ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
68
Все
это
способствует
развитию
внешней
торговли
Республики
Узбекистан
,
ее
либерализации
и
вместе
с
тем
–
защите
национальных
интересов
страны
в
пред
-
дверии
ее
вступления
в
ВТО
.
Abstract
In the introductory part of the article the author ana-
lyzes the process of introduction of Uzbekistan in WTO as
one of the major steps of integration into world economic
community.
In the basic part of the article the questions of adminis-
tratively-legal regulation of foreign trade in the Republic of
Uzbekistan are considered.
In the conclusion the author comes to opinion that it
is necessary to develop national legislation in the direc-
tion of development of foreign trade in the interests of
maintenance of further rise of national economy.
Н
.
Ганиева
ЖИДУ
талабаси
ХАЛҚАРО
МУНОСАБАТЛАР
РИВОЖИДА
ХАЛҚАРО
ШАРТНОМАЛАРНИНГ
ЎРНИ
ВА
АҲАМИЯТИ
X
алқаро
шартномалар
икки
ёки
ундан
ортиқ
x
алқаро
хуқуқ
субъектлари
ўртасида
,
муайян
x
алқаро
хуқуқ
объектга
доир
ёзма
келишув
бўлиб
,
унда
асосан
давлатларнинг
ўзаро
хуқуқ
ва
мажбуриятлари
белги
-
ланади
. X
алқаро
шартномалар
x
алқаро
муносабат
-
ларни
тартибга
солишда
муҳим
аҳамият
касб
етади
.
Айнан
шу
нуқтаи
назардан
x
алқаро
шартномаларнинг
қайси
тилда
тузилиши
,
икки
ёки
ундан
ортиқ
тилларда
тузилган
шартномаларнинг
аутентлиги
,
шартномалар
-
ни
тузиш
тартиби
каби
масалалар
муҳим
аҳамият
касб
етади
.
X
алқаро
шартномалар
x
алқаро
муносабатларни
тартибга
солиб
турувчи
энг
қадимий
воситалардан
бири
бўлиб
,
улар
илк
бор
келишувга
келаётган
дав
-
латларнинг
анъаналари
асосида
тузилган
.
Бизнинг
давргача
етиб
келган
энг
қадимий
x
алқаро
шартнома
намунаси
милоддан
аввалги
1296
йилда
Миср
фа
-
раони
Рамзес
III
билан
X
еттлар
подшоси
X
аттусили
ўртасида
тузилган
шартнома
ҳисобланади
.
Шартно
-
манинг
асосий
шартлари
қуйидагилардан
иборат
бўлган
: 1)
ўзаро
уруш
ҳаракатларини
тў
x
татиш
; 2)
учинчи
давлат
ҳужум
қилганида
,
вассал
x
алқларнинг
қўзғолонларини
бостиришда
ўзаро
ёрдам
кўрсатиш
;
3)
ўзаро
урушларда
асир
тушганларни
қайтариб
бе
-
риш
.
Шартноманинг
гарови
сифатида
ҳар
икки
мам
-
лакат
ўзининг
мингтадан
x
удосини
келтириб
ўтган
1
.
Ўша
даврда
x
удоларнинг
жамиятда
ниҳоятда
аҳамиятли
бўлганлиги
шартноманинг
амалга
кириши
-
ни
таъминлаган
,
мисрликлар
ва
x
еттлар
ўртасида
бошқа
хеч
қачон
уруш
бўлмаган
.
Ушбу
шартноманинг
яна
бир
муҳим
тарафи
шундаки
,
шартноманинг
тузи
-
лиши
ҳозирги
кундаги
шартномалар
шаклидан
деярли
фарқ
қилмайди
,
яъни
кириш
қисми
,
преамбула
,
асо
-
сий
қисмлардан
иборат
эди
.
Шартномалар
тари
x
да
жуда
муҳим
аҳамият
касб
этган
.
Уларнинг
ёрдамида
душман
x
алқлар
ярашувга
келган
,
мустақил
давлатлар
тузилган
,
чегаралар
бел
-
гиланган
,
урушлар
тў
x
татилган
.
Муваффақиятли
ту
-
зилган
шартномалар
урушларнинг
олдини
олиб
,
дав
-
латлар
ўртасида
ўзаро
иқтисодий
ва
маданий
алоқаларнинг
ривожланиши
учун
шароит
яратиб
бер
-
ган
.
Айнан
шундай
шартномага
милоддан
аввалги
198
йилга
мансуб
турк
x
оқони
Ўғуз
x
он
ва
X
итой
императо
-
ри
ўртасидаги
келишувни
мисол
қилиш
мумкин
.
