ДАВЛАТ
ВА
ҲУҚУҚ
НАЗАРИЯСИ
♦
THE THEORY OF STATE AND LAW
♦
ТЕОРИЯ
ГОСУДАРСТВА
И
ПРАВА
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
83
А
.
Йўлдошев
Юридик
фанлар
номзоди
ФУҚАРОЛАРНИНГ
ДАВЛАТ
ВА
ЖАМИЯТ
ИШЛАРИНИ
БОШҚАРИШДА
ИШТИРОК
ЭТИШИ
ҲАҚИДА
Ўзбек
халқи
мустақилликка
эришгач
,
ўз
Конститу
-
циясида
умум
эътироф
этилган
демократик
нормалар
-
ни
мустаҳкамлади
ва
унинг
устунлиги
принципини
бел
-
гилади
. "
Конституция
ва
қонунларнинг
устунлиги
прин
-
ципи
шуни
англатадики
,
барча
қонунлар
ва
меъёрий
ҳужжатлар
Конституция
асосида
ва
унга
мувофиқ
бўлиши
талаб
этилади
"
1
.
Шу
жиҳатдан
Ўзбекистон
қо
-
нунчилигининг
таҳлили
фуқароларни
давлат
ва
жами
-
ят
ишларини
бошқаришда
иштирок
этиш
конституция
-
вий
ҳуқуқининг
(32-
модда
)
мазмунини
аниқлаштириш
заруратини
кўрсатмоқда
.
Бундай
иштирокнинг
ўзини
-
ўзи
бошқариш
,
референдумлар
ўтказиш
ва
давлат
органларини
демократик
тарзда
ташкил
этиш
йўллари
белгиланган
бўлса
-
да
,
уларга
атрофлича
шарҳ
берил
-
маганлиги
қонунчиликдаги
мавжуд
камчиликларга
са
-
баб
бўлмоқда
.
Аввало
,
Ўзбекистон
қонунчилигида
ҳам
,
илмий
му
-
лоқатда
ҳам
кам
қўлланилган
"
давлат
ва
жамият
иш
-
ларини
бошқариш
"
тушунчасининг
маъносини
аниқ
-
лаштириш
эҳтиёжи
намоён
бўлади
.
Мазкур
тушунчага
айрим
олимлар
томонидан
"
давлат
бошқаруви
"
сифа
-
тида
қаралишига
2
қўшилиб
бўлмайди
.
Чунки
давлат
бошқаруви
деганда
,
одатда
, "
ижро
этувчи
ҳокимият
идоралари
томонидан
давлат
ҳаётининг
муайян
соҳа
-
ларига
ва
объектларига
раҳбарликни
амалга
ошириш
фаолияти
"
3
тушунилади
.
"
Иш
"
сўзига
берилган
изоҳлар
4
"
давлат
ва
жамият
иши
"
тушунчасини
давлат
ва
жамият
фаолиятининг
барча
соҳаларини
англати
-
шини
кўрсатади
.
Шу
туфайли
фуқароларнинг
одил
судловда
қатнашиши
ҳам
уларни
давлат
ва
жамият
ишларини
бошқаришдаги
иштирокининг
бир
шакли
сифатида
қаралади
5
.
Бундан
Ўзбекистон
фуқаролари
давлат
ва
жамият
фаолиятининг
барча
соҳаларини
бошқаришда
иштирок
этиш
ҳуқуқига
эгалиги
аён
бўлади
.
Ўзбекистон
фуқароларининг
давлат
ишлари
баро
-
барида
,
жамият
ишларини
бошқаришда
иштирок
эти
-
шининг
белгиланиши
мазкур
ҳуқуқни
амалга
ошириш
-
да
демократик
тараққиёт
натижаларини
инобатга
олишга
зарур
ҳуқуқий
асос
бўлади
.
Зеро
,
бугунги
кунда
давлат
ишларини
бошқариш
,
асосан
,
олий
ва
марка
-
зий
ҳокимият
органлари
фаолияти
билан
чекланиб
,
маҳаллий
ҳокимият
субъекти
бўлган
ҳудудий
жамоа
-
нинг
ўзини
ўзи
бошқариши
туфайли
улар
оммавий
ҳо
-
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
келажаги
буюк
давлат
.
