СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
93
бўлади
.
Айрим
муаллифлар
1
ҳам
шу
фикрни
илгари
сурган
.
Аммо
шу
ўринда
масаланинг
яна
бир
жиҳатига
эътибор
қаратиш
лозимки
,
ушбу
қоиданинг
амалда
татбиқ
этилиши
бир
томондан
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
таъминлашга
хизмат
қилса
,
бошқа
томондан
дастлабки
тергов
муддати
(3
ой
)
нинг
ўринсиз
чўзилишига
сабаб
бўлиши
мумкин
.
Шу
маъно
-
да
ушбу
салбий
ҳолатнинг
юзага
келишини
олдини
олиш
мақсадида
шикоятни
кўришнинг
қисқартирилган
муддатларини
(
фикримизча
,
фуқароларнинг
бундай
шикоятлари
судлар
томонидан
уч
кунлик
муддатда
,
агарда
қўшимча
ўрганишларни
талаб
этса
,
беш
кун
ичида
кўриб
чиқилиши
лозим
)
жорий
этиш
мақсадга
мувофиқ
деб
ўйлаймиз
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
пода
-
чу
жалобы
на
досудебном
этапе
на
решения
прокуро
-
ра
,
следователя
и
дознавателя
.
В
основной
части
рассматриваются
виды
и
спосо
-
бы
подачи
жалобы
на
досудебном
этапе
в
разных
странах
.
В
заключении
автор
дает
свои
предложения
по
со
-
вершенствованию
уголовно
-
процессуального
законо
-
дательства
в
данной
области
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes submission of the complaint at a pre-judicial stage
on decisions of the public prosecutor, the inspector and
the investigator.
In the basic part kinds and ways of submission of the
complaint at a pre-judicial stage in the different countries
are considered.
In the conclusion the author gives the offers on perfec-
tion of criminally-remedial legislation in the given area.
1
Миньковский
Г
.
М
.
Научно
-
практический
комментарий
к
УПК
РСФСР
.
М
., 1970.
С
.19;
Будников
В
.
Л
.
Обжалование
действий
и
решений
следователя
.
Волгоград
, 1990.
С
.51.
Ғ
.
Т
.
Ҳакимов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИДА
МАЪМУРИЙ
ЮСТИЦИЯНИНГ
МАЪМУРИЙ
-
ПРОЦЕССУАЛ
ҲУҚУҚДА
ТУТГАН
ЎРНИ
Ҳуқуқ
тармоғи
ва
унга
мувофиқ
бўлган
қонунчилик
-
нинг
тармоғи
мавжуд
бўлиши
учун
бошқа
ҳуқуқ
тармоқ
-
ларидан
мустақил
бўлган
ва
ихтисослашган
,
тартибга
солиш
предметига
,
мантиқий
тизимга
эга
бўлган
ҳуқуқий
нормалар
мажмуи
мавжуд
бўлиши
талаб
этилади
.
Маълумки
,
қонунчиликнинг
ҳар
қандай
тармоғини
муайян
турдаги
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилган
ва
мазмунини
тегишли
ҳуқуқий
нормалар
ташкил
этадиган
,
ихтисослашган
ҳамда
нис
-
батан
мустақил
бўлган
норматив
-
ҳуқуқий
актларнинг
тизими
ташкил
этади
2
.
Ҳуқуқ
тармоғининг
ва
унга
мувофиқ
бўлган
қонун
-
чилик
тармоғининг
ҳуқуқий
белгиси
бўлиб
ушбу
тармоқ
ҳуқуқий
асосларини
бир
тизимга
келтирган
,
яъни
ко
-
декслаштирилган
норматив
ҳуқуқий
акт
ёки
ҳеч
бўлма
-
ганда
,
шундай
нормаларни
ўзида
жамлаган
ҳуқуқий
актларнинг
йиғиндиси
ҳисобланади
.
Ушбу
мезонлар
-
дан
келиб
чиқиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
бугунги
кунда
мамлакатимизда
маъмурий
-
процессуал
ҳуқуқ
тармоғи
мустақил
ҳуқуқ
тармоғи
ҳамда
қонунчилик
тармоғи
си
-
фатида
шаклланганича
йўқ
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
лозимки
, "
маъмурий
юс
-
тиция
"
ва
у
билан
боғлиқ
бўлган
"
маъмурий
процесс
"
тушунчасига
таъриф
беришда
олимлар
бир
тўхтамга
келганлари
йўқ
.
Айнан
"
маъмурий
процесс
"
тушунчаси
-
га
назарий
жиҳатдан
ойдинлик
киритиш
амалдаги
маъмурий
-
процессуал
фаолиятни
ҳамда
ушбу
фаоли
-
ят
устидан
суд
контролини
амалга
оширишни
янада
яққолроқ
тушуниш
имконини
беради
.
Маъмурий
процесс
юридик
процесснинг
алоҳида
тури
бўлиб
3
,
у
учун
масалан
,
Д
.
Н
.
Бахрахнинг
фикри
-
ча
,
қуйидаги
умумий
хусусиятлар
хосдир
:
1)
процесснинг
босқичма
-
босқич
давом
этиши
,
яъни
ўзаро
бир
-
бири
билан
боғлиқ
бўлган
,
кетма
-
кетликда
амалга
ошириладиган
қарорлар
қабул
қилиш
,
ҳужжат
-
лар
имзолаш
каби
ҳаракатлардан
иборат
тизимнинг
мавжудлиги
;
2)
фаолиятнинг
аниқ
мақсад
ва
тамойиллар
асоси
-
да
амалга
оширилиши
;
3)
процессуал
муносабатлар
субъектларининг
ҳуқуқий
мақоми
ва
уларнинг
доираси
;
4)
ҳуқуқий
масалаларни
ҳал
этиш
учун
тегишли
ҳо
-
кимий
актларни
қабул
қилиш
ва
уларни
тегишли
тар
-
тибда
расмийлаштириш
;
5)
процессуал
ҳаракатларни
муайян
муддатларда
2
Кононов
П
.
