СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
107
М
.
Мамасиддиқов
Юридик
фанлар
номзоди
,
ТДЮИ
доценти
ФУҚАРОЛИК
ИШЛАРИНИНГ
СУДЛОВЛИЛИГИ
:
УНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ
АЙРИМ
МАСАЛАЛАРИ
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
фанида
фуқаролик
ишларининг
судловга
тааллуқлилигига
оид
мавзуни
чуқур
ва
яхлит
тарзда
таҳлил
қилиб
ўрганувчи
фунда
-
ментал
тадқиқот
ишлари
мавжуд
эмаслигини
таъкид
-
лаш
ўринли
бўлади
.
Мамлакатимизда
фуқаролик
иш
-
ларининг
судловлигига
оид
айрим
муаммолар
аксари
-
ят
ҳолларда
дарсликларда
1
,
айрим
туркумдаги
низоли
ишларни
судда
кўришнинг
процессуал
хусусиятларига
бағишланган
монографияларда
2
,
ўқув
қўлланмаларда
3
,
рисолаларда
4
ўрганилган
бўлиб
,
ҳанузгача
бу
билан
боғлиқ
муаммолар
алоҳида
тадқиқот
иши
сифатида
тадқиқ
қилинмаган
.
Юқоридагиларнинг
барчаси
фуқаролик
ишларининг
судловлигига
доир
масала
ҳозирги
кунда
долзарб
аҳамият
касб
этишини
,
бу
билан
боғлиқ
муаммоларни
тадқиқ
қилиш
дастлабки
босқичда
эканлигидан
дало
-
лат
беради
.
Сўнгги
йилларда
МДҲ
таркибига
кирувчи
давлат
-
лар
,
хусусан
,
Россия
Федерациясининг
ҳуқуқшунос
олимлари
томонидан
яратилган
дарслик
ва
қонунларга
берилган
шарҳларда
судловга
тааллуқлилик
деганда
унинг
ҳуқуқий
институт
сифатида
судга
тегишли
фуқаролик
ишларининг
бир
тизимдаги
муайян
судлар
ўртасида
тақсимланиши
ифодаланади
5
.
Мамлакати
-
мизнинг
айрим
ҳуқуқшунос
олимлари
судловга
тааллуқлилик
тушунчасига
нисбатан
берилган
ушбу
таърифларнинг
ўта
қисқа
ва
бир
томонлама
эканлиги
-
ни
,
у
судловга
тааллуқлилик
тушунчасининг
моҳиятини
тўла
очиб
бермаслигини
таъкидлайдилар
.
Уларнинг
фикрича
,
юқоридаги
таърифларда
фуқаролик
ишлари
-
нинг
хусусиятлари
(
мураккаблик
даражаси
,
ижтимоий
аҳамияти
,
субъектларнинг
мақоми
)
ўз
аксини
топмаган
,
1
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
:
Дарслик
.
Тошкент
:
Адолат
, 2001. 512-
б
.
2
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Меҳнатга
оид
ҳуқуқий
муносабатлардан
келиб
чиқадиган
низоли
ишларни
судда
кўришнинг
процессу
-
ал
хусусиятлари
:
Монография
/
Ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ш
.
Ш
.
Шорахметовнинг
умумий
таҳрири
остида
.
Тошкент
, 2005.
174-
б
.;
Эсанова
З
.
Н
.
Оталикни
белгилаш
тўғрисидаги
ишлар
-
ни
судда
кўришнинг
процессуал
хусусиятлари
:
Монография
/
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
.
Тошкент
,
2005. 220-
б
.
3
Айрим
туркумдаги
фуқаролик
ишларини
судда
кўришнинг
процессуал
хусусиятлари
/
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
//
Муаллифлар
жамоаси
.
Тошкент
, 2006.
248-
б
.
4
Мамасиддиқов
М
.
М
Меҳнат
ишлари
бўйича
етказилган
за
-
рарни
судда
ундириш
. /
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
.
Тошкент
:
Адолат
, 2001. 55-
б
.;
Эсанова
З
.
Н
.
Оталикни
белгилаш
тўғрисидаги
ишларни
даъво
тартибида
судда
кўриш
:
Рисола
/
Масъул
муҳаррир
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
.