Тошкент
,
1993. 38–39-
б
.
2
Қаранг
:
Рогова
Т
.
А
.,
Напреенко
А
.
А
.
Личность
.
Общество
.
Государство
.
Право
:
Учебное
пособие
.
Самара
, 2003.
С
.137.
3
Конституциявий
ҳуқуқ
:
Энциклопедик
луғат
/
Масъул
муҳар
-
рир
ва
муаллифлар
жамоасининг
раҳбари
Б
.
Мустафоев
.
Тошкент
, 2006. 104-
б
.
4
Толковый
словарь
узбекского
языка
:
В
2-
х
т
. 60000
слов
и
сочетаний
/
С
.
Ф
.
Акабиров
,
Т
.
А
.
Аликулов
,
С
.
З
.
Зуфаров
и
др
. /
Под
ред
.
З
.
М
.
Магруфова
.
Т
.I.
А
-
Р
.
М
., 1981.
В
надзаг
.:
АН
УзССР
,
Ин
-
т
яз
.
и
лит
.
им
.
А
.
С
.
Пушкина
.
С
.343.
5
Конституционное
право
:
Энциклопедический
словарь
.
От
-
ветственный
редактор
и
руководитель
авторского
коллектива
–
доктор
юрид
.
наук
,
проф
.
С
.
А
.
Авакьян
.
М
., 2001.
С
. 460.
кимиятнинг
алоҳида
шакллари
сифатида
қаралмоқда
6
.
Бундай
ёндашув
халқ
ҳокимиятини
янада
кенгроқ
таъминлашга
хизмат
қилиши
Ўзбекистон
олимлари
томонидан
эътироф
этилса
-
да
7
,
ҳозирча
илмий
му
-
лоқатда
муносиб
ўрин
эгаллагани
йўқ
.
Ҳолбуки
,
омма
-
вий
бошқарув
ғоялари
ўзини
ўзи
бошқариш
,
референ
-
дум
ва
давлат
органларини
демократик
тарзда
шакл
-
лантиришнинг
истиқболларини
белгилаб
беради
.
Оммавий
бошқарув
жиҳатидан
қаралганда
,
нафақат
фуқаролар
йиғинлари
8
,
балки
улардан
юқорироқ
ҳуду
-
дий
жамоалар
ҳам
ўзини
ўзи
бошқариш
ҳуқуқига
эга
бўлади
.
Айнан
,
маҳаллий
ҳокимиятни
ўзини
ўзи
бошқа
-
риш
шаклида
амалга
ошириш
Ўзбекистонда
давлат
ва
-
колатларини
жойларга
ўтказишдан
кутилган
мақсад
,
яъни
давлат
ва
жамият
қурилишини
эркинлаштириш
,
давлат
аҳамиятига
молик
қарорларни
қабул
қилишни
фуқароларга
яқинлаштириш
имконини
беради
.
Шунин
-
гдек
,
фуқаролик
жамияти
сари
бораётган
ҳар
қандай
жамиятда
вақти
келиб
,
сиёсат
майдонига
турли
хил
партиявий
муассасалар
ўрнига
маълум
манфаатлар
-
нинг
тарафдорлари
бўлган
сайловчилар
томонидан
қўллаб
-
қувватланувчи
ноҳукумат
ва
нопартиявий
,
сиё
-
сий
мавқеи
баланд
бўлган
ташкилотлар
кириб
келиши
табиийлиги
9
мазкур
жараёнларни
Ўзбекистон
қонунчи
-
лигида
тартибга
солишни
тақозо
қилади
.
Дарҳақиқат
,
хорижий
давлатларда
маҳаллий
ҳоки
-
мият
ўзини
ўзи
бошқариш
шаклида
амалга
оширили
-
шига
қарамай
,
фуқаролар
жюрилари
(
Германияда
)
10
,
келишув
конференциялари
(
Данияда
),
публифорум
(
Швейцарияда
)
ва
бошқа
шу
каби
кўплаб
ўзини
ўзи
бошқариш
шакллари
мавжуд
11
.
