"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
45
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МАЪМУРИЙ ВА ОММАВИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАРДАН КЕЛИБ ЧИҚАДИГАН
НИЗОЛАРНИ СУДДА ҲАЛ ЭТИШДА КЕЛИШУВ ТАРТИБ
-
ТАОМИЛЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИНИНГ
ИСТИҚБОЛЛИ ТАҲЛИЛИ (“ЎЗБЕКИСТОН –
2030”
СТРАТЕГИЯСИНИНГ 85
-
БАНДИ ЮЗАСИДАН)
Жўраев Дилмурот Мухторович
Термиз туманлараро маъмурий судининг судьяси,
Тошкент давлат юридик университети мустақил тадқиқотчиси,
Email: joraev_dms@mail.ru
Аннотация:
ушбу мақолада маъмурий ва оммавий
-
ҳуқуқий
муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни судда ҳал этишда келишув
тартиб
-
таомилларини қўллаш имкониятлари Ўзбекистон Республикаси
қонунчилиги доирасида таҳлил этилиб, қонунчилик ва амалиётни
ривожлантириш юзасидан таклиф ва тавсиялар берилган.
Калит сўзлар:
келишув тартиб
-
таомиллари, МСИЮтК
-
маъмурий суд
ишларини юритиш тўғрисидаги кодекс, дискрецион ваколат, учинчи шахс,
маъмурий орган, аризачи, жавобгар, ШНҚ
-
шаҳарсозлик норма ва қоидалари,
суд медиацияси, судья
-
медиатор, ўзаро ён бериш, келишув битими.
Аннотация:
в данной статье анализируются возможности
использования примирительных процедур при судебном разрешении споров,
возникающих из административных и публично
-
правовых отношений в
рамках законодательства Республики Узбекистан, даются предложения и
рекомендации по развитию законодательства и практики.
Ключевые слова:
примирительные процедуры, Кодекс Республики
Узбекистан об административном судопроизводстве –
МСИЮтК (КоАС),
дискреционное полномочие, третье лицо, административный орган,
заявитель, ответчик, нормы и правила градостроительства
-
ШНК,
судебное посредничество, судья
-
медиатор, взаимная уступка, мировое
соглашение.
Annotation:
this article analyzes the possibilities of using conciliation
procedures in the judicial resolution of disputes arising from administrative and
public law relations within the framework of the legislation of the Republic of
Uzbekistan, provides suggestions and recommendations for the development of
legislation and practice.
Key words:
conciliation procedures, Code of the Republic of Uzbekistan on
administrative proceedings -
МСИЮтК, discretionary power, third party,
administrative div, applicant, defendant, norms and rules of urban planning -
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
46
ШНК, judicial mediation, mediator judge, mutual assignment, settlement
agreement.
Сўнгги йилларда мамлакатимизда маъмурий ҳуқуқ соҳасини
ривожлантириш юзасидан жадал ислоҳотлар амалга оширилиб, қисқа
муддат ичида суд
-
ҳуқуқ тизимига, давлат бошқарув органларига нисбатан
жамиятимизда ишонч ортди, соҳага бўлган муносабат бир қадар ўзгарди.
2023
йилнинг
11
сентябрида
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг ““Ўзбекистон –
2030” стратегияси тўғрисида”ги ПФ
-158-
сонли Фармони 1
-
иловасига мувофиқ “Ўзбекистон –
2030” стратегияси
қабул қилинди [1].
Ушбу стратегиянинг 4.2 “Қонун устуворлигини таъминлаш ва суд
-
ҳуқуқ
тизимидаги ислоҳотлар” бўлимининг 58
-
бандига кўра, судга қадар
босқичда низоларни ҳал қилиш самарадорлигини 50 фоизга ошириш, судга
қадар ҳал этиш мумкин бўлган низолар юзасидан судларга келиб
тушадиган ишлар сонини 50 фоизга камайтириш назарда тутилди.
Муқаддам мамлакатимиз Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 107
-
сон
қарори [2] қабул қилинди ва бунда давлат органлари билан
муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг
самарали ҳимоя этилишини таъминлаш ҳамда аҳолининг судларга бўлган
ишончини янада ошириш чора
-
тадбирлари белгиланди.
Ушбу қарорга асосан суд
-
ҳуқуқ соҳасини ривожлантиришда
маъмурий
органлар
билан
муносабатларда
йўл
қўйилаётган
камчиликларни бартараф этиш ва бу борада халқаро тажрибани ўрганиш,
шунингдек, жамиятда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни
фуқаролар ва
тадбиркорлик субъектларининг ҳақиқий ҳимоячисига
айлантириш мақсад қилинди ва қарорда тарафларга, қонун ҳужжатларида
белгиланган ҳолларда, оммавий
-
ҳуқуқий муносабатлардан келиб
чиқадиган ишлар бўйича келишув битимини тузиш ҳуқуқини бериш
назарда тутилди.