Тошкент
:
Янги
аср
авлоди
. 2002. 60-
б
.;
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Агар
маъмурият
сизни
ишдан
бўшатса
:
Рисола
/
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
.
Тошкент
, 2006. 66-
б
.
5
Гражданский
процесс
:
Курс
лекций
.
СПб
., 2001.
С
.137;
Гра
-
жданский
процесс
:
Учебник
.
М
.:
Проспект
, 2001.
С
.115;
Науч
-
но
-
практический
комментарий
к
Гражданскому
процессуаль
-
ному
кодексу
РСФСР
.
М
.:
Городец
, 1999.
С
.160.
шунингдек
ҳудудга
оид
қоидалар
ҳам
эътиборга
олин
-
маган
.
Хусусан
,
ҳуқуқшунос
олимлар
Й
.
Рахимов
ва
Ж
.
Умаровларнинг
фикрича
,
фуқаролик
ишларининг
судловга
тааллуқлилиги
(
судловлиги
)
деганда
,
қонун
бўйича
,
кўриб
ҳал
этиш
ваколати
фуқаролик
ишлари
бўйича
судлар
ихтиёрига
берилган
ишларнинг
ижти
-
моий
аҳамияти
,
мураккаблик
даражаси
,
субъектларга
оид
хусусиятларига
қараб
,
биринчи
инстанция
судлари
ўртасида
тақсимланишини
ва
бу
судларнинг
фаолияти
доираси
ва
жойлашган
ҳудудига
кўра
,
судга
мурожаат
қилиш
ҳуқуқини
белгиловчи
ҳуқуқий
институт
(
ҳуқуқий
нормалар
йиғиндиси
)
ни
назарда
тутиш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Судловга
тааллуқлилик
тушунчасига
нисбатан
берилган
мазкур
таърифнинг
эътиборга
лойиқ
эканлигини
эътироф
этган
ҳолда
унинг
айрим
қисмида
баён
этилган
фикрлар
бизнингча
бахсли
ҳисобланади
.
Хусусан
,
таърифда
кўрсатилган
“
бирин
-
чи
инстанция
судлари
ўртасида
”
деган
жумла
судловга
тааллуқлилик
қоидалари
фақат
биринчи
инстанция
судларида
кўришга
оид
муносабатларни
тартибга
со
-
лишни
англатади
.
Ваҳоланки
,
судловга
тааллуқлилик
қоидалари
юқори
инстанция
судлари
томонидан
фуқаролик
ишларини
биринчи
инстанция
тариқасида
кўрилишига
оид
муносабатларни
ҳам
тартибга
солади
.
Фуқаролик
процессуал
қонунчилик
судловга
та
-
аллуқлиликнинг
қуйидаги
икки
хил
турини
белгилайди
:
а
)
турдош
;
б
)
ҳудудий
.
Аксарият
ҳуқуқий
адабиётларда
ҳам
муайян
ишни
ҳал
қилиш
қайси
суднинг
ваколатида
бўлишига
қараб
судловлик
икки
турга
,
яъни
турдош
судловлик
ва
ҳудудий
судловликка
бўлиниши
таъкид
-
ланади
6
.
Меҳнат
низолари
бўйича
турдош
судловлилик
қоидаларининг
белгиланишига
оид
ҳамдўстлик
ва
хо
-
рижий
давлатлар
тажрибаси
шундан
далолат
беради
-
ки
,
аксарият
давлатларнинг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
ушбу
туркумдаги
низолар
учун
турдош
судловга
тааллуқлилик
қоидалари
белгиланган
.
Маса
-
лан
,
Россия
Федерацияси
ФПКнинг
23-
моддасида
меҳнат
низолари
учун
турдош
судловлилик
қоидалари
белгиланиб
,
унга
кўра
,
мировой
судлар
ишга
тиклаш
ва
жамоа
меҳнат
низоларини
ҳал
қилиш
тўғрисидаги
ишлардан
ташқари
,
меҳнат
муносабатларидан
келиб
чиқадиган
бошқа
барча
ишларни
кўриш
ваколатига
эга
эканлиги
кўрсатилган
7
.
Ҳуқуқий
адабиётларда
турдош
судловлилик
икки
хил
меъзон
билан
:
–
ишнинг
тури
;
–
даъво
талабининг
миқдорига
қараб
белгиланиши
кўрсатилади
8
.