Бундай
уюшмаларни
ташкил
этиш
,
улар
фаолиятини
амалга
ошириш
маса
-
лалари
маҳаллий
ҳокимият
органлари
томонидан
таш
-
кил
этилади
12
.
Ўзбекистонда
ҳам
аҳолини
тегишли
ҳудуд
бошқарувига
жалб
қилиш
маҳаллий
ҳокимият
органларининг
асосий
вазифаларидан
бири
сифатида
белгиланганлиги
13
уларнинг
бу
борадаги
фаолиятини
янада
такомиллаштиришни
тақозо
қилади
.
Демак
,
фуқаролар
йиғинлари
,
маҳалий
ҳокимият
ва
кўплаб
жамоат
ташкилотларининг
ўзини
ўзи
бошқаришини
таъминлаш
долзарб
масалага
айланади
.
Шунингдек
,
маҳаллий
ҳокимият
манбаи
бўлган
ҳу
-
дудий
жамоанинг
ўзини
ўзи
бошқариш
ҳуқуқи
Ўзбеки
-
стонда
нафақат
умумхалқ
,
балки
маҳаллий
императив
ва
маслаҳат
референдумларини
ўтказиш
масаласини
қўяди
.
Хорижий
давлатлар
тажрибаси
маҳаллий
ре
-
ферендумларнинг
аҳолини
тегишли
ҳудудни
бевосита
бошқаришида
алоҳида
роль
ўйнашини
кўрсатмоқда
.
Кўпчилик
давлатлар
қаторида
Россияда
маҳаллий
ре
-
6
Мисол
учун
қаранг
:
Батанов
А
.
В
.
Муниципальная
власть
:
понятийная
и
функциональная
характеристика
//
Политика
и
общество
. 2007.
№
4.
С
.19–20.
7
Конституционное
право
…
С
.145;
Конституциявий
ҳуқуқ
.
461–462-
бетлар
.
8
Комментарий
к
Конституции
Республики
Узбекистан
/
Автор
-
ский
коллектив
.
Ташкент
, 2001.
С
. 209.
9
Мусаев
Ф
.
Демократик
давлат
қуришнинг
фалсафий
-
ҳуқуқий
асослари
.
Тошкент
, 2007. 67-
б
.
10
Koehl El
é
onore, Sintomer Yves. Les jurys de citoyens berlinois.
Berlin: Centre Marc Bloch, 2002.
11
Harms, Hans. Fiches d'exp
é
riences participatives. Allemagne,
1999 // http://adonnart.free.fr/doc/citoy/confci17.htm#top
12
Мисол
учун
қаранг
: Dubosc A. La participation du public dans
les processus de decision lies a l'eau. Agence De L'eau Seine-
Normandie, 2001. P. 8–16.
13
Ўзбекистон
Республикасининг
"
Маҳаллий
давлат
ҳокимияти
тўғрисида
"
ги
Қонуннинг
1-
моддаси
//
Ўзбекистон
Республика
-
си
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
, 1993.
№
9. 320-
модда
.
ДАВЛАТ
ВА
ҲУҚУҚ
НАЗАРИЯСИ
♦
THE THEORY OF STATE AND LAW
♦
ТЕОРИЯ
ГОСУДАРСТВА
И
ПРАВА
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
84
ферендум
–
аҳоли
томонидан
бевосита
маҳаллий
ўзини
ўзи
бошқариш
шакли
сифатида
кўрсатилган
1
.
Катта
маблағ
талаб
этиши
туфайли
АҚШ
қонунчилиги
-
да
референдум
ўтказиш
назарда
тутилмаган
бўлса
-
да
,
"
ҳал
қилувчи
жамоат
фикрини
ўрганиш
"
технологияла
-
ри
2
ишлаб
чиқилди
.