Ушбу қарор натижаси ўлароқ, Ўзбекистон Республикасининг 2023
йил 26 апрелдаги “Давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва
тадбиркорлик субьектлари ҳуқуқларининг самарали ҳимоя қилинишини
таъминлаш бўйича қўшимча чоралар кўрилиши муносабати билан
Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва
қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонунининг 6
-
моддаси билан
Ўзбекистон Республикасининг МСИЮтКга киритилган янги 1261
-
моддасининг олтинчи қисмига кўра, маъмурий ва оммавий ҳуқуқий
муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни судда ҳал этишда келишув
битимини тузиш мумкин бўлмаган муносабатларнинг доираси
белгиланган бўлиб, унга кўра:
-
идоравий норматив
-
ҳуқуқий ҳужжатлар юзасидан низолашиш
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
47
тўғрисидаги;
-
сайлов комиссияларининг хатти
-
ҳаракатлари (қарорлари) юзасидан
низолашиш тўғрисидаги;
-
нотариал ҳаракатни амалга ошириш, фуқаролик ҳолати
далолатномаларини ёзишни рўйхатга олиш рад этилганлиги ёки
нотариуснинг ёхуд фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органи
мансабдор шахсининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) юзасидан низолашиш
тўғрисидаги;
-
давлат рўйхатидан ўтказишни рад этиш ёхуд белгиланган муддатда
давлат рўйхатидан ўтказишдан бўйин товлаш устидан шикоят қилиш
тўғрисидаги ишлар бўйича келишув битимининг тузилишига йўл
қўйилмаслиги аниқ белгилаб қўйилган ва қонунда бундан ташқари
маъмурий суд томонидан ҳал этиладиган низо тоифаларининг бошқа
турларида келишув битимини тузишга чеклов қўйилмаган. Бошқа қонун
ҳужжатларида ҳам бунга нисбатан чеклов ўрнатилмаган.
Бундан англашиладики, МСЮтКнинг 27
-
моддаси билан белгилаб
қўйилган суд томонидан ҳал этиладиган ишлардан [3]:
-
маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг, давлат бошқаруви
органларининг, маъмурий
-
ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга
ваколатли бўлган бошқа органларнинг (бундан буён матнда маъмурий
органлар деб юритилади), фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг
ва улар мансабдор шахсларининг қонунчиликка мос келмайдиган ҳамда
фуқаролар ёки юридик шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан
қўриқланадиган манфаатларини бузадиган қарорлари, ҳаракатлари
(ҳаракатсизлиги) юзасидан низолашиш тўғрисидаги;
-
инвестициявий низолар бўйича;
-
рақобат тўғрисидаги ишлар бўйича низоларни судда ҳал этишда
тарафлар келишув битимини тузиши ва суд уни тасдиқлаши мумкин
бўлади.
Шунингдек, МСИЮтКнинг 27
-
моддаси иккинчи қисмида суд
фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ёки низолашилаётган
ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш
тўғрисидаги маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан юзага
келадиган, қонун билан ўзининг ваколатига киритилган бошқа ишларни
ҳам ҳал қилиши белгиланган.
Мисол учун, Ўзбекистон Республикасининг “Адвокатура тўғрисида”ги
Қонунининг 15
-
моддаси 2
-
қисми талабида лицензиянинг амал қилишини
тўхтатиб туриш адвокатга гувоҳнома берган адлия органининг ёки
адвокатлар палатасининг мурожаатига кўра маъмурий суднинг қарори
билан амалга оширилиши белгиланган.
Ёки Ўзбекистон Республикасининг “Давлат фуқаролик хизмати
тўғрисида”ги Қонунининг 52
-
моддасига кўра [4], Давлат органининг
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
48
қонунга
хилоф қарорлари, шунингдек улар мансабдор шахсларининг
қонунга хилоф ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) натижасида давлат
фуқаролик хизматчисининг бузилган, низолашилаётган ҳуқуқларини,
эркинликларини ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш Ўзбекистон
Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги
кодексида белгиланган тартибда амалга оширилиши белгиланган.
Бундан кўринадики, маъмурий суд томонидан ҳал этиладиган низо
тоифалари доираси кенгроқ ва алоҳида қонунлар билан маъмурий суднинг
судловига тааллуқли низоларда ҳам тарафлар ўртасидаги низо келишув
йўли билан ҳал этилиши мумкин.
Албатта бундай ҳолатда суд томонидан маъмурий органда
ихтиёрийлик (дискреция) мавжуд ёки мавжуд эмаслиги, келишув учинчи
шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига дахлдор бўлган
шартларни назарда тутмаслигига алоҳида эътибор қаратилади.
Асосийси
қонуншунос
маъмурий
ва
оммавий
ҳуқуқий
муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни судда ҳал этишда келишув
тартиб таомилларини қўллашга маълум бир чегараларда йўл қўйганлиги
қонунчиликнинг маълум маънодаги ривожидир.
Маъмурий ва
оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган
низоларда келишув тартиб
-
таомилларини қўллашда ривожланган
мамлакатлар Германия, Россия, Франция ва бошқа давлатлар
қонунчилигида ҳам маълум чегаралар ўрнатилган.