И
.
Современное
состояние
и
вопросы
кодифика
-
ции
административно
-
процессуального
законодательства
//
Журнал
российского
права
. 2001.
№
7.
С
.28.
3
Ҳуқуқий
тартибга
солишда
процесснинг
роли
ва
аҳамияти
тўғрисида
батафсилроқ
қаранг
:
Сорокин
В
.
Д
.
Правовое
регу
-
лирование
:
предмет
,
метод
,
процесс
//
Правоведение
. 2000.
№
4.
С
.44–45;
Теория
юридического
процесса
/
Под
ред
.
Гор
-
шенева
В
.
М
.
Харьков
, 1985.
С
.51–64;
Панова
И
.
В
.
Юридиче
-
ский
процесс
.
Саратов
, 1998.
С
.6–9;
Кононов
П
.
И
.
Админист
-
ративный
процесс
:
подходы
к
определению
понятия
и
струк
-
туры
//
Государство
и
право
. 2001.
№
6.
С
.17;
Якимов
А
.
Ю
.
Административно
-
юрисдикционное
производство
//
Государ
-
ство
и
право
. 1999.
№
3.
С
.6;
Воронков
А
.
В
.
Понятия
и
инсти
-
туты
административного
права
:
Учебное
пособие
.
СПб
., 2002.
С
. 160–174;
ва
б
.
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
94
амалга
оширилиши
;
6)
процесс
билан
боғлиқ
бўлган
ишлар
,
алоҳида
масалаларнинг
тегишлилиги
;
7)
турли
далиллар
ва
улар
манбааларининг
мавжудлиги
;
8)
процессуал
нормаларга
қатъий
риоя
қилиш
ва
қарорларни
асосли
равишда
қабул
қилиш
;
9)
белгиланган
қоидаларни
бузганлик
учун
тегишли
санкцияларнинг
мавжудлиги
1
.
Бугунги
кунда
,
таъкидланганидек
,
маъмурий
про
-
цесс
тушунчасига
нисбатан
турли
илмий
қарашлар
мавжуд
.
Ушбу
масала
ҳам
назарий
,
ҳам
амалий
жиҳатдан
ўз
ечимини
топганича
йўқ
.
Назарий
жиҳатдан
олганда
,
маъмурий
-
процессуал
фаолиятни
ислоҳ
қи
-
лиш
юзасидан
конкрет
таклиф
ва
мулоҳазалар
йўқлиг
-
ини
эътиборга
олсак
,
амалий
жиҳатдан
бу
ҳолат
маъмурий
-
процессуал
фаолиятни
белгилаб
берувчи
ягона
норматив
актнинг
мавжуд
эмаслиги
билан
изоҳланади
.
Хусусан
,
бир
гуруҳ
олимлар
маъмурий
процессга
ваколатли
давлат
органлари
ва
мансабдор
шахсларнинг
маъмурий
ҳуқуқбузарликларни
кўриб
чиқишга
ва
маъмурий
низоларни
ҳал
қилишга
оид
бўлган
фаолияти
сифатидагина
қарайдилар
2
.
Маъмурий
процессга
нисбатан
фикр
билдирган
ик
-
кинчи
гуруҳ
олимларининг
фикрича
,
маъмурий
процесс
бу
–
судларнинг
фуқаролар
томонидан
давлат
орган
-
лари
ва
мансабдор
шахсларнинг
ноқонуний
актларига
(
хатти
-
ҳаракатлари
)
нисбатан
берилган
шикоятларни
кўриб
чиқиб
ҳал
қилишга
қаратилган
фаолиятидир
,
яъни
маъмурий
процесс
маъмурий
юстициядир
3
.
Учинчи
гуруҳга
мансуб
олимлар
маъмурий
процесс
сифатида
бошқарув
органларининг
давлат
бошқаруви
соҳасида
вужудга
келадиган
ҳар
қандай
масалаларни
ҳал
қилишга
қаратилган
фаолиятини
таъкидлайдилар
.
Бунга
кўра
маъмурий
процесс
–
маъмурий
ҳуқуқ
мод
-
дий
нормаларини
қўллаш
процессидир
4
.
Маъмурий
-
процессуал
ҳуқуқ
предмети
ва
тизими
борасидаги
бундай
ноаниқликлар
амалдаги
қонунчили
-
гимизда
ҳам
ўз
ифодасини
топмоқда
.
Хусусан
,
ҳуқуқий
фан
соҳасида
маъмурий
-
процессуал
ҳуқуқнинг
пред
-
метини
аниқлаш
борасида
ягона
ёндашувнинг
йўқлиги
маъмурий
-
процессуал
қонунчиликнинг
тизимини
шакл
-
лантиришга
имкон
бермаяпти
.
Бугунги
кунда
мамлака
-
тимизда
маъмурий
-
процессуал
нормаларни
бир
тизим
-
га
келтирувчи
ҳамда
маъмурий
-
процессуал
қонунчи
-
ликнинг
бутун
бир
ҳуқуқий
базасини
шакллантириш
учун
асос
бўлувчи
ягона
кодекслаштирилган
норматив
акт
мавжуд
эмас
.
Маъмурий
-
процессуал
нормаларнинг
ягона
тизимга
келтирилмаганлиги
уларни
маъмурий
ҳуқуқнинг
тегиш
-
ли
моддий
нормаларидан
ажратишнинг
имконини
бер
-
маяпти
.
Айнан
шунинг
учун
ҳам
маъмурий
ишларни
ҳал
этишга
қаратилган
маъмурий
-
процессуал
норма
-
ларнинг
кўпчилиги
давлат
органларининг
тизими
ва
1
Бахрах
Д
.
Н
.
Юридический
процесс
и
административное
судопроизводство
//
Журнал
российского
права
. 2000.
№
9.
С
.10.