Дарҳақиқат
,
турдош
судловлиликнинг
бу
хилдаги
меъзонлар
билан
белгиланиши
хорижий
давлатлар
-
нинг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
кўплаб
уч
-
райди
.
Хусусан
,
Италия
ФПКнинг
7-
моддасига
кўра
,
мировой
судлар
2 582, 28
евродан
кўп
бўлмаган
миқдордаги
низоларни
кўришга
ҳақли
бўлади
,
Герма
-
нияда
участка
судларига
5 000
евродан
кўп
бўлмаган
6
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
:
Дарслик
.
Тошкент
:
Адолат
, 2001. 125-
б
.
7
Мировой
c
удлар
тўғрисидаги
қонуннинг
3-
моддаси
,
Россия
Федерацияси
Фуқаролик
процессуал
кодекснинг
23-
моддаси
.
Гражданский
процессуальный
кодекс
Российской
Федерации
.
М
.:
Юристъ
, 2003.
С
.27.
8
Елисеев
А
.
Г
.
Гражданское
процессуальное
право
зарубеж
-
ных
стран
:
Учебник
. 2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
.
М
., 2006.
С
.82.
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
108
миқдордаги
низоларни
,
Австрияда
туман
судларига
10 000
евродан
ортиқ
бўлмаган
мулкий
талаблардан
келиб
чиқадиган
низоли
ишларни
,
Швейцария
Конфе
-
дерациясида
мировой
судлар
500 Fr (
франк
)
гача
бўлган
миқдордаги
низоли
ишларни
кўриш
ваколатига
эга
бўлади
1
.
Даъво
талабларининг
миқдорига
қараб
турдош
судловга
тааллуқли
бўлиши
,
шунингдек
,
Европанинг
яна
бир
қатор
давлатлари
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
ҳам
ўз
ифодасини
топган
.
Айтиш
жоизки
,
МДҲ
таркибига
кирувчи
аксарият
давлатларнинг
,
хусусан
,
Беларусь
,
Арманистон
,
Озар
-
байжон
,
Қозоғистон
,
Тожикистон
,
Қирғизистон
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
турдош
судлов
-
га
тааллуқлиликнинг
даъво
талаблари
миқдорига
қараб
белгиланиши
кузатилмайди
.
Лекин
Россия
Фе
-
дерацияси
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
бошқа
ҳамдўстлик
давлатлари
қонунчилигидан
фарқ
қилувчи
қоидалар
назарда
тутилади
.
Масалан
,
Россия
Федерацияси
ФПКнинг
23-
моддасига
кўра
мировой
судлар
2
қуйидаги
ишларни
кўришга
ваколатли
ҳисобланади
:
1)
суд
буйруғини
бериш
тўғрисидаги
ишлар
;
2)
никоҳдан
ажратиш
ҳақидаги
ишлар
,
агар
эр
-
хотин
ўртасида
болалар
тўғрисидаги
низо
мавжуд
бўлмаса
;
3)
даъво
баҳосидан
қатъи
назар
,
эр
-
хотин
ўртасидаги
мол
-
мулкни
бўлиш
тўғрисидаги
ишлар
;
4)
оталикка
(
оналикка
)
эътироз
билдириш
,
оталикни
белгилаш
,
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
,
фар
-
зандликка
олиш
тўғрисидаги
ишлардан
ташқари
,
оила
ҳуқуқий
муносабатларидан
келиб
чиқадиган
бошқа
ишлар
;
5)
ариза
берган
кунда
федерал
қонун
билан
белги
-
ланган
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
беш
юз
бараваридан
ошмаган
мулкий
низолар
бўйича
ишлар
;
6)
ишга
тиклаш
ва
жамоа
меҳнат
низоларини
ҳал
қилиш
ишларидан
ташқари
,
меҳнат
муносабатларидан
келиб
чиқадиган
бошқа
ишлар
;
7)
мол
-
мулкдан
фойдаланиш
тартибини
белгилаш
тўғрисидаги
ишлар
3
.