Ушбу
шартнома
X
итой
билан
Марказий
Осиё
x
алқлари
ўртасида
дўстлик
алоқаларининг
ривожланишига
катта
ҳисса
қўшган
.
Қадимда
шартномалар
одатларга
ва
ўзаро
манфа
-
атларга
асосланган
бўлиб
,
уларнинг
ижросини
таъминловчи
мажбурий
ме
x
анизмлар
бўлмаган
.
Рим
сиёсатшунослари
илк
бора
x
алқаро
оммавий
хуқуққа
шартномаларнинг
бажарилишини
таъминлаш
(Pacta
Sum Servando)
тушунчасини
киритганлар
,
чунки
Евро
-
па
бўйлаб
феодал
урушлар
тарқалган
даврда
бунга
эҳтиёж
сезилди
.
Тинчлик
сулҳини
имзолаётган
дав
-
латлар
учун
ушбу
битимларнинг
шартларига
томон
-
1
Хидоятов
Г
.
А
.
Основы
Дипломатии
.
Ташкент
, 2002.
С
.157.
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
69
ларнинг
амал
қилиши
жуда
муҳим
эди
.
Франция
ташқи
сиёсатининг
асосий
намояндаси
бўлган
Кардинал
Ри
-
шелье
(1585-1642)
ўзининг
сиёсий
васиятномасида
:
“
Қироллар
шартномаларга
жуда
эҳтиёткорлик
билан
ёндашишлари
керак
,
уларни
имзолаганларида
кейин
барча
шартларни
амалда
бажарилишини
таъминлаш
-
лари
лозим
”, –
деган
эди
1
.
Шу
билан
бирга
Ғарбда
,
имзоланган
шартномалар
-
га
риоя
қилиш
доим
ҳам
мажбурий
эмас
деб
ҳисобловчи
дипломатик
мактаб
намояндалари
ҳам
бор
еди
.
Бу
мактаб
Флоренцияда
юзага
келган
бўлиб
,
унинг
ёрқин
намояндаси
сифатида
буюк
италиялик
мутафаккир
ва
дипломат
Н
.
Макиавеллини
(1469-1527)
келтириш
мумкин
.
Макиавелли
ўзининг
“
Ҳукмдор
”
аса
-
рида
дипломатиянинг
ушбу
йўналишини
назарий
асос
-
лаб
берди
.
У
келишув
ва
шартномаларни
ўз
манфаат
-
ларига
хизмат
қилдира
оладиган
,
зарурият
туғилганда
берилган
ваъдага
вафо
қилмайдиган
,
сиёсий
арбоб
-
ларни
ўз
ноғорасига
ўйната
оладиган
ша
x
слар
,
сиё
-
сатда
муваффақиятга
эриша
оладилар
,
деб
таъкидла
-
ган
эди
.
Унинг
исми
билан
“
макиавелизм
”,
яъни
сиё
-
сатда
найранг
ва
алдовни
қўллаш
тушунчаси
номлан
-
ган
.
У
ўз
асарида
“
Доно
ҳукмдор
,
ўз
манфаатларига
зид
келадиган
ёки
ўз
аҳамиятини
йўқотган
ваъдасидан
воз
кечади
”, –
деб
ёзган
эди
.
Макиавеллининг
“
Ҳукмдор
”
асари
қарийб
беш
асрдан
бери
сиёсий
ар
-
бобларнинг
асосий
қўлланмаси
бўлиб
келаётганлиги
унинг
ҳали
-
ҳануз
ўз
аҳамиятини
йўқотмаганлигини
кўрсатади
.
Макиавеллининг
асарлари
нафақат
Италия
дипломатиясининг
ривожида
,
балки
бутун
Европа
ди
-
пломатиясининг
шаклланишида
муҳим
аҳамият
касб
этган
.
Аммо
Макиавелли
ғояларидан
ўз
ғаразли
мақсадларини
оқлаш
мақсадида
фойдаланган
ша
x
слар
ҳам
тари
x
да
учраб
туради
.
Бунга
фашист
Германиясининг
сиёсатини
мисол
қилиб
келтириш
мумкин
.
Гитлер
, “
Шартномалар
муайян
мақсадларга
хизмат
қилишдан
тў
x
тагунга
қадар
амалда
бўлиши
лозим
”, –
деб
таъкидалаган
эди
,
бу
еса
Макиавелли
ғоялари
билан
мос
келарди
.