2
Масалан
,
қаранг
:
Салищева
Н
.
Г
.
Административный
про
-
цесс
в
СССР
.
М
.:
Политиздат
, 1964.
С
.16;
Демин
А
.
А
.
Понятие
административного
процесса
и
кодификация
административ
-
но
-
процессуального
законодательства
//
Государство
и
право
.
2000.
№
11.
С
. 10–11.
3
Старилов
Ю
.
Н
.
Административная
юстиция
:
Проблемы
тео
-
рии
.
Воронеж
, 1998.
С
. 44–45.
4
Сорокин
В
.
Д
.
Административно
-
процессуальное
право
:
Учебник
.
СПб
., 2004.
С
.25;
Коренев
А
.
П
.
Административное
право
России
.
М
.:
Проспект
, 2000.
С
.239.
ваколатларини
аниқлаб
берувчи
моддий
маъмурий
-
ҳуқуқий
нормаларда
белгилаб
қўйилмоқда
.
Ушбу
ҳолат
айниқса
,
фаолиятни
лицензиялаш
,
давлат
рўйхатидан
ўтказиш
,
маъмурий
назорат
ва
маъмурий
жавобгар
-
ликка
тортишни
белгилаб
берувчи
ва
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
яққол
кўзга
ташланади
.
Маъмурий
-
процессуал
ҳуқуқнинг
моҳияти
ҳамда
унинг
предмети
масаласига
аниқлик
киритилмас
экан
,
бизнинг
назаримизда
,
маъмурий
-
процессуал
нормалар
-
ни
маъмурий
-
моддий
нормалардан
ажратиб
бўлмайди
.
Айниқса
,
маъмурий
процесс
борасидаги
олимларнинг
турлича
қарашлари
маъмурий
-
процессуал
нормаларни
қабул
қилишда
чалкашликларни
келтириб
чиқариши
мумкин
.
Давлат
ҳокимиятининг
барча
органлари
,
давлат
ташкилот
ва
муассасалари
,
маҳаллий
органлар
томо
-
нидан
амалга
ошириладиган
ҳамма
ташкилий
-
бошқарув
фаолиятни
"
маъмурий
процесс
"
тушунчасига
киритиб
юбориш
юридик
процессларни
бир
-
биридан
ажратиб
олишни
боши
берк
кўчага
олиб
кириши
мум
-
кин
.
Бизнинг
фикримизча
,
маъмурий
процессни
юридик
процесснинг
алоҳида
тармоғи
сифатида
ажратиш
ма
-
саласини
давлатнинг
ҳуқуқни
қўллаш
ва
ушбу
фаоли
-
ятга
ваколатли
бўлган
органлар
ҳамда
ташкилотлар
-
нинг
даражасида
ҳал
этиш
лозим
.
Юридик
процессларни
бир
-
биридан
ажратиб
олиш
,
бизнинг
фикримизча
,
давлатнинг
турли
фаолиятидаги
мавжуд
аниқ
объектив
фарқлар
асосида
амалга
оши
-
рилиши
лозим
.
Бундай
аниқ
фарқлар
маҳаллий
орган
-
лар
,
қонунчилик
органлари
,
суд
органларининг
ички
ташкилий
-
бошқарув
фаолиятида
(
масалан
,
кадрларни
шакллантириш
,
давлат
хизматини
ўташ
,
иш
юритиш
ва
ҳ
.
к
.)
мавжуд
бўлмаса
-
да
,
улар
ушбу
органларнинг
ташқи
фаолиятида
,
масалан
,
вазифалари
,
ваколатла
-
ри
ҳамда
уларни
амалга
ошириш
шакл
ва
усулларида
мавжуддир
.
Айнан
мана
шундай
фарқлар
асосида
давлат
ва
унинг
органларининг
маъмурий
ва
суд
иш
-
лари
борасидаги
фаолиятини
ажратиб
олиш
мумкин
.
В
.
А
.
Гаген
таъкидлаганидек
,
маъмурий
юстиция
билан
маъмурий
органлар
фаолияти
бир
-
бири
билан
улар
-
нинг
органлари
ва
улар
томонидан
ишларни
ҳал
этиш
усулларига
кўра
фарқланиши
лозим
5
.
Ҳуқуқшунос
олима
И
.
В
.
Панованинг
фикрича
,
маъмурий
процесс
учта
шаклда
бўлиши
лозим
:
1)
маъмурий
ҳуқуқ
ижодкорлик
процесси
–
ижро
ҳо
-
кимиятининг
қонуности
актларини
чиқариш
фаолияти
;
2)
маъмурий
-
ҳуқуқий
тақсимлаш
процесси
–
давлат
бошқаруви
органларининг
вазифа
ва
мажбуриятларни
амалга
оширишга
қаратилган
фаолияти
;
3)
маъмурий
-
юрисдикциявий
процесс
–
маъмурий
процесснинг
тури
бўлиб
,
ижро
ҳокимияти
органлари
-
нинг
давлат
мажбурловини
қўллаш
(
маъмурий
,
инти
-
зомий
)
орқали
низоларни
ҳал
этиш
,
санкцияларни
қўллаш
ва
ҳуқуқий
муносабатларни
муҳофаза
қилишга
қаратилган
юрисдикциявий
ва
мажбурий
характердаги
маъмурий
процессуал
шаклда
амалга
ошириладиган
фаолияти
6
.
Н
.
Г
.
Салищеванинг
фикрича
,
маъмурий
процесс
давлат
ижро
ҳокимияти
органларининг
маъмурий
маж
-
бурлов
чораларини
қўллаш
ва
индивидуал
маъмурий
ишларни
ҳал
этиш
жараёнида
юзага
келадиган
маъмурий
низоларни
ҳал
этишга
қаратилган
фаолия
-
5
Гаген
В
.
А
.
Административная
юстиция
.
Ростов
н
/
Д
., 1916.
С
.6.
6
Панова
И
.
В
.
Юридический
процесс
.