Швейцарияда
Интернет
орқали
,
яъни
"
е
-
овоз
бериш
"
тизимининг
жорий
этилиши
рефе
-
рендумларни
ўтказиш
харажатларини
камайтириб
,
унинг
самарадорлигини
янада
ошириб
юборди
.
Ушбу
тажриба
Ўзбекистон
қонунчилигида
маҳаллий
рефе
-
рендум
,
умуман
,
референдумларни
ўтказишда
ахбо
-
рот
коммуникация
технологияларини
қўллаш
жараён
-
ларини
жадаллаштириш
заруратини
кўрсатмоқда
.
Ниҳоят
,
давлат
органлари
демократик
тарзда
фақат
сайлов
ҳуқуқлари
воситасида
шакллантири
-
лади
3
дейиш
ҳам
эътирозлидир
.
Чунки
бунда
фуқа
-
роларнинг
суд
органлари
ва
давлат
органлари
ҳузу
-
ридаги
жамоат
кенгашларининг
тузилиши
инобатга
олинмайди
.
Амалиётда
ҳам
халқ
маслаҳатчиларини
сайлаш
масалалари
Ўзбекистон
қонунчилигида
ат
-
рофлича
тартибга
солинмаган
.
Зеро
, "
Фуқаролар
-
нинг
одил
судловни
ўтказишда
қатнашуви
—
демо
-
кратик
жамиятнинг
асосий
принципларидан
биридир
.
Демократия
ривожланган
кўпгина
мамлакатларда
профессионал
суд
билан
бир
қаторда
холис
,
ҳалол
маслаҳатчилар
иштирокидаги
судлар
муваффақи
-
ятли
ишлаб
турибди
.
Биз
ана
шу
тажрибани
ҳам
ўрганишимиз
керак
.
Суд
ишларини
кўриб
чиқишга
одамлар
ўртасида
ҳурмат
ва
ишонч
қозонган
обрўли
,
маърифатли
фуқароларни
фаолроқ
жалб
этиш
мақ
-
садга
мувофиқдир
"
4
.
Демак
,
халқ
маслаҳатчилари
-
нинг
мақомини
инобатга
олган
ҳолда
,
уларни
сайлаш
масалаларини
қонунчиликда
белгилаш
мантиқан
тўғри
бўлади
.
Хорижий
давлатлар
тажрибасидан
давлат
орган
-
лари
ҳузурида
жамоат
маслаҳат
кенгашларини
ташкил
этиш
уларни
демократик
тарзда
шакллантиришнинг
яна
бир
ифодаси
дейиш
мумкин
5
.
Хорижий
давлатлар
-
да
,
хусусан
,
Францияда
Иқтисодий
ва
ижтимоий
Кен
-
гаш
(
Конституцияда
6
),
Россия
Федерациясида
Жамоат
палатаси
(
Федерал
қонунда
7
)
ва
маҳаллий
вакиллик
органлари
қошидаги
"
ёшлар
парламентлари
"
ва
бошқа
жамоат
кенгашлари
(
маҳаллий
вакиллик
органлари
қарорларида
)
фаолияти
атрофлича
тартибга
солинган
.
Ўзбекистонда
эса
айрим
оммавий
бошқарув
органла
-
рида
жамоат
кенгашлари
тузилса
-
да
8
,
улар
республи
-
1
Федеральный
Закон
"
Об
общих
принципах
организации
местного
самоуправления
в
Российской
Федерации
"
от
6
октября
2003
г
.
№
131 //
ИПС
Гарант
.
2
N
ú
ria Font. New instruments of citizenship participation.
Working Papers, Institut de Ci
è
ncies Pol
í
tiques i Socials,
Universitat Autonoma de Barcelona, 1998.
3
Комментарий
к
Конституции
Республики
Узбекистан
.
С
. 210.
4
Каримов
.
И
.
А
.
Янгича
фикрлаш
ва
ишлаш
давр
талаби
.
Т
.5.
Тошкент
, 1996. 127-
б
.
5
Қаранг
:
Руденко
В
.