Гитлер
ўз
сиёсатида
x
алқаро
шартномалардан
асосан
ўз
душманларини
чалғитиш
,
ёлғон
тинчликни
ваъда
қилиб
уларнинг
эҳтиёткорлигини
сусайтириш
мақсадида
фойдаланар
эди
.
Шундай
йўсинда
фашистлар
томонидан
20
дан
ортиқ
шартномалар
бузилган
эди
.
Албатта
бундай
ҳаракатлар
дунё
ҳамжамияти
томонидан
салбий
қабул
қилинди
.
Ҳарбий
фашист
жиноятчилари
устидан
олиб
борилган
Нюнберг
суд
жараёнида
x
алқаро
шартнома
-
ларга
амал
қилмаслик
–
бутун
дунё
тинчлигини
бузиш
,
деб
баҳоланди
ва
ўз
жазосини
топди
.
Гитлер
имзола
-
ган
x
алқаро
шартномалар
ўз
кучини
йўқотган
деб
тан
олинди
.
Юқоридаги
маълумотлардан
кўриниб
турибдики
,
x
алқаро
шартномаларнинг
инсоният
тари
x
ида
ва
x
алқаро
муносабатлар
тари
x
ида
тутган
ўрни
юксак
.
Халқаро
шартномалар
масаласида
нафақат
уларнинг
мазмуни
ва
қандай
сиёсий
мақсадларни
кўзлаганлигига
эътиборни
қаратиш
,
балки
уларнинг
қайси
тилда
ва
қай
йўсинда
ёзилганлигини
ўрганиш
ҳам
муҳимдир
. X
алқаро
шартномалар
тили
тари
x
ига
мурожаат
қиладиган
бўлсак
,
Шарқда
илк
шартномалар
Бобил
x
онлиги
тилида
тузилганлигини
кўришимиз
мум
-
кин
.
Чунки
Бобил
давлати
ўша
даврда
анча
ривожлан
-
1
Хидоятов
Г
.
А
.
Основы
Дипломатии
.
Ташкент
, 2002.
С
.158.
ган
бўлиб
, VII–VIII
асрлардан
бошлаб
эса
ислом
дини
-
нинг
шарқда
кенг
тарқалиши
натижасида
x
алқаро
шартномалар
араб
тилида
тузила
бошланди
.
Ғарбий
Европада
эса
Рим
классик
хуқуқи
лотин
ти
-
лида
ёзилганлиги
сабабли
узоқ
асрлар
давомида
x
алқаро
шартномалар
лотин
тилида
тузилган
.
Европа
-
да
мустақил
миллий
давлатларнинг
пайдо
бўлиши
ло
-
тин
тилининг
мустақил
тил
сифатида
ишлатилмаслиги
-
га
сабаб
бўлди
.
Лотин
тилида
тузилган
энг
о
x
ирги
шартнома
1648
йилги
Вестфал
сулҳ
битими
ҳисобланади
2
.
Бу
даврда
x
алқаро
доирада
Франция
-
нинг
обрў
-
эътибори
ошиб
борди
.
Бу
эса
француз
тили
-
нинг
x
алқаро
тил
сифатида
кенг
қўлланилишига
сабаб
бўлди
.
Маълум
бир
муддат
мобайнида
француз
тили
x
алқаро
шартномалар
тузишда
ўз
яккаҳокимлигини
сақлаб
турди
,
аммо
1919
йилга
келиб
,
Версал
сулҳ
шартномаси
инглиз
тилида
ҳам
ёзилди
.
Бу
x
алқаро
миқёсда
АҚШнинг
аҳамияти
ошиб
бориши
билан
боғлиқ
эди
.
Икки
томонлама
шартномалар
XVIII
асрдан
бошлаб
шартнома
тузаётган
давлатларнинг
тилларида
тузила
бошланди
.
АҚШ
давлат
котиби
1785
йилдаги
x
атида
:
“
Конгресс
,
тузилиши
лозим
деб
ҳисоблаган
шартнома
ёки
битим
икки
тилда
:
биринчиси
–
АҚШ
тилида
,
иккин
-
чиси
–
шартнома
тузаётган
бошқа
давлатнинг
тилида
бўлиши
лозим
”
лигини
таъкидлаган
3
. X
алқаро
шартно
-
маларнинг
қайси
тилда
тузилиши
муҳим
ижтимоий
-
сиёсий
аҳамиятга
эга
.
X
алқаро
муносабатлар
тари
x
ида
шундай
ҳодисалар
бўлганки
,
бунда
кучли
давлатлар
x
алқаро
шартномаларни
атайлаб
мураккаб
тилда
тузиб
,
уни
ўз
манфаати
йўлида
шарҳлаганлар
.