Худди
шундай
қоида
1998
йил
17
декабрда
қабул
қилинган
“
Россия
Федерациясининг
мировой
судлар
тўғрисида
”
ги
Федерал
қонунида
4
ҳам
ўз
ифодасини
топган
бўлиб
,
кўриб
турганимиздек
,
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
беш
юз
бараваридан
ошмаган
мулкий
низо
-
лар
бўйича
ишлар
мировой
судлар
ваколатига
берил
-
ган
.
Бу
эса
турдош
судловга
тааллуқлилик
даъво
та
-
лаблари
миқдорига
қараб
белгиланишини
назарда
тутмоқда
.
Шу
ўринда
“
Мировой
судлар
тўғрисида
”
ги
Федерал
Қонуннинг
5
қабул
қилиниши
ҳамда
РФ
ФПК
га
“
Миро
-
вой
судларнинг
судловлигига
тегишли
бўлган
1
Ўша
жойда
. 82, 122, 146, 164-
бетлар
.
2
"
Мировой
суд
"
атамаси
"
Муроса
суди
"
ёки
"
Ярашув
суди
"
маъносини
англатади
.
Қаранг
:
Абдусаломов
М
.,
Рўзиназаров
Ш
.
Русча
-
ўзбекча
суд
-
ҳуқуқий
атама
ва
иборалар
луғати
.
Тошкент
:
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
хўжалик
суди
, 2002.
28-
б
.
3
Гражданский
процессуальный
кодекс
Российской
Федера
-
ции
.
М
.:
Юристъ
, 2003.
С
.27.
4
www.akdi.ru/gd/proekt/076030GD.SHTM-17k-
5
Собрание
законодательства
Российской
Федерации
. 1998.
№
51.
С
.62–70.
фуқаролик
ишлари
”
деб
номланган
23-
модданинг
6
ки
-
ритилиши
умумюрисдикция
судларида
иш
ҳажмининг
камайишига
ҳамда
ишларни
ўз
вақтида
кўриб
ҳал
эти
-
лишига
ҳисса
қўшиб
келаётганлигини
алоҳида
таъкид
-
лаб
ўтиш
жоиз
.
Дарҳақиқат
,
юқорида
қайд
этилган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлардан
кўринишича
,
мировой
судларнинг
вако
-
латига
ишга
тиклаш
ва
жамоа
меҳнат
низоларига
оид
ишлардан
ташқари
,
бошқа
барча
меҳнатга
оид
ҳуқуқий
муносабатлардан
келиб
чиқадиган
низоли
ишлар
тааллуқли
ҳисобланади
.
Лекин
бизнингча
,
қонунчиликдаги
мазкур
ҳолатни
меҳнатга
оид
низоли
ишларни
судда
кўриш
ва
ҳал
этиш
тартибини
такомил
-
лаштириш
ва
сифатини
оширишга
қаратилган
чора
-
тадбир
деб
баҳолаб
бўлмайди
.
Айрим
ҳуқуқий
адабиёт
-
ларда
ишга
тиклаш
ҳақидаги
низоли
ишларни
кўриб
ҳал
этиш
мировой
судлар
ваколатига
берилмаганлигининг
мақсадга
мувофиқлиги
эътироф
этилади
ва
бунинг
асо
-
сий
сабаблари
сифатида
мировой
судларнинг
мақсад
ва
вазифалари
,
ўзига
хос
хусусиятлари
ҳисобга
олин
-
ганлиги
кўрсатилади
.
Хусусан
,
В
.
М
.
Оробецнинг
фикри
-
ча
,
мировой
судлар
одатда
оилавий
,
маиший
тусдаги
ҳамда
майда
мулкий
низоларни
ҳал
этиш
ваколатига
эга
бўлиб
,
низолашувчи
томонларни
ўзаро
манфаатли
асосда
муросага
келтириш
орқали
ишни
тинч
йўл
билан
ҳал
этишга
,
низосиз
ишни
эса
суд
буйруғи
бериш
орқали
ҳал
этишга
ҳаракат
қиладилар
.
Дарҳақиқат
,
меҳнат
ни
-
золари
ўз
мазмун
ва
моҳиятига
кўра
мураккаб
бўлган
фуқаролик
ишлари
тоифасига
кирганлиги
муносабати
билан
ушбу
ишлар
айрим
хорижий
давлатларда
махсус
меҳнат
ишлари
бўйича
судлар
томонидан
кўрилиб
,
ҳал
этилиши
белгиланган
.