Консультативные
общественные
советы
в
системе
делиберативной
демократии
//
Сравнительное
конституционное
обозрение
. 2007.
№
4.
С
.116–124.
6
Франция
Республикасининг
Конституцияси
.
7
Федеральный
Закон
"
Об
общественной
палате
Российской
Федерации
"
от
4
апреля
2005
г
.
№
32-
ФЗ
//
Собрание
законо
-
дательства
Российской
Федерации
. 2005.
№
15.
С
. 1277;
2006.
№
1.
Ст
. 6; 2007.
№
27.
Ст
. 3216.
8
Қаранг
:
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциявий
суди
ҳу
-
зуридаги
илмий
-
маслаҳатлашув
Кенгаши
тўғрисидаги
Низом
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциявий
судининг
2004
йил
30
январдаги
4-
сонли
қарори
билан
тасдиқланган
//
Ўзбе
-
кистон
Республикаси
Конституциявий
суди
(
норматив
-
ҳуқуқий
кадаги
демократик
ўзгаришларда
ўзини
намоён
қила
-
ётгани
йўқ
.
Бунга
жамоат
кенгашларига
мутахассис
-
олимлар
сифатида
қараш
,
улар
фаолиятининг
амал
-
даги
қонунчиликда
атрофлича
тартибга
солинмаганли
-
ги
ва
,
деярли
,
ўрганилмаганлиги
асосий
сабаблардан
бўлмоқда
.
Ўзбекистон
фуқароларининг
давлат
ва
жамият
иш
-
ларини
бошқаришда
иштирок
этиш
конституциявий
ҳуқуқига
берилган
шарҳлардан
кўриниб
турибдики
,
уни
амалга
ошириш
йўллари
миллий
қонунчиликда
атроф
-
лича
тартибга
солинмаган
.
Фуқароларнинг
мазкур
ҳуқуқи
конституциявий
ҳамда
умум
эътироф
этилган
халқаро
ҳуқуқий
норма
,
халқ
ҳокимиятчилигининг
та
-
лаби
бўлганлиги
туфайли
давлат
органлари
уни
таъминлашга
масъулдирлар
.
Давлатларнинг
демокра
-
тия
нормаларига
риоя
қилиш
даражаси
халқаро
мун
-
сабатлар
мезонига
айланиши
улар
масъулиятини
яна
-
да
кучайтирмоқда
.
Чунки
давлат
ва
жамият
ишларини
бошқаришда
фуқаролар
иштирокини
таъминлашга
интилиш
турли
сиёсий
ўйинлар
мақсадига
эмас
,
гло
-
баллашув
шароитида
миллий
давлатчилик
ва
халқаро
ҳамжамиятнинг
барқарор
ривожланиш
омили
–
дунё
фуқароларининг
шаклланишига
хизмат
қилиши
лозим
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
кон
-
ституционные
принципы
управления
.
В
основной
части
статьи
рассматривается
вопрос
об
участии
граждан
в
управлении
государственными
и
гражданскими
делами
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следу
-
ет
развивать
законодательство
,
регулирующее
право
граждан
на
участие
в
управлении
государственными
и
гражданскими
делами
,
в
направлении
дальнейшей
демократизации
страны
и
либерализации
правового
регулирования
общественных
отношений
.
Abstract
In the intruductory part of the article the author charac-
terizes the constitutional principles of management.
In the basic part of the article the question on participa-
tion of citizens in management state and is considered by
civil cases.
In the conclusion the author comes to opinion, that it
is necessary to develop the legislation adjusting the right
of citizens on participation in management state and the
civil cases, in a direction of the further democratization of
the country and liberalization of legal regulation of public
attitudes.
ҳужжатлар
тўплами
).
Тошкент
, 2006. 51–52-
б
.;
Ўзбекистон
Республикаси
Табиатни
муіофаза
єилиш
давлат
єўмитаси
тў
ј
рисидаги
Низом
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
-
нинг
1996
йил
26
апрелдаги
232-I-
сонли
Єарори
билан
тас
-
диқланган
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
. 1996
й
.
№
5–6.