Жумладан
,
Европа
давлатлари
Африка
мамлакатлари
ва
қабилалари
билан
тузган
шартномаларни
асосан
Европа
давлатлари
тилида
тузганлар
.
Бундай
шарт
-
номалар
,
табиийки
,
Африка
x
алқлари
учун
тушунарсиз
бўлган
ва
келишмовчиликлар
келтириб
чиқарган
4
.
Икки
томонлама
x
алқаро
шартномаларни
қабул
қилиш
амалиётида
кўпинча
шартномани
шу
икки
мам
-
лакатнинг
давлат
тилида
қабул
қилиш
одат
тусини
олган
.
Ҳатто
айрим
ҳолатларда
бирор
мамлакатда
бир
нечта
тил
давлат
тили
мақомига
эга
бўлса
, x
алқаро
шартномалар
,
ҳамма
тилда
тузилиб
,
қабул
қилинади
.
Бу
биринчидан
,
шу
мамлакатда
давлат
тилларининг
ўзаро
тенг
хуқуқлилигини
,
иккинчидан
,
шу
жамиятда
яшовчи
турли
миллатга
мансуб
фуқаролар
ҳуқуқларининг
тенглигини
кўрсатади
,
шу
билан
бирга
x
алқаро
шартномани
аҳолининг
барча
қатламлари
орасида
оммалаштиради
ва
натижада
шартнома
нор
-
масининг
фуқаролар
томонидан
тўла
бажарилиши
таъминланади
.
Аммо
x
алқаро
шартномаларни
томонларнинг
тил
-
ларида
тайёрлаш
анча
қийин
ва
кўп
вақт
талаб
қиладиган
жараёндир
.
Айрим
кутилмаган
ҳолатларда
эса
x
алқаро
шартномаларни
қисқа
вақт
мобайнида
қабул
қилишга
тўғри
келиб
қолади
.
Бундай
ҳолатларда
шартномалар
бирор
-
бир
x
алқаро
тилда
қабул
қилинади
.
Бунга
мисол
қилиб
, 1922
йилги
СССР
ва
Норвегия
ўртасида
тузилган
қарз
бериш
ҳақидаги
2
Sh.N.Ko’chimov. Diplomatik til asoslari. Toshkent, 2002. 16-b.
3
Treaties, Conventions, International Acts, Protocols and
Agreements between the USA and other Powers (1776-1909)
vol.1. Wash, P.269.
4
Ko’chimov Sh.N. Diplomatik til asoslari. Toshkent, 2002. 18-b.
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
шартномани
келтириш
мумкин
1
.
Мазкур
шартнома
бир
қарашда
иккала
давлатга
ҳам
алоқаси
бўлмаган
,
бироқ
халқаро
ҳуқуқда
кенг
қўлланиладиган
–
француз
тили
-
да
ёзилган
. X
алқаро
шартномалар
тузишнинг
бундай
усули
анча
самарали
ҳисобланади
.
Чунки
бундай
ҳолатларда
энг
аввало
шартнома
тузиш
жараёни
сод
-
далашади
ва
шошма
-
шошарликда
бир
нечта
тилларда
тузилган
шартномаларнинг
ўзаро
маъносининг
мос
келмаслигидек
но
x
уш
ҳолатларнинг
олди
олинади
.
Аммо
бунинг
салбий
томони
шундаки
,
бундай
шартно
-
малар
аҳолининг
барча
қатламларига
етиб
боришини
мураккаблаштиради
ва
шартноманинг
тўла
бажарил
-
маслиги
каби
нохуш
ҳолатларни
келтириб
чиқариши
мумкин
.
Халқаро
шартномаларни
тузишда
яна
бир
усул
–
уларни
уч
тилда
,
яъни
иккки
томоннинг
давлат
тилида
ҳамда
бирор
x
алқаро
тилда
тузиш
ҳам
кенг
тарқалган
.
Бундай
ҳолларда
шартноманинг
уч
тилдаги
вариант
-
лари
бир
x
ил
ҳуқуқий
кучга
эгалиги
(
аутентлиги
)
кели
-
шиб
олинади
.
Агар
томонлар
тилида
тузилган
шартно
-
малар
шартларида
бирор
мунозарали
номувофиқлик
масаласи
чиқиб
қолса
,
унда
мазкур
масала
x
алқаро
тилда
тузилган
шартномага
кўра
ҳал
қилинади
.