Саратов
, 1998.
С
. 25.
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
95
тининг
алоҳида
тури
бўлиб
ҳисобланади
1
.
Маъмурий
процесс
тушунчасига
аниқлик
киритиш
жараёнида
олимлар
давлат
органларининг
фаолияти
-
да
қонунийликни
таъминлаш
,
уларнинг
фуқаролар
би
-
лан
боғлиқ
фаолиятини
қонун
билан
тартибга
солиш
масаласига
эътибор
бериб
келишган
.
А
.
Е
.
Лунев
шун
-
дай
таъкидлаган
эди
: "
маъмурий
процесс
деганда
,
барча
давлат
бошқаруви
органларининг
ўз
ваколатла
-
рини
амалга
ошириш
,
бошқарув
жараёнида
юзага
ке
-
ладиган
барча
ишларни
ҳал
этиш
ва
маъмурий
ҳуқуқ
-
нинг
моддий
нормаларини
қўллашга
қаратилган
фао
-
лияти
тартибини
тушуниш
лозим
.
Ва
мана
шу
фаолият
маъмурий
процесс
тушунчасини
ифодалайди
"
2
.
Юқоридаги
фикрларни
умумлаштирган
ҳолда
шуни
айтиш
мумкинки
,
бизнинг
фикримизча
,
маъмурий
про
-
цесс
деганда
,
ижро
ҳокимияти
органлари
ва
давлат
бошқаруви
бошқа
ваколатли
субъектларининг
(
маъму
-
рий
органларнинг
)
турли
моддий
нормалар
асосида
вужудга
келадиган
индивидуал
ҳуқуқий
масалаларни
ўз
ваколатлари
доирасида
тартибга
солишга
(
ҳал
этиш
)
қаратилган
,
процессуал
нормалар
асосида
ва
маъмурий
тартибда
амалга
ошириладиган
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
тушуниш
лозим
.
Ҳамда
маъмурий
процесснинг
қуйидаги
белгилари
мавжуд
:
1.
Маъмурий
процесс
маъмурий
ҳуқуқ
тармоғига
кирувчи
мураккаб
тузилишга
эга
бўлган
ижтимоий
му
-
носабатларнинг
(
бошқарув
муносабатларининг
)
кенг
доирасини
қамраб
олади
.
2.
Маъмурий
процесс
ўзида
норматив
жиҳатдан
тартибга
солинган
фаолиятни
ифодалайди
.
Маъму
-
рий
-
процессуал
нормалар
қонунларда
ва
бошқа
нор
-
матив
ҳуқуқий
ҳужжатларда
мавжуд
бўлиб
,
ушбу
нор
-
малар
бошқарув
актларини
тайёрлаш
ва
қабул
қилиш
,
маъмурий
процесс
қатнашчиларининг
ҳуқуқ
ва
мажбу
-
риятларини
,
мансабдор
шахсларнинг
юрисдикциявий
ваколатларини
ва
бошқаларни
тартибга
солади
.
3.
Маъмурий
процесс
бошқарув
фаолиятини
амал
-
га
оширишга
қаратилган
ҳаракатларнинг
кетма
-
кетликдаги
тизимидир
.
У
маъмурий
ҳуқуқ
нормаларини
амалга
оширишнинг
процессуал
шаклини
ўзида
ифо
-
далайди
.
Маъмурий
процесс
доирасида
бошқа
ҳуқуқ
тармоқларининг
ҳам
нормалари
қўлланади
.
4.
Маъмурий
иш
юритишнинг
хилма
-
хиллиги
,
иш
-
ларнинг
турли
-
туман
мазмундалиги
ва
улар
кўплаб
маъмурий
-
процессуал
нормалар
билан
тартибга
соли
-
нишига
кўра
маъмурий
процесс
юридик
процесснинг
бошқа
турларидан
(
фуқаролик
,
жиноят
)
фарқ
қилади
.
Маъмурий
процесснинг
тизимини
шакллантиришда
,
яъни
унинг
турларини
аниқлаб
олишда
давлат
орган
-
ларининг
ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
мазмунидан
келиб
чиққан
ҳолда
ёндашиш
лозим
.
Адабиётларда
маъму
-
рий
процесснинг
икки
асосий
функцияси
кўрсатилади
3
:
а
)
жисмоний
ва
юридик
шахсларга
ўз
ҳуқуқ
ва
маж
-
буриятларини
амалга
ошириш
имконини
яратган
ҳолда
уларнинг
юриш
-
туришларини
тартибга
солиш
;
б
)
жисмоний
ва
юридик
шахсларнинг
субъектив
ҳуқуқларини
бошқа
шахсларнинг
тазъйиқидан
маъму
-
рий
-
ҳуқуқий
муҳофаза
қилиш
.
Санаб
ўтилган
маъмурий
органларнинг
функцияла
-
1
Салищева
Н
.
Г
.
Административный
процесс
в
СССР
.
М
.,
1964.
С
.16.
2
Лунев
А
.
Е
.
Вопросы
административного
процесса
//
Право
-
ведение
. 1962.
№
2.
С
. 43.
3
Зеленцов
А
.
Б
.
Административно
-
правовой
спор
(
теоретико
-
методологические
подходы
к
исследованию
) //
Правоведение
,
2000.
№
1.
С
.68.
ридан
келиб
ҳолда
бизнинг
фикримизча
,
маъмурий
процесснинг
қуйидаги
икки
турини
кўрсатиш
мумкин
:
маъмурий
-
процедура
ва
маъмурий
-
юрисдикциявий
процесс
.
Ўз
навбатида
айрим
муаллифларнинг
фикрига
кўра
,
маъмурий
-
процедура
процесси
индивидуал
иш
-
ларнинг
моҳияти
ва
уларни
ҳал
этиш
усулларига
кўра
қуйидаги
иш
юритув
турларидан
иборатдир
4
:
1.
Рўйхатга
олиш
.
