
мантиқий
жараёнда
шаклланиб
борди
.
Германия
ҳуқуқий
докторинасида
узоқ
вақтлардан
буён
корхонанинг
мол
-
мулк
йиғиндиси
эканлиги
тўғрисидаги
назария
мавжуд
.
Хусусан
,
Германиянинг
1900
йилги
Савдо
Тузуклари
(
Уложения
)
нинг
22-§
параграфида
олди
-
сотди
қилиниши
мумкинлиги
назарда
тутилган
корхонани
мавжуд
ҳуқуқ
объектларини
ҳеч
қайси
бирига
киритиб
бўлмайди
.
Ушбу
назария
тарафдорлари
корхонага
тегишли
барча
мол
-
мулкни
алоҳида
объектга
киритишни
ва
уни
ўз
таркибига
ашёлар
ва
ҳуқуқларни
бирлаштириши
мумкин
бўлган
мол
-
мулклар
йиғиндиси
сифатида
қарашни
таклиф
этишган
.
3
Корхонанинг
бундай
ўзига
хос
“
ёрқин
ғояси
”
натижасида
унинг
тушунчаси
бироз
ўзгарди
:
унинг
мол
-
мулки
таркибига
пассивлар
ҳам
киритилди
.
Амалиёт
мувофақиятли
фаолият
юритаётган
корхонанинг
баҳоси
унинг
моддий
таркиби
қийматидан
жуда
юқори
эканлигини
кўрсатди
ва
корхона
таркибига
“
имконият
”
(Chancen)
деб
номланувчи
номоддий
объектнинг
киритилиши
заруриятини
юзага
келтирди
.
Шундай
қилиб
,
корхонанинг
қуйидаги
таърифи
шаклланди
: “
корхона
бу
–
муайян
савдо
ишига
таллуқли
бўлган
барча
нарсалар
йиғиндисидир
”
4
.
Ушбу
маънодаги
корхона
унинг
олди
-
сотдиси
билан
боғлиқ
битимлар
тузилганида
инобатга
олиниши
лозим
бўлган
алоҳида
жамланган
мол
-
мулк
сифатида
тан
олинар
эди
.
Корхонанинг
алоҳида
мол
-
мулк
эканлиги
қуйидагиларда
номоён
бўлади
:
–
корхона
алоҳида
ҳисобот
юритиши
лозим
.
Ҳаттоки
тадбиркорнинг
бир
неча
корхонаси
бўлганда
ҳам
,
у
ҳар
бир
корхонаси
бўйича
алоҳида
савдо
китоби
ва
бошқа
ҳисобот
ҳужжатларини
юритиши
лозим
;
–
шахсан
ўзининг
фирма
номи
билан
рўйҳатдан
ўтган
бўлиши
мумкин
;
1
Овчинникова
К
.
Д
.
Юридическая
сущность
категории
пред
-
приятия
в
доктрине
и
законодательстве
Германии
,
Франции
и
Италии
//
Законодательство
. –
М
., 2004. –
№
9. –
С
. 21.
2
Қаранг
: ConradiJ. DasUnternehmenimHandelsrecht: einerechts
historische
Untersuchungvompreussischen
Allgemeinen
Landrecht
(1794)
biszum
Allgemeinen
Deutschen
Handelsgesetzbuch (1861). Heidelberg, 1993.
3
Беригефт
Фр
.
Гражданское
уложение
Германской
империи
в
процессе
его
образования
. –
СПб
., 1910. –
С
.3.
4
Лысенко
О
.
Л
.
История
кодификации
торгового
права
Герма
-
нии
в
XIX
веке
:
Дис
...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
., 1997. –
С
. 46.
–
турли
хилдаги
битимларнинг
объекти
сифатида
қатнашиши
мумкин
5
.
Амалдаги
Германия
қонунчилигига
мувофиқ
,
корхонанинг
олди
-
сотдисини
амалга
оширишда
унинг
таркибига
айрим
аҳамиятга
эга
бўлган
қисмлар
,
яъни
актив
ва
пассивлари
умуман
киритилмаслиги
ҳам
мумкин
.