Фуқаролик
ишларининг
судловга
тааллуқлилиги
ҳақида
гапирганда
,
албатта
мазкур
институтнинг
Ўзбекистон
Республикаси
ФПК
тизимида
жойлашган
ўрни
тўғрисидаги
айрим
фикр
-
мулоҳазаларимизни
бил
-
дириб
ўтмоқчимиз
.
Дарҳақиқат
,
фуқаролик
процессуал
қонун
ҳужжатлари
билан
тартибга
солинадиган
норма
-
ларни
тизимлилигини
таъминлаш
муҳим
аҳамият
касб
этади
,
унинг
қўлланилишида
қулайлик
яратади
.
Судловга
тааллуқлилик
масалалари
Ўзбекистон
Республикаси
ФПКнинг
“
Биринчи
инстанция
судида
иш
юритиш
”
деб
номланган
II
бўлимида
14
боб
сифатида
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Шу
ўринда
айтиш
жоизки
,
маз
-
кур
бобда
судловга
тааллуқлиликнинг
фақатгина
тур
-
дош
судловлилик
тури
кўрсатилган
бўлиб
,
ҳудудий
судловга
тааллуқлилик
қоидалари
бошқа
бобда
,
яъни
“
Даъво
ишларини
юритишнинг
судловга
тааллуқлилиги
”
деб
номланган
22-
бобида
ўз
ифодаси
-
ни
топади
.
Айрим
давлатлар
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
ўрганилиб
,
тахлил
қилиниши
шундан
да
-
лолат
берадики
,
судловга
тааллуқлилик
қоидалари
ФПКнинг
умумий
қоидалар
деб
номланган
биринчи
бўлимида
ўз
ифодасини
топган
.
Масалан
,
Беларусь
Республикаси
ФПКнинг
умумий
қоидалар
деб
номлан
-
ган
биринчи
бўлими
бешинчи
боби
“
Судловга
тааллуқлилик
”
ҳақида
бўлиб
,
ушбу
боб
12
та
моддадан
иборат
.
Мазкур
моддаларда
турдош
судловга
6
Гражданский
процессуальный
кодекс
Российской
Федера
-
ции
.
С
.26–27.
Амалиётда
кўплаб
учрайдиган
ишга
тиклаш
ҳақидаги
низоли
ишлар
фуқаролик
процессуал
қонун
билан
биринчи
инстанция
судларининг
,
яъни
туман
судларининг
ваколатига
берилган
(
РФ
ФПК
нинг
24-
моддаси
).
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
109
тааллуқлилик
қоидалари
билан
бирга
,
ҳудудий
судлов
-
га
тааллуқлилик
қоидалари
,
хусусан
,
даъвогарнинг
танлаши
бўйича
,
мустасно
,
шартнома
бўйича
,
қарши
даъвонинг
ва
жиноят
ишлари
бўйича
фуқаровий
даъволарнинг
судловга
тааллуқлилиги
ҳамда
ишни
бир
суддан
бошқасига
ўтказишга
доир
қоидалар
ўз
ифодасини
топган
1
.
Озарбайжон
Республикаси
ФПКда
ҳам
судловга
тааллуқлилик
қоидалари
бу
ҳақдаги
алоҳида
4-
боб
сифатида
келтирилган
бўлиб
,
унда
ҳам
турдош
судловга
тааллуқлилик
билан
бирга
,
ҳудудий
судловга
тааллуқлилик
қоидалари
ўз
ифодасини
топ
-
ган
2
.
Шунингдек
,
Латвия
ФПКнинг
“
Умумий
қоидалар
”
деб
номланувчи
“
А
қисми
” 1-
бўлими
(“
Фуқаролик
суд
ишларини
юритишнинг
асосий
қоидалари
”)
нинг
“
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
низоларнинг
тааллуқлилиги
ва
судловлилиги
”
деб
номланган
3-
бобида
фуқаролик
ишларининг
тааллуқлилиги
ҳақидаги
қоидалар
билан
бирга
судловга
тааллуқлиликка
оид
барча
қоидалар
ўз
ифодасини
топган
3
.