Бунда
давлат
томонидан
жисмо
-
ний
ва
юридик
шахсларнинг
ҳуқуқий
мақоми
,
уларнинг
мулкий
ва
шахсий
номулкий
ҳуқуқларининг
вужудга
ке
-
лиши
,
ўзгариши
ва
тугатилиши
,
ушбу
ҳуқуқлардан
қо
-
нунга
мувофиқ
ҳолда
фойдаланиш
масалалари
,
шунин
-
гдек
бошқа
юридик
фактларни
(
масалан
,
фуқаролик
ҳолати
далолатномаларини
қайд
этиш
,
кўчмас
мулкка
,
турар
жойга
,
транспорт
воситаларига
бўлган
ҳуқуқни
рўйхатдан
ўтказиш
ва
ҳ
.
к
.)
тан
олиниб
,
тасдиқланади
.
2.
Рухсат
бериш
ва
лицензиялаш
.
Бунда
муайян
фаолият
тури
билан
шуғулланиш
учун
(
масалан
,
нота
-
риуслик
фаолиятини
амалга
ошириш
,
мамлакатдан
чиқиб
кетиш
ва
мамлакатга
кириш
учун
),
муайян
ҳара
-
катларни
амалга
ошириш
учун
ваколатли
органлар
томонидан
лицензия
ва
бошқа
турдаги
рухсатномалар
берилади
.
3.
Ҳуқуқни
таъминлаш
.
Бунда
юридик
ва
жисмоний
шахсларга
давлат
томонидан
уларнинг
субъектив
ҳуқуқ
-
лари
таъминланади
(
масалан
,
фуқароларга
пенсия
,
на
-
фақалар
тайинлаш
,
турли
имтиёзлар
бериш
ва
ҳ
.
к
.).
4.
Давлат
имтиҳон
-
танлови
.
Бунда
керакли
синов
-
лардан
ўтган
ва
имтиҳонларни
топширган
юридик
ва
жисмоний
шахслар
янги
ҳуқуқий
мақомга
эга
бўладилар
ёки
алоҳида
субъектив
ҳуқуқлар
қўлга
ки
-
ритадилар
(
масалан
,
олий
ўқув
юртига
имтиҳон
асоси
-
да
қабул
қилиниш
,
транспорт
воситаларини
бошқариш
ҳуқуқини
имтиҳон
асосида
қўлга
киритиш
,
диссерта
-
цияларни
ҳимоя
қилиш
,
давлат
хизматига
танлов
асо
-
сида
кириш
ва
ҳ
.
к
.).
5.
Давлат
экспериза
-
тасдиқлаш
фаолияти
.
Бунда
муайян
юридик
фактларни
тасдиқлаш
ёки
инкор
қилиш
мақсадида
юридик
ва
жисмоний
шахсларнинг
ташаб
-
бусига
биноан
турли
экспертизалар
,
тиббий
гувоҳлан
-
тиришлар
,
тадқиқотлар
ва
текширувлар
ўтказилади
(
тиббий
-
ижтимоий
экспертиза
,
маҳсулотни
сертифи
-
катлаш
,
руҳий
хасталикни
аниқлаш
ва
ҳ
.
к
.).
6.
Давлат
-
рағбатлантириш
фаолияти
.
Бунда
фуқаролар
ва
юридик
шахслар
давлат
ва
жамият
олдидаги
алоҳида
хизматлари
учун
давлат
номидан
мукофотланадилар
.
7.
Давлат
-
ижро
таъминоти
фаолияти
.
Бунда
вако
-
латли
маъмурий
органлар
томонидан
юридик
ва
жис
-
моний
шахсларнинг
ҳуқуқнинг
турли
соҳаларида
ву
-
жудга
келган
турли
вазифа
ва
мажбуриятларини
амал
-
га
оширишлари
таъминланади
(
масалан
,
фуқароларни
ҳарбий
хизматга
чақириш
,
солиқлар
ундириш
ва
ҳ
.
к
.).
Умумий
маъмурий
-
юрисдикциявий
процесс
тарки
-
бида
ҳам
икки
мустақил
маъмурий
процесс
турини
аж
-
ратиш
мумкин
:
маъмурий
-
мажбурлов
ва
маъмурий
-
муҳофаза
процесси
.
Маъмурий
-
мажбурлов
процесси
ўзида
давлат
ва
-
колатли
маъмурий
органларининг
жисмоний
ва
юридик
шахсларга
нисбатан
маъмурий
-
ҳуқуқий
чеклов
ва
мажбурлов
чораларини
қўллашни
ифодалайди
.
Маъмурий
процесснинг
ушбу
тури
таркибида
амал
-
даги
қонунчиликни
таҳлил
қилган
ҳолда
қуйидаги
дав
-
4
Кононов
П
.
И
.
Современное
состояние
и
вопросы
кодифика
-
ции
административно
-
процессуального
законодательства
//
Журнал
российского
права
. 2001.
№
7.
С
. 31.
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
96
лат
иш
юритув
турларини
ажратиб
кўрсатиш
мумкин
1
:
а
)
маъмурий
назорат
фаолияти
–
бунда
муайян
жисмоний
ёки
юридик
шахсларга
нисбатан
қонун
бузи
-
лиш
ҳолатларини
аниқлаш
мақсадида
текширувлар
ўтказилади
,
ҳуқуқбузарларга
нисбатан
тегишли
маъмурий
мажбурлов
чоралари
қўлланилади
(
проку
-
рорлик
назорати
,
давлат
инспекцияларининг
,
ички
иш
-
лар
органларининг
,
солиқ
органларининг
,
Инсон
ҳуқуқ
-
лари
бўйича
вакилнинг
,
Ҳисоб
палатасининг
назорати
ва
ҳ
.