Бундан
ташқари
,
баъзи
ҳолатларда
корхона
таркибининг
моддий
элементлари
умуман
кам
аҳамиятга
эга
бўлади
(
масалан
,
газета
нашриётларида
,
суғурта
компанияларида
)
ёки
унинг
таркиби
асосан
пул
маблағларидан
ташкил
топган
бўлади
(
масалан
,
банклар
).
Германия
ҳуқуқидаги
қарама
-
қарши
назария
мол
-
мулк
сифатидаги
корхонага
“
олди
-
сотди
операцияларини
амалга
оширишга
тайёрлик
тўғрисидаги
ташқи
маълумот
”
сифатида
қарайди
.
Корхонанинг
олди
-
сотдисида
унинг
кўпгина
таркибий
қисмлари
чиқариб
ташланиши
мумкин
. “
Корхона
”
тушунчаси
мол
-
мулк
тушунчаси
билан
унчалик
мос
келмайди
.
Демак
,
барча
кўринишдаги
корхоналарга
ягона
хусусият
хосбўлади
,
яъни
субъектнинг
ҳоҳиш
-
иродасига
кўра
ўз
корхонасида
ишлаб
чиқаришни
амалга
ошириш
фаолиятини
бозорда
пул
эвазига
сотишидир
.
Бундан
келиб
чиқиб
айтиш
мумкинки
,
хар
қандай
корхона
“
субъектнинг
корхона
номи
остида
товарларнисотиш
муносабатларига
доимий
тайёрлигидан
ва
ушбу
тайёрлик
тўғрисидаги
ташқи
маълумотдан
”
ташкил
топади
.
Юқорида
таъкидланган
жиҳатдардан
англашилишича
ҳар
қандай
корхона
ўзининг
индивидуалиги
ва
узлуксизлигини
таъминловчи
омилга
эга
бўлиши
лозим
.
Шунинг
учун
корхонани
сотиш
деганда
ўзига
хос
бўлган
доимий
омилларнинг
бир
субъект
бошқарувидан
иккинчисининг
тасарруфига
ўтказиш
тушунилади
.
Агарда
корхона
бошқача
,
яъни
оддий
ашёлар
йиғиндиси
деб
қараладиган
бўлса
,
унда
корхонани
муайян
фирма
номи
ёки
рўҳатдан
ўтказилган
савдо
белгиси
остида
топшириш
фирма
номи
ёки
савдо
белгисини
топшириш
шакли
асосида
амалга
оширилади
.
6
Олди
-
сотдининг
предмети
сифатида
корхонани
мулкнинг
алоҳида
объекти
деб
эътироф
этган
муаллифлардан
бири
О
.
Писко
эди
.
Унинг
фикрича
,
иш
юритаётган
шахснинг
фаолияти
корхона
тушунчасини
белгилашда
жуда
муҳим
бўлиб
,
моддий
унсурлар
эса
фақатгина
мансуб
ашёлар
ролини
ўйнайди
холос
.
О
.
Писко
ўз
фикрини
қуйидагича
асослайди
: “
Шундай
корхоналар
фаолият
юритмоқда
ва
сотилмоқдаки
,
уларнинг
моддий
асоси
жуда
кам
ёки
умуман
мавжуд
эмас
.
Бундай
корхоналар
ўз
қимматини
фақатгина
ўз
фаолиятини
маҳорат
билан
юритиш
ва
таъминлаши
асосида
қўлга
киритади
”.
О
.
Пискоҳар
қандай
олди
-
сотдининг
предмети
бўлган
,
мулкнинг
алоҳида
объекти
сифатидаги
корхона
унинг
таркибига
кирувчи
ашёлардан
эмас
,
балки
унинг
қийматиданюқори
бўлган
корхона
баҳосини
ифодаловчи
суммадан
ташкил
топади
деб
таъкидлайди
.
О
.
Писко
корхонани
сотишни
ҳуқуқий
жиҳатдан
унчалик
катта
аҳамиятга
эга
бўлмаган
акт
сифатида
қарайди
.
Унинг
фикрича
“
ишлаб
чиқариш
воситаларини
мувофақиятли
юритишни
”
тасарруф
этиш
“
ишлаб
5
Грибанов
А
.
В
.
Предприятие
как
объект
гражданско
-
правовых
отношений
(
по
праву
России
и
Германии
):
Дис
...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
., 2004. –
С
. 54.