Фуқаролик
ишларининг
тааллуқлилиги
ва
судловга
тааллуқлилигига
оид
қоидаларнинг
битта
бобда
ифодаланиши
бошқа
айрим
давлатларнинг
қонунчилик
тажрибасида
ҳам
учрайди
.
Хусусан
,
Россия
Федерацияси
4
ҳамда
Қозоғистон
Рес
-
публикаси
ФПК
5
нинг
“
Умумий
қоидалар
”
деб
юритила
-
диган
биринчи
бўлимининг
“
Тааллуқлилик
ва
судлов
-
лилик
”
деб
номланган
учинчи
бобида
ҳам
фуқаролик
ишларининг
тааллуқлилигига
доир
қоидалар
билан
бирга
турдош
ва
ҳудудий
судловлиликка
оид
қоидалар
биргаликда
ифодаланган
Ҳуқуқий
адабиётларда
ҳам
судловга
тааллуқлилик
қоидаларини
мамлакатимиз
фуқаролик
процессуал
қонунчилигидаги
умумий
қисмга
ўтказиш
,
ушбу
бобни
фуқаролик
ишларининг
тааллуқлилиги
тўғрисидаги
бобдан
кейин
жойлаштириш
юзасидан
фикрлар
бил
-
дирилган
.
Хусусан
,
ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фуқаролик
ишларининг
судловга
тааллуқлилиги
ҳақидаги
қоидалар
фуқаролик
процессуал
қонуннинг
махсус
қисми
билан
тартибга
солинишини
танқидий
баҳолаб
,
ушбу
қоидаларнинг
“
Даъво
ишларини
юри
-
тиш
”
деб
номланган
кичик
бўлимда
ифодаланишини
мақсадга
мувофиқ
эмаслигини
,
чунки
унда
белгилан
-
ган
қоидалар
нафақат
даъволи
,
балки
даъвосиз
ишлар
учун
ҳам
татдиқ
этилиши
мумкинлигини
,
иккинчи
то
-
мондан
эса
,
фуқаролик
ишлари
юқори
судларнинг
суд
-
ловига
ҳам
тааллуқли
бўлишини
кўрсатиб
,
судловга
тааллуқлилик
қоидаларини
Кодекснинг
махсус
қисмидан
олиб
,
унинг
умумий
қисмига
ўтказиш
лозим
-
лиги
ҳақида
фикр
билдирган
6
.
Бизнингча
ҳам
ҳудудий
1
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Беларусь
.
По
состоянию
на
25
января
2006
г
.
http://pravo.kulichki.com/vip/gpk/index.htm
2
Гражданский
процессуальный
кодекс
Азербайджанской
Республики
.
http://www.azhumanrights.org/cgi-bin/e-
cms/vis/vis.pl?s=001&p=0020&n=000067&g=
3
Гражданский
процессуальный
закон
Латвии
.
Закон
,
приня
-
тый
Сеймом
14
октября
1998
года
и
обнародованный
Прези
-
дентом
государства
3
ноября
1998
года
.
jurfak.kemsu.ru/?page=pol
4
Гражданский
процессуальный
кодекс
Российской
Федера
-
ции
.
С
.25–32.
5
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Казахстан
.
Астана
, 13
июля
1999
года
.
№
411-I.
http://www.frmp.kz/cgi-bin/index.cgi/61?pid=83&p=517
6
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Проблемы
гражданского
судопроизводст
-
судловга
тааллуқлилик
ҳақидаги
қоидалар
Ўзбекистон
Республикаси
ФПКнинг
махсус
қисмида
белгиланиши
мақсадга
мувофиқ
эмас
.
Юқорида
кўрсатилганидек
,
айрим
хорижий
ва
ҳамдўстлик
таркибидаги
давлат
-
ларнинг
қонунчилик
тажрибаси
шуни
кўрсатадики
,
суд
-
ловга
тааллуқлиликка
оид
барча
қоидалар
,
хусусан
турдош
ва
ҳудудий
тааллуқлилик
масалалари
битта
бобда
ифодаланади
.