к
.);
б
)
маъмурий
-
суриштирув
фаолияти
–
ваколатли
маъмурий
органларнинг
юз
берган
ҳодисалар
,
фавқу
-
лодда
ҳолатларнинг
вужудга
келиш
сабабларини
,
уларни
бартараф
этиш
юзасидан
маъмурий
тартибда
амалга
оширадиган
суриштирув
фаолияти
(
ишлаб
чиқаришда
рўй
берган
авария
,
автоҳалокат
юзасидан
,
санитария
-
эпидемиология
суриштируви
ва
ҳ
.
к
.);
в
)
маъмурий
жавобгарлик
чораларини
қўллаш
фаолияти
–
ваколатли
маъмурий
органларнинг
(
судья
-
ларнинг
)
маъмурий
ҳуқуқбузарликлар
тўғрисидаги
иш
-
ларни
кўриб
чиқиш
бўйича
фаолияти
(
шунингдек
,
со
-
лиқ
,
бюджет
ва
божхона
қонунчилигини
бузганлик
учун
тегишли
жавобгарликка
тортиш
бўйича
иш
юритиш
);
г
)
ижро
фаолияти
–
ваколатли
маъмурий
органлар
-
нинг
(
суд
ижрочиларининг
)
тегишли
органлар
ҳамда
судларнинг
актларини
мажбурий
тартибда
ижро
этиш
бўйича
ваколати
.
Маъмурий
-
муҳофаза
процесси
бизнинг
фикримиз
-
ча
,
қуйидаги
иш
юритув
турларидан
иборат
бўлиши
лозим
:
а
)
шикоятларни
кўриб
чиқиш
–
бунда
тегишли
вако
-
латли
маъмурий
органлар
ёки
суд
органлари
фуқаро
-
лар
ва
юридик
шахсларнинг
маъмурий
органлар
(
ман
-
сабдор
шахслар
)
нинг
ноқонуний
хатти
-
ҳаракатлари
(
актлари
)
юзасидан
берган
шикоятларини
кўриб
чиқа
-
дилар
ва
тегишли
қарор
қабул
қиладилар
;
б
)
маъмурий
органлар
ўртасидаги
низоларни
ҳал
қилиш
–
ваколатли
маъмурий
органлар
ва
судлар
то
-
монидан
ижро
ҳокимияти
органлари
ўртасидаги
вако
-
латларга
оид
низоларни
ҳал
этиш
.
Ушбу
ҳолатда
маъмурий
процесснинг
маъмурий
-
муҳофаза
функцияси
(
жисмоний
ва
юридик
шахслар
-
нинг
шикоятларини
кўриб
чиқиш
ёки
маъмурий
орган
-
лар
ўртасидаги
низоларни
ҳал
этиш
)
агар
судлов
тар
-
тибида
амалга
оширилса
,
маъмурий
процесс
судлов
процессига
айланади
ва
маъмурий
юстиция
вужудга
келади
.
Шундан
келиб
чиқиб
,
маъмурий
суд
тартибида
кўриб
чиқиладиган
ишларнинг
қуйидаги
хусусиятлари
-
ни
ажратиб
кўрсатиш
мумкин
,
яъни
бу
ишлар
биринчи
-
дан
,
давлат
бошқаруви
соҳасида
вужудга
келадиган
маъмурий
ишлардир
;
иккинчидан
,
маъмурий
-
ҳуқуқий
муносабатлардан
келиб
чиқадиган
низолардир
;
учин
-
чидан
,
давлат
бошқарувида
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
бўйича
ишлардир
.
Шундай
қилиб
,
бизнинг
фикримизча
,
маъмурий
процесснинг
юқорида
кўриб
чиқилган
таркибий
тизи
-
мидан
келиб
чиққан
ҳолда
маъмурий
юстициянинг
маъмурий
процессда
тутган
ўрнини
маъмурий
процесс
қонунга
мувофиқ
ҳолда
амалга
оширилиши
юзасидан
суд
контроли
сифатида
баҳолаш
мумкин
.
Ижро
ҳокимиятини
амалга
ошириш
устидан
суд
контроли
(
ижро
ҳокимияти
органларининг
бошқарув
фаолияти
,
мансабдор
шахсларнинг
ҳамда
давлат
ва
1
Усанов
В
.
Е
.
Институт
административной
юстиции
в
системе
административного
права
:
Дис
….
канд
.
юрид
.
наук
.
М
., 1999.
С
.104.
маҳаллий
хизматчиларнинг
фаолияти
устидан
)
кўп
холларда
"
маъмурий
юстиция
", "
маъмурий
судлов
фаолияти
"
деб
юритилади
2
.
ХХ
аср
бошларида
маъмурий
юстицияни
жорий
этишнинг
икки
тизими
вужудга
келди
;
биринчи
тизим
-
нинг
моҳияти
шундаки
,
оммавий
ҳуқуққа
оид
барча
масалаларни
ҳал
этиш
умумий
судлар
ваколатига
ки
-
ритилган
эди
(
умумий
юстиция
тизими
).
Иккинчи
ти
-
зимга
кўра
оммавий
ҳуқуқ
масалалари
бошқарув
ор
-
ганлари
тизимида
ташкил
этилган
махсус
маъмурий
-
судлов
ҳайъатлари
(
маъмурий
судлар
)
томонидан
ҳал
этилади
(
махсус
маъмурий
судлар
тизими
).
Ва
ушбу
икки
тизим
асосида
кўп
давлатларда
маъмурий
судлар
ташкил
этилган
.
Масалан
,
Буюк
Британия
,
АҚШ
,
Авст
-
ралия
,
Янги
Зеландия
,
Ҳиндистон
,
Канада
,
Швейца
-
рия
,
Дания
,
Норвегия
,
Белгияда
маъмурий
судлов
иш
-
ларини
умумий
судлар
амалга
оширса
,
Франция
,
Ис
-
пания
,
Португалия
,
Германия
,
Италия
,
Австрия
,
Люк
-
сембург
,
Финляндия
,
Швеция
,
Греция
,
Болгария
,
Польша
,
Чехия
каби
давлатларда
махсус
маъмурий
судлар
ташкил
этилган
3
.