6
Қаранг
:
Грибанов
А
.
В
.
Предприятие
как
объект
гражданско
-
правовых
отношений
(
по
праву
России
и
Германии
):
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
., 2004. –
С
. 54.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
28
чиқаришнингмувофақият
омилларини
топшириш
”
воситасида
амалга
оширилади
.
“
Савдонинг
таъминланган
имкониятини
”
топшириш
учун
савдо
имкониятлари
эгалловчига
ўтиши
учун
зарур
бўлган
акт
амалга
оширилиши
лозим
.
Агарда
бунинг
учун
собиқ
мулкдордан
қандайдир
ҳаракатларни
бажариш
ёки
ундан
тийилиш
талаб
этилса
,
айнан
мана
шу
мажбурият
-
ҳуқуқий
битимнинг
объекти
бўлиши
лозим
(
корхонани
сотиш
эмас
)
ва
мана
шунинг
учун
сотиб
олувчи
ҳақ
тўлайди
1
.
Шундай
қилиб
О
.
Писконинг
фикрларини
корхонани
мутлақо
фаолият
сифатида
эътироф
этувчи
таълимотларга
киритиш
мумкин
.
У
корхонани
мол
-
мулкларнинг
йиғиндиси
деб
ҳисобловчи
ўзидан
илгариги
олимларнинг
фикрларига
умуман
қарама
-
қарши
фикрларни
билдириб
, “
корхона
сотилганда
активлари
ҳам
пассивлари
ҳам
умуман
унинг
таркибига
киритилмаслиги
мумкин
,
яъни
корхона
моддий
элементларига
қараганда
ўзига
хос
алоҳида
мулкдир
”
2
деб
таъкидлайди
.
Шу
асосда
хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
Германияда
ҳуқуқ
объекти
сифатидаги
корхона
концепциясини
шакллантириш
учун
қатъий
интилиш
бўлган
.
Ҳозирги
даврда
Германияда
корхона
сифатида
мол
-
мулклар
йиғиндиси
тан
олинади
ва
унинг
таркибига
кўчмас
мулк
,
қарзлар
ва
талаб
қилиш
ҳуқуқлари
киради
.
3
Корхонани
сотиш
шартномасига
келадиган
бўлсак
,
у
рўйҳатдан
ўтказилиши
шарт
эмас
,
бироқ
корхона
мажбурятларининг
ҳуқуқий
тақдирини
ҳал
этиш
мақсадида
фирмага
нисбатан
ҳуқуқ
бошқа
шахсга
ўтганлиги
тўғрисидаги
ёзув
киритилиши
лозим
.
Корхоналарнинг
муомалада
бўлиши
мулкий
комплекс
бўйича
битим
тузиш
шаклида
ҳам
,
акцияларни
(
иштирок
этиш
ҳуқуқини
)
қўлга
киритиш
орқали
ҳам
амалга
оширилаверади
.
Германияда
судлар
сотиб
олувчиларнинг
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
кохонанинг
олди
-
сотдиси
тўғрисидаги
қоидаларни
ацияларни
(
иштирок
этиш
учун
пайларни
)
қўлга
киритишга
нисбатан
ҳам
қўлламоқда
.
Шундай
қилиб
,
Германия
ҳуқуқида
корхонанинг
олди
-
сотдиси
доирасида
кўпгина
бир
-
бирига
зид
таълимотлар
мавжуд
бўлган
.
Ҳозирги
кунда
корхона
сифатида
оддий
мол
-
мулк
эмас
,
балки
кўчмас
мулк
,
қарз
ва
талаб
қилиш
ҳуқуқларини
ўз
ичига
оладиган
мулкий
комплекс
тан
олинади
ҳамда
улар
корхона
сотилганда
янги
мулкдорга
топшириш
далолатномаси
бўйича
ўтказилади
.
Италиянинг
корхонани
олди
-
сотдиси
тўғрисидаги
қонунчилиги
корхона
тушунчасини
фаолият
ва
уни
амалга
ошириш
учун
зарур
бўлган
моддий
унсур
сифатида
талқин
қилади
4
.