Бу
эса
алоҳида
қонунчиликдаги
бир
-
бири
билан
узвий
боғлиқ
бўлган
қоидаларни
бир
тизимга
келтириш
,
уларни
қўллашда
қулайликлар
яра
-
тиш
нуқтаи
назаридан
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
Ўзбекистон
Рес
-
публикаси
ФПКнинг
“
Даъво
ишларини
юритишнинг
судловга
тааллуқлилиги
”
деб
номланган
22-
бобида
белгиланган
қоидаларни
тўлалигича
ФПКнинг
“
Судлов
-
га
тааллуқлилик
”
деб
номланган
14-
бобида
мустаҳкамлаш
ва
қуйидагича
тартибда
жойлаштириш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
:
“14-
БОБ
.
СУДЛОВГА
ТААЛЛУҚЛИЛИК
141 -
модда
.
Фуқаролик
ишлари
бўйича
туман
-
лараро
,
туман
(
шахар
)
судининг
судловига
таал
-
луқли
ишлар
142 -
модда
.
Қорақалпогистон
Республикаси
фуқаролик
ишлари
бўйича
Олий
судининг
,
фуқа
-
ролик
ишлари
бўйича
вилоятлар
ва
Тошкент
ша
-
хар
судларининг
судловига
тааллуқли
ишлари
143 -
модда
.
Қорақалпогистон
Республикаси
Олий
судининг
судловига
тааллуқли
ишлар
144 -
модда
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
судловига
тааллуқли
ишлар
145 -
модда
.
Судловга
тааллуқлиликнинг
уму
-
мий
қоидалари
146 -
модда
.
Даъвогарнинг
танлаши
бўйича
судловга
тааллуқлилиги
147 -
модда
.
Судловга
тааллуқлиликнинг
алоҳида
ҳоллари
148 -
модда
.
Келишилган
судловга
тааллуқлилик
149 -
модда
.
Қарши
даъвонинг
судловга
тааллуқлилиги
150 -
модда
.
Жиноят
туфайли
етказилган
за
-
рарлар
тўғрисидаги
фуқаролик
ишининг
судловга
тааллуқлилиги
151 -
модда
.
Суднинг
ўз
юритишига
қабул
қи
-
либ
олган
ишни
бошқа
судга
ўтказиши
152 -
модда
.
Ишни
бир
суддан
бошқасига
ўтказиш
тартиби
”.
Судловлиликнинг
ҳудудий
судловга
тааллуқлилик
тури
ҳақида
процессуал
ҳуқуққа
оид
адабиётларда
бир
-
бирига
ўхшаш
нуқтаи
назарлар
билдирилади
.
Ху
-
сусан
,
Ш
.
Ш
.
Шорахметовнинг
фикрича
,
тегишли
бўғиндаги
тенг
бўлган
туман
(
шаҳар
)
судларининг
қайси
бири
фуқаролик
ишларини
кўриб
ҳал
қилиши
лозим
бўлишига
ҳудудий
судловлик
дейилади
7
.
Худди
шунга
ўхшаш
таъриф
ҳамдўстлик
давлатларининг
фуқаролик
процессуал
ҳуқуққа
оид
адабиётларда
ҳам
эътироф
этилади
8
.
Ҳуқуқшунос
олим
М
.
К
.
Треушниковнинг
фикрича
,
ҳудудий
судловга
ва
по
защите
прав
и
законных
интересов
граждан
Республики
Узбекистан
:
Автореф
.
дис
…
док
.
юрид
.
наук
.
Ташкент
, 1995.
С
.29.
7
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
. 143-
б
.
8
Гражданский
процесс
:
Учебник
/
Отв
.
ред
.
проф
.
В
.
В
.
Ярков
.
М
.:
Волтерс
Клувер
, 2004.
С
.141.
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
110
тааллуқлилик
қоидалари
фуқаролик
ишларини
бирин
-
чи
инстанция
тариқасида
кўрувчи
бир
бўғиндаги
суд
-
лар
ўртасида
тақсимлашга
имкон
беради
.
Ҳудудий
судловлилик
мазкур
суд
фаолият
юритаётган
маъму
-
рий
ҳудудга
боғлиқ
бўлади
1
.
Ҳудудий
судловга
тааллуқлилик
тушунчасига
таъриф
беришдаги
бир
хилликдан
фарқли
равишда
унинг
турлари
юзасидан
ҳуқуқшунос
олимлар
ўртасида
турлича
нуқтаи
назарлар
мавжудлигини
кўришимиз
мумкин
.