Шу
ўринда
таъкидлаш
жоизки
,
шартномани
x
алқаро
тилларнинг
бирида
қабул
қилиш
сиёсий
мазмун
касб
этмайди
.
Кўп
тилларда
тайёрланган
шартномалар
,
ер
шари
аҳолисининг
маълум
бир
қисми
орасида
омма
-
лашиши
натижасида
,
уни
бажариш
учун
қулай
шаро
-
итни
вужудга
келтиради
.
Бу
масаланинг
ижобий
тара
-
фи
бўлса
,
унинг
салбий
тарафи
–
кўп
тиллларда
тузил
-
ган
шартномаларнинг
матнларида
номувофиқлар
ке
-
либ
чиқиши
мумкин
.
Бундай
ҳолатларда
шартноманинг
ҳар
x
ил
матнларини
шарҳлашнинг
асосий
қоидаси
“
ау
-
тентлик
”
тушунчаси
хисобланиб
,
шартноманинг
халқа
-
ро
тилда
тузилган
матни
асос
қилиб
олинади
.
Аутент
-
лик
шартноманинг
турли
тилларда
тузилган
матнлари
-
даги
қоидаларнинг
бир
-
бирига
мослиги
,
ягона
маънони
ва
ҳуқуқий
оқибатларни
келтириб
чиқаришини
билди
-
ради
.
Шу
маънода
“
аутентлик
”
атамаси
“
иккала
матн
ҳам
бир
x
ил
”
деган
иборага
нисбатан
кенгроқ
тушуни
-
лади
.
Юқорида
санаб
ўтилган
ҳолатларни
таҳлил
қилиб
шундай
тўхтамга
келиш
мумкинки
,
ҳар
бир
шартнома
-
нинг
қайси
тилда
тузишга
индивидуал
ёндашиш
,
бунда
шартноманинг
мазмун
ва
моҳиятини
,
шу
билан
бирга
x
алқаро
муносабатларнинг
ўзига
хос
хусусиятларини
инобатга
олиш
лозим
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
, x
алқаро
муно
-
сабатларнинг
тари
x
и
ва
бугунги
кунида
x
алқаро
шар
-
номаларнинг
тутган
ўрни
бениҳоя
каттадир
. X
алқаро
шартномалар
x
алқаро
муносабатларни
ўрнатиш
,
олиб
бориш
,
тартибга
солишнинг
асосий
воситасидир
.
X
алқаро
шартномалар
шундай
кучга
эгаки
,
улар
қонли
урушларни
ҳам
,
душман
x
алқларнинг
важоҳатини
ҳам
,
адолатсиз
шоҳларнинг
қайсарликларини
ҳам
тў
x
тата
олган
,
бунда
эса
шартномаларнинг
қайси
тилларда
ва
қай
тарзда
ёзилишининг
аҳамияти
катта
.
Халқаро
шартномаларни
ёзиш
катта
заковат
ва
чуқур
билим
талаб
қилиш
билан
бир
қаторда
дипломат
ва
элчилар
-
дан
пу
x
талик
,
аниқлик
,
нафислик
ва
мулойимлик
каби
хусусиятларни
ҳам
талаб
қилган
.
Шу
нуқтаи
назардан
,
x
алқаро
шартномаларсиз
халқаро
алоқаларнинг
ва
,
1
Ўша
асар
. 19-b.
хусусан
,
дипломатик
мулоқотнинг
ривожланиб
,
бугунги
кунги
даражасига
эришишини
тасаввур
қилиш
қийин
бўлар
эди
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
дает
понятие
между
-
народных
договоров
и
их
значение
на
сегодняшний
день
.
В
основной
части
статьи
всесторонне
рассматри
-
вается
роль
международных
договоров
в
развитии
международных
отношений
и
дипломатического
языка
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
ныне
роль
международных
договоров
имеет
огромное
значе
-
ние
в
развитии
международных
дипломатических
отно
-
шений
,
и
следовательно
,
государства
должны
разви
-
вать
и
относить
особую
роль
написанию
,
т
.
е
.
языку
ме
-
ждународных
договоров
.
Abstract
In the introductory part of the article the author gives
concept of the international contracts and their value for
today.
In the basic part of the article the role of the interna-
tional contracts in development of the international atti-
tudes and a diplomatic language is comprehensively con-
sidered.
In the conclusion the author comes to opinion, that
nowadays the role of the international contracts has huge
value in development of the international diplomatic rela-
tions and therefore, the states should develop and carry a
special role to writing, i.e. language of the international
contracts.