Италия
қонунчилигида
мулкий
комплекс
(azienda)
га
нисбатан
мулк
ҳуқуқини
топшириш
назарда
тутилганига
қарамасдан
,
айрим
италиялик
муаллифлар
корхонанинг
мулкий
комплекси
ягона
ишлаб
чиқариш
мақсадида
бирлашган
унсурлар
йиғиндиси
сифатида
мулкдорнинг
ягона
мулк
ҳуқуқи
1
Қаранг
: PiskoO. DasallgemHandelsgesetzbuch // HBJus.terr,
1862. 17.12. –
С
. 213.
2
Никитина
И
.
В
.
Предприятие
как
имущественная
основа
ин
-
дивидуальной
предпринимательской
деятельности
гражда
-
нина
//
Вестник
КрасГУ
, 2004. –
№
3. –
С
. 241–243.
3
Судаков
А
.
А
.
Предприятие
как
объект
гражданских
прав
в
России
и
за
рубежом
//
Юрист
. –2006. –
№
2.
4
Артабаева
Л
.
С
.
Договор
продажи
предприятия
как
имущест
-
венного
комплекса
:
Автореф
.
дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
.,
2006. –
С
. 26.
объектини
ташкил
этмайди
,
хаттоки
бошқа
шахсларга
шундай
ҳуқуқни
топшира
олса
ҳам
.
Чунки
,
мулкдор
корхонани
ва
унинг
таркибига
кирувчи
мол
-
мулкни
тасарруф
этар
экан
,
мазкур
мол
-
мулк
корхонанинг
хўжалик
фаолиятини
юритиш
принципларига
мос
равишда
тақсимланиши
лозим
бўлган
5
.
Италиянинг
1882
йилги
Савдо
кодексидаги
(
ушбу
Кодекс
1942
йилда
бекор
қилинган
)
корхонани
олди
-
сотдиси
тўғрисдаги
кўпгина
қоидалар
1942
йилда
Италия
Фуқаролик
кодексининг
бешинчи
(“
Меҳнат
тўғрисида
”
ги
)
Китобига
ўтказилган
эди
6
.
Италия
Савдо
кодекси
«impresa» (
бизнес
,
тадбиркорлик
фаолияти
)
ва
«azienda»(
мулкий
комплекс
)
тушунчаларини
қўллар
экан
,
уларни
матн
жиҳатдан
фарқламас
эди
.
Ва
бу
Д
.
Фанелли
таъкидлаганидек
тушунарли
ҳолат
бўлган
,
чунки
корхона
иқтисодий
нуқтаи
назардан
ишлаб
чиқаришни
ташкил
этувчи
омил
сифатида
ўзида
тадбиркор
фаолиятини
ҳамда
уни
амалга
ошириш
учун
зарур
бўлган
моддий
ва
инсон
унсурларининг
узлуксиз
бирлигини
ифодалайди
7
.
Италия
Фуқаролик
кодекси
тадбиркорларга
махсус
корхоналар
реестридан
рўйҳатдан
ўтиш
мажбуриятини
юклайди
.
Бу
ерда
сўз
мулкий
комплексни
рўйҳатдан
ўтказиш
тўғрисида
эмас
,
балки
муайян
шахс
томонидан
амалга
оширилаётган
фаолият
ва
ушбу
фаолиятнинг
амалга
оширилаётганлик
фактини
рўйҳатдан
ўтказиш
тўғрисида
бормоқда
.
Бу
ошкоралик
талаби
мамлакат
иқтисодий
ҳаётидаги
тадбиркорлик
фаолиятида
(impresacommerciale)
муҳим
рол
ўйнайди
.
Барча
тадбиркорлик
фаолияти
кўринишлари
шаклидан
(
якка
тадбиркор
ёки
юридик
шахс
бўлишидан
)
қатъи
назар
мажбурий
рўйҳатдан
ўтказилиши
шарт
.
Шу
билан
бирга
бошқа
(
тижоратчи
бўлмаган
)
корхоналар
ҳам
агарда
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
оширишни
мўлжаллайдиган
бўлса
албатта
рўйҳатдан
ўтиши
шарт
бўлиб
ҳисобланади
.
Ушбу
мазмундаги
“
рўйҳатдан
ўтиши
шарт
бўлган
фаолият
”
тушунчаси
тадбиркорлик
фаолияти
тушунчасидан
кенгроқ
бўлиб
ҳисобланади
8
.