Юқоридаги
умумий
юстиция
тизимига
кирувчи
дав
-
латларда
маъмурий
-
ҳуқуқий
низолар
умумий
судлар
томонидан
ҳал
этилса
-
да
,
уларнинг
айримларида
уму
-
мий
судлар
билан
бирга
махсус
ташкил
этилган
маъмурий
низоларни
кўриб
чиқувчи
органлар
ҳам
мавжуд
.
Масалан
,
Буюк
Британия
,
АҚШ
,
Австралия
,
Янги
Зеландияда
маъмурий
трибуналлар
ҳам
ташкил
этилган
.
Яна
айрим
давлатларда
,
масалан
,
Нидерлан
-
дия
,
Швейцария
,
Руминия
,
Латвия
,
Ироқ
,
Хитойда
умумий
судларнинг
таркибида
маъмурий
палаталар
ҳам
мавжуд
.
Демак
,
маъмурий
юстицияни
махсус
маъмурий
судлар
ташкил
қилиш
орқали
ёки
махсус
маъмурий
"
квазисудлов
"
органлари
(
суд
органлари
тизимига
кир
-
маса
-
да
,
суднинг
айрим
функцияларини
амалга
оши
-
рувчи
органлар
)
ташкил
қилиш
орқали
амалга
жорий
этилади
.
Кўпгина
олимлар
(
А
.
И
.
Елистратов
,
М
.
Д
.
Загряцков
,
Н
.
Г
.
Салищева
кабилар
)
маъмурий
юстициянинг
асо
-
сий
хусусияти
фуқароларни
мансабдор
шахсларга
нисбатан
берилган
шикоятларини
махсус
суд
тартиби
-
да
кўриб
чиқилишида
,
деб
ҳисоблайдилар
.
Шунингдек
,
маъмурий
юстициянинг
контрол
қилиш
функцияси
ҳам
олимларнинг
назарида
унинг
муҳим
хусусияти
сифа
-
тида
ўрин
тутади
.
А
.
И
.
Елистратовнинг
фикрига
кўра
,
"
маъмурий
юстиция
-
бу
бошқарув
идоралари
фаолия
-
тини
суд
йўли
орқали
контрол
қилишдир
"
4
.
С
.
Д
.
Кня
-
зевнинг
фикрича
: "
Ҳеч
муболағасиз
айтиш
мумкинки
,
ижро
ҳокимиятининг
фаолияти
устидан
суд
контроли
бир
томондан
жисмоний
ва
юридик
шахсларнинг
дав
-
лат
органлари
тазйиқидан
муҳофаза
қилса
,
иккинчи
томондан
жамият
манфаатлари
йўлида
маъмурий
ор
-
ганларнинг
самарали
фаолиятини
таъминлашга
хиз
-
мат
қилади
"
5
.
Д
.
Н
.
Бахрах
маъмурий
юстицияни
тор
ва
кенг
маънода
тушуниш
лозим
,
деб
ҳисоблайди
.
Кенг
маънодаги
маъмурий
юстиция
бу
давлат
органлари
ва
2
Бахрах
Д
.
Н
.
Россинский
Б
.
В
.,
Старилов
Ю
.
Н
.
Администра
-
тивное
право
.
М
.:
Норма
, 2004.
С
.741.
3
Рязановский
В
.
А
Единство
процесса
.
М
., 1996.
С
. 37
4
Елистратов
И
.
А
.
Основные
начала
административного
пра
-
ва
.
М
., 1914.
С
. 301..
5
Князев
С
.
Д
.
Принципы
административного
права
Россий
-
ской
Федерации
:
отраслевой
формат
и
юридическое
значе
-
ние
//
Государство
и
право
. 2003.
№
10.
С
. 45.
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
97
мансабдор
шахслар
фаолиятининг
қонунийлиги
юза
-
сидан
фуқароларнинг
мурожаатларини
кўриб
чиқишга
асосланган
судлов
фаолияти
бўлса
(
бундай
ишларга
бошқарув
органларига
берилган
ишга
тиклаш
тўғрисидаги
ариза
,
давлат
органлари
томонидан
етка
-
зилган
зарарни
ундириш
каби
ва
бошқа
даъво
тарти
-
бидаги
фуқаролик
ишлари
ҳам
киради
),
тор
маънодаги
маъмурий
юстиция
-
бу
давлат
органлари
ва
мансабдор
шахсларнинг
ноқонуний
актларига
нисбатан
фуқаро
-
лар
томонидан
берилган
шикоятларни
судлар
томони
-
дан
кўриб
чиқишдир
1
.
Бахрах
Россияда
маъмурий
юс
-
тиция
-
бу
фуқаролик
-
процессуал
норамаларга
асосла
-
ниб
маъмурий
ишлар
юзасидан
амалга
ошириладиган
судлов
фаолиятидир
,
деб
алоҳида
таъкидлайди
2
.
Маъмурий
юстицияга
турли
таърифлар
берилгани
-
га
қарамай
,
у
умумий
ўзига
хос
хусусиятларга
эгадир
:
биринчидан
,
маъмурий
юстиция
орқали
давлат
бошқарувида
мансабдор
шахсларнинг
фаолиятида
юридик
ва
жисмоний
шахсларнинг
ҳуқуқларини
бузиш
билан
боғлиқ
маъмурий
–
ҳуқуқий
низолар
ҳал
этилади
;
иккинчидан
,
маъмурий
юстициянинг
асосий
мақса
-
ди
фуқароларнинг
субъектив
оммавий
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишдан
иборат
;
учинчидан
,
маъмурий
юстиция
органлари
бошқа
барча
давлат
органларидан
,
шунингдек
умумий
юсти
-
ция
суд
органларидан
мустақил
иш
юритадилар
(
улар
шунингдек
,
ижро
ҳокимияти
устидан
ташқи
контролни
ҳам
амалга
оширадилар
);
тўртинчидан
,
махсус
"
маъмурий
юстиция
ҳуқуқий
муносабатлари
субъектлари
"
бўлади
;
бешинчидан
,
маъмурий
-
ҳуқуқий
низолар
ё
умумий
судлар
томонидан
ёки
махсус
маъмурий
судлар
томо
-
нидан
ҳал
этилади
;
олтинчидан
,
низолар
ўрнатилган
процессуал
қои
-
далар
асосида
ҳал
этилади
.