Хусусан
,
ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
ҳудудий
судловга
тааллуқлиликнинг
альтернатив
суд
-
лов
,
мустасно
судлов
,
келишилган
судлов
ва
бир
-
бири
билан
боғлиқ
ишларнинг
судловлиги
каби
турларини
кўрсатади
2
.
Рус
олимлари
М
.
К
.
Треушников
ва
В
.
В
.
Ярковларнинг
фикрича
,
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
назариясида
ҳудудий
судловлиликнинг
умумий
ҳуду
-
дий
судловлилик
,
даъвогарнинг
танлаши
бўйича
суд
-
ловлилик
(
альтернатив
),
мустасно
судловлилик
,
кели
-
шилган
судловлилик
ва
даъво
талабларининг
ўзаро
алоқаси
бўйича
судловлилик
каби
турлари
кўрсатилади
.
Мазкур
олимлар
умумий
ҳудудий
суд
-
ловлилик
қоидаларига
кўра
,
даъволар
жавобгар
яшаб
турган
жойдаги
судда
,
юридик
шахсларга
нисбатан
даъв
оларнинг
эса
улар
ёки
унинг
мол
-
мулки
жойлаш
-
ган
ҳудуддаги
судда
қўзғатилишини
кўрсатадилар
3
.
Дарҳақиқат
,
Ўзбекистон
Республикаси
ФПКнинг
“
Суд
-
ловга
тааллуқлиликнинг
умумий
қоидалари
”
деб
ном
-
ланган
145-
моддасида
кўрсатилган
нормаларни
ҳудудий
судловлик
қоидалари
сифатида
эътироф
этиш
лозим
.
Чунки
ушбу
нормада
фуқаролик
ишларининг
ҳудуд
бўйича
судловга
тааллуқлилиги
ҳақидаги
уму
-
мий
қоидалар
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Хусусан
,
ариза
-
ларнинг
жавобгар
доимий
яшаб
турган
ёки
доимий
машғул
бўлган
жойдаги
судга
берилиши
,
ташкилотлар
-
га
нисбатан
аризалар
эса
уларнинг
органлари
жой
-
лашган
ҳудуддаги
судга
берилиши
ҳақидаги
қоидалар
шундан
далолат
беради
.
Шундай
экан
,
бизнинг
фик
-
римизча
,
Ўзбекистон
Республикаси
ФПКнинг
145-
моддаси
“
Ҳудудий
судловга
тааллуқлиликнинг
умумий
қоидалари
”
деб
номланиши
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
поня
-
тие
подсудности
гражданских
дел
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
практи
-
ческие
трудности
подсудности
гражданских
дел
.
В
заключении
автор
пытается
решить
следующие
вопросы
:
–
определить
содержание
правовой
категории
под
-
судности
и
ее
соотношение
со
смежными
категориями
в
отечественном
и
зарубежном
праве
;
–
определить
роль
подсудности
в
механизме
реа
-
лизации
права
на
судебную
защиту
;
–
выработать
рекомендации
прикладного
характе
-
ра
по
основным
вопросам
определения
подсудности
в
1
Гражданский
процесс
:
Учебник
для
юридических
вузов
/
Под
ред
.
д
.
ю
.
н
.,
проф
.
М
.
К
.
Треушникова
. 3-
е
изд
.,
испр
.
и
доп
.
М
.:
Юриспруденция
, 2001.
С
.51.
2
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
. 144-
б
.
3
Гражданский
процесс
:
Учебник
для
юридических
вузов
/
Под
ред
.
д
.
ю
.
н
.,
проф
.
М
.
К
.
Треушникова
.
С
.51.;
Гражданский
про
-
цесс
:
Учебник
/
Отв
.
ред
.
проф
.
В
.
В
.
Ярков
.
С
.149.
гражданском
процессе
.
Abstract
In the introductory part of the article the author tries to
define the word jurisdiction of civil cases.
In the basic part of the article practical difficulties of ju-
risdiction of civil cases are considered.
In the conclusion the author tries to solve the following
problems:
– define the contents of the legal category of jurisdic-
tion and its correlation with adjacent categories in national
and foreign law;
– define the role of jurisdiction in mechanism of the re-
alization the right to judicial protection;
– work out the applied recommendations on the main
questions of the determination of jurisdiction in civil proce-
dure.