Корхоналар
(
яъни
,
тадбиркорлик
фаолияти
субъектлари
)
реестри
(“registrodelleimprese”)
ошкораликни
таъминлашга
йўналтирилган
ягона
тизимнинг
бир
қисми
бўлиб
,
корхонани
ташкил
топиши
,
тасарруф
этилиши
ва
у
ҳақидаги
бошқа
ўзгаришлар
тўғрисида
фуқароларни
хабардор
қилишга
хизмат
қилади
.
Реестр
рўйҳатга
олишни
амалга
оширувчи
маҳаллий
орган
судяси
томонидан
юритилади
.
Ёзувлар
киритишда
судя
(
рўйҳатга
олувчи
)
расмий
назоратни
амалга
оширади
ва
имзоларнинг
ҳақиқийлигини
текширади
.
Умумий
қоидга
кўра
реестрга
киритилган
ёзувлар
расмий
аҳамиятга
эга
бўлиб
,
фақат
қонунинг
махсус
кўрсатмаси
бўлгандагина
муайян
таъсир
кучига
эга
бўлади
.
Масалан
,
акционерлик
жамиятларини
юридик
шахс
сифатида
рўйҳатдан
ўтказиш
аниқлаштирувчи
ҳаракатларни
ифодалайди
.
Тадбиркор
корхонага
таллуқли
ҳужжатлар
ва
хабарларда
унинг
қайси
5
Кулагин
М
.
И
.
Избранные
труды
по
акционерному
и
торгово
-
му
праву
. 2-
е
изд
. –
М
.:
Статут
, 2004. –
С
. 32.
6
Қаранг
:
Италиянинг
1942
йилги
Фуқаролик
кодекси
,
кейинги
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
билан
// Giordio di Nova. Codice-
civile e leggicollegate.Ed / ZanichelliS.p.A.Bologna, 1994 / 1995;
Gazzetaufficile, 5 agosto 1985.N 183.
7
Қаранг
: Fanelli Giuseppe. Introduzionealla teoriaguiidicade
ll'impresa. –Milano, 1950. –P. 35-37.
8
Қаранг
:
Судакова
К
.
Г
.
Дуализм
итальянского
частного
права
//
Правоведение
. -2002. -
№
3 (242).
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
29
реестрдан
рўйҳатдан
ўтганлигини
кўрсатиши
шарт
.
Айнан
мана
шу
реестрда
корхона
бўйича
амалга
оширилган
битимлар
тўрисидаги
ёзувлар
киритилган
бўлади
1
.
Шундай
қилиб
,
корхонанинг
олди
-
сотдиси
тўғрисидаги
Италия
қонунчилиги
Франция
қонунчилиги
билан
бир
вақтда
шаклланди
ва
1882
йилда
кодификация
қилинди
.
2
Италияда
давлат
корхонанинг
олди
-
сотдиси
билан
боғлиқ
жараённи
унга
бўлган
ҳуқуқнинг
бошқа
шахсга
ўтишини
мажбурий
рўйҳатдан
ўтказилиши
орқали
назорат
қилади
.
Италияда
корхонанинг
олди
-
сотдиси
тўғрисида
турли
таълимотлар
мавжуд
бўлган
.
Айрим
муаллифлар
корхона
(impresa)
ни
бир
бутун
деб
,
мулкий
комплекс
(azienda)
ни
эса
унинг
қисми
деб
қарашни
таклиф
этган
.
Бошқа
муаллифлар
(
хусусан
,
Гидини
)
биринчи
навбатда
юридик
мажмуани
(universitasjuris),
ундан
кейин
эса
тадбиркорлик
фаолиятини
юритиш
фактини
(universitasfacti)
инобатга
олиш
лозим
деб
ҳисоблайди
.
Д
.
Фанелли
«impresa» (
корхона
)
га
“
ташкилий
иқтисодий
фаолиятни
товар
ва
хизматлар
бозорида
малакали
тарзда
амалга
ошириш
”
сифатида
таъриф
беради
.
3
И
.