Берилган
шикоят
процес
-
сда
тарафларнинг
тенглиги
таъминланган
ҳолда
кўриб
чиқилади
;
еттинчидан
,
ишни
кўриб
чиққан
маъмурий
суд
ни
-
зонинг
предмети
бўлган
давлат
бошқарув
акти
ёки
мансабдор
шахснинг
хатти
-
ҳаракатини
ноқонуний
(
қо
-
нуний
),
асоссиз
(
асосли
)
деб
топиш
тўғрисида
қарор
қабул
қилади
3
.
Маъмурий
юстиция
тўғрисида
юқорида
келтирилган
фикрлардан
келиб
чиқиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
маъмурий
юстиция
фуқароларнинг
уларнинг
ҳуқуқла
-
рини
бузувчи
давлат
органларининг
(
мансабдор
шахс
-
ларнинг
)
ноқонуний
актларини
бекор
қилиш
орқали
ҳимоя
қилувчи
махсус
маъмурий
судлар
фаолиятидир
.
Шунинг
учун
ҳам
,
айрим
муаллифлар
қуйидаги
иш
-
ларни
кўпинча
маъмурий
юстицияга
тааллуқли
деб
ҳисоблайдилар
.
Биринчидан
,
фуқароларнинг
маъмурий
органлар
(
мансабдор
шахслар
)
нинг
ноқонуний
хатти
-
ҳаракатлари
(
актлари
)
юзасидан
берган
шикоятлари
.
Бундай
шикоятлар
масалан
,
тегишли
маълумотларни
,
ҳужжатларни
беришни
,
ҳуқуқий
ҳаракатларни
рўйхатдан
ўтказишни
асоссиз
равишда
рад
этиш
,
сай
-
ловга
оид
ҳуқуқларни
бузиш
ёки
чеклаш
,
давлат
хиз
-
матига
киришга
тўсқинлик
қилиш
каби
ва
бошқа
ҳара
-
катлар
учун
берилиши
мумкин
.
1
Бахрах
Д
.
Н
.
Административное
право
:
Учебник
.
М
.,
Бек
,
1993.
С
.53.
2
Бахрах
Д
.
Н
.
Юридический
процесс
и
административное
производство
//
ЖРП
. 2000.
№
9.
С
. 14.
3
Старилов
Ю
.
Н
.
Административная
юстиция
:
Теория
,
исто
-
рия
,
перспективы
.
М
.:
Норма
, 2001.
Бунга
шунингдек
,
мансабдор
шахсларнинг
ва
фуқа
-
роларнинг
маъмурий
ҳуқуқбузарликларига
оид
ишлар
-
ни
ҳам
киритиш
мумкин
4
.
Иккинчидан
,
фуқаролар
,
юридик
шахслар
,
давлат
органлари
ва
мансабдор
шахслар
ўртасидаги
давлат
бошқаруви
актлари
юзасидан
келиб
чиққан
низолар
5
.
Учинчидан
,
соҳавий
низолар
.
Бунга
солиқ
,
бюджет
,
божхона
ва
санитария
-
эпидемиология
соҳаларидаги
барча
ҳуқуқбузарликлар
киради
.
Тўртинчидан
,
маъмурий
судловнинг
ваколатларига
шунингдек
,
ижро
ҳокимияти
органлари
тизимидаги
ва
-
колатларга
оид
низоларни
ҳам
киритиш
мумкин
.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
,
маъмурий
юстиция
томонидан
кўриб
чиқиладиган
масалалар
,
ишлар
доирасининг
кўлами
анча
кенг
.
Шунинг
учун
ҳам
,
юқорида
таъкидлаганимиздек
,
бугунги
кунда
мам
-
лакатимизда
маъмурий
ва
маъмурий
процессуал
қо
-
нунчиликнинг
тизимини
,
принципларини
белгилаб
бе
-
рувчи
ягона
концепцияни
ишлаб
чиқиш
долзарб
маса
-
ла
ҳисобланади
.
Ана
шундагина
мамлакатимизда
бошқарув
органлари
маъмурий
-
процессуал
фаолияти
-
нинг
ва
маъмурий
юстицияни
амалга
оширишнинг
му
-
каммал
ҳуқуқий
асоси
яратилган
бўлади
.
Бу
эса
би
-
ринчи
навбатда
,
фуқароларнинг
давлат
бошқарувида
-
ги
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилишда
,
қолаверса
,
давлат
бошқарув
органлари
фаолиятини
яхшилашда
катта
аҳамиятга
эгадир
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
поня
-
тия
"
административная
юстиция
"
и
"
административный
процесс
".
В
основной
части
рассматриваются
вопросы
опре
-
деления
места
административной
юстиции
в
админи
-
стративно
-
процессуальном
праве
Республики
Узбеки
-
стан
.
В
заключении
автор
излагает
свои
выводы
по
рас
-
смотренной
проблеме
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes concepts "administrative justice" and "administra-
tive process".
In the basic part questions of definition of a place of
administrative justice in administrative-procedural right
Republics Uzbekistan are considered.
In the conclusion the author states the conclusions on
the considered problem.
4
Тихомиров
Ю
.
А
.
Административное
судопроизводство
в
России
:
перспективы
развития
//
Российская
юстиция
. 1998.
№
8.
С
.33.
5
Радченко
В
.
Компетенция
административных
судов
нам
понятна
//
Российская
юстиция
. 2001.
№
6.
С
.15.