Наталинонинг
фикрича
мулкий
комплекс
сифатидаги
корхона
тушунчасини
белгилашда
унинг
таркибига
кирувчи
ашё
ва
бошқа
мол
-
мулкка
нисбатан
бўлган
ҳуқуқлардан
мустақил
тарзда
ташкилот
асосий
ўринда
туриши
лозим
.
Бунда
тадбиркор
ташкилий
фаолият
ва
ҳуқуқлар
субъекти
бўлиб
,
мулкий
комплекс
сифатидаги
корхона
эса
олди
-
сотди
объекти
бўлиб
ҳисобланади
4
.
Амалда
бўлган
Италиянинг
1942
йилдаги
Фуқаролик
кодекси
«impresa» (
корхона
)
ва
«azienda»
(
мулкий
комплекс
)
тушунчаларини
қўллашда
атамаларнинг
фарқланишини
аниқ
белгилайди
,
бироқ
фақатгина
мулкий
комплекс
тушунчасига
таъриф
беради
.
Италия
ФК
2555-
моддасига
мувофиқ
,
ҳуқуқ
объекти
сифатида
корхона
ўзида
тадбиркор
томонидан
ўз
тадбиркорлик
фаолияти
(impresa)
ни
амалга
ошириш
учун
фойдаланадиган
мулкий
комплекс
(azienda)
ни
ифодалайди
5
.
Таъкидлаш
жоизки
,
олди
-
сотдининг
ўзига
хос
бўлган
бундай
объекти
тушунчаси
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексида
белгиланган
корхона
тушунчасига
мос
келади
.
Италияда
корхонанинг
олди
-
сотдиси
тўғрисидаги
маълумотлар
тадбиркорлик
фаолияти
субъектлари
реестрида
рўйҳатга
олинади
.
Шундай
қилиб
,
Италияда
ҳам
Франция
ва
Германиядаги
каби
корхонанинг
олди
-
сотдиси
тўғрисида
кўпгина
таълимотлар
мавжуд
бўлган
.
Бироқ
,
қонун
даражасида
корхона
мулкий
комплекс
сифатида
мустаҳкамланган
бўлиб
,
унда
корхона
мулкий
комплексининг
моддий
ва
номоддий
элементлари
1
Овчинникова
К
.
Д
.
Предприятие
как
объект
гражданских
прав
в
Германии
,
Италии
,
Франции
,
Англии
и
России
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
., 2003. –
С
. 73.
2
Батафсил
қаранг
:
Италия
.
Конституция
и
законодательные
акты
. –
М
.:
Прогресс
, 1988.;
Французская
Республика
.
Консти
-
туция
и
законодательные
акты
. –
М
.:
Прогресс
, 1989.
3
Қаранг
:
FanelliGiuseppe.
Introduzioneallateoriaguiidicadell'impresa. –Milano, 1950. –P. 35-
37.
4
Қаранг
: Natalino I. Priprieta`eimpresa.Napoli, 1965. -P. 107.
5
Қаранг
:
Италиянинг
1942
йилдаги
Фуқаролик
кодекси
,
кейинги
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
билан
// Giordio di Nova.
Codicecivile e leggicollegate.Ed / ZanichelliS.p.A.Bologna, 1994 /
1995; Gazzetaufficile, 5 agosto 1985.N 183.
ажратилган
6
.
Фикримизча
,
бундай
фарқлашнинг
мазмунини
учта
сабаб
билан
асослаш
мумкин
:
мазкур
элементлар
табиатан
бир
хил
бўлмаганлиги
сабабли
,
уларни
тасарруф
этиш
учун
турли
ҳуқуқий
тартиб
белгиланган
;
мазкур
элементлар
турли
ҳуқуқий
усуллар
(
масалан
,
ашёвий
ҳуқуқий
ва
мажбурият
ҳуқуқий
даъволар
,
инсофсиз
рақобат
тўғрисидаги
даъволар
)
билан
ҳимоя
қилинади
;
корхона
бегоналаштирилганда
ушбу
элементлар
мустақил
дифференцияланган
тарзда
баҳоланади
ва
уларнинг
янги
мулкдорга
ўтиш
тартиби
турлича
белгиланади
.
6
Гражданское
и
торговое
право
зарубежных
капиталистиче
-
ских
стран
/
Под
ред
.
Е
.
А
.
Васильева
. -
М
., 1993. –
С
. 113.