Олимларнинг ҳам бу борадаги фикрлари турличадир. Кўпчилик
олимлар маъмурий низоларни юстицияда ҳал этишда чекловларни
ўрнатиш зарурлигини таъкидлашади.
Манфред Штендр фикрига кўра, маъмурий низоларни ҳал қилишда
суд томонидан келишув битимини қўллаш мумкин эмас деб ҳисоблаш
суднинг нохолислигини англатади. Чунки, икки тараф низони ҳал қилишда
қонуний бўлган ҳолатда келишувга эришишга рози бўлса, қонунчилик
бунга йўл қўйиши керак [5].
Демак,
юқорида
келтирилган
асослар
ва
Ўзбекистон
Республикасининг
МСИЮтКнинг
1261
-
моддаси
ва
27
-
моддаси
талабларидан
келиб чиқиб суд томонидан маъмурий низоларни ҳал этишда
келишув тартиб
-
таомилларини қўллаш мумкин бўлмаган низо тоифалари
аниқ белгиланган ва МСИЮтКнинг 27
-
моддаси биринчи қисмининг 1, 3, 4
ва 5
-
бандларида назарда тутилган ишлар бўйича келишув тартиб
таомилларини қўллаш мумкин эмас ва бундан ташқари қонунчилик билан
маъмурий суднинг иш юритувига тааллуқли бўлган низоларда умумий
асослар мавжуд бўлса келишув
-
тартиб таомилларини қўллаш, келишув
битимини тузиш мумкин.
Бундан ташқари маъмурий судда низоларни ҳал этишда келишув
битимини қўллаш учун умумий талаблар ҳам белгиланган бўлиб, тарафлар
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
49
ўртасида келишувни амалга ошириш учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари ва
қонуний манфаатларига дахлдор бўлган шартларни назарда тутмаслиги,
келишув вакиллар томонидан тузилмаслиги ҳақидаги талаблар ҳам
мавжуд.
Бундан кўришимиз мумкинки, маъмурий низоларда келишув
битимини тузишга қонунчилик йўл қўйса
-
да, уни қўллаш имкониятлари
торайиб боради.
Аммо бугунги кунда маъмурий судлар томонидан кўрилаётган низо
тоифаларини таҳлил қиладиган бўлсак, низо фақатгина аризачи ва
жавобгар ўртасида юз берган, учинчи шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига
ушбу низо дахл қилмайдиган ҳолатларни кўплаб учратиш мумкин.
Маъмурий суд ишларини юритишда маҳаллий давлат ҳокимияти
органлари, божхона органлари, солиқ органлари, адлия органлари, молия
органлари, қўмиталар, агентликлар ва бошқа давлат бошқарув органлари
жавобгар бўлган ишларда низо фақатгина аризачи билан боғлиқ
ҳолатларни кўплаб учратиш мумкин.
Мисол учун бир тадбиркорлик субъектининг солиқ органи мансабдор
шахсларининг хатти
-
ҳаракатлари, қарорлари юзасидан низолашиш
тўғрисидаги аризаси бўйича талаб асосан солиқ органи томонидан
тадбиркорлик субъекти фаолиятида ўтказилган солиқ текшируви бўйича
мансабдор шахсларнинг ғайриқонуний хатти
-
ҳаракатлари
ёки қарорлари
юзасидан низолашилади ва бу низо кўп ҳолатда аризачи ва жавобгарга
тааллуқли бўлиб, низо учинчи шахсларнинг манфаатларига дахл қилмайди.
Ёки аризачи жисмоний шахснинг жавобгар Бюджетдан ташқари
пенсия жамғармаси томонидан унга нисбатан пенсияни ҳисоблашда иш
стажининг маълум бир даври инобатга олинмаганлигидан норози бўлиб
судга берилган аризаси бўйича ҳам низо фақат аризачи ва жавобгарга
тааллуқли бўлади ва учинчи шахсларнинг манфаатларига даҳл қилмайди.
Шунингдек, аризачи жисмоний ёки юридик шахснинг жавобгар
божхона органларининг аризачи номига келган товарнинг бир божхона
режимидан иккинчи бир божхона режимига ўтказиш ҳақидаги талаби
асоссиз рад этилганлиги бўйича ариза талаби ҳам кўп ҳолатларда
фақатгина аризачи ва жавобгарга тааллуқли бўлиб, низо учинчи
шахсларнинг манфаатларига дахл қилмайди.
Суд амалиётида бу каби мисолларни кўплаб учратиш мумкин.
Демак, маъмурий низоларни судда ҳал этишда учинчи шахсларнинг
манфаатларига дахлдор бўлмаган низолар кўп ва бу жиҳатдан ҳам
маъмурий низоларда келишув тартиб
-
таомилларини қўллаш кенг доирада
амалга оширилиши мумкин.
Фикримизча қонунчилик айрим маъмурий низо тоифаларида низо
предмети учинчи шахс манфаатларига таъсир кўрсатганда ҳам келишув
битимида учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
50
дахлдор бўлган шартларни уларнинг розилиги билан киритишга йўл
қўйиши лозим.
Ушбу фикримизни тадқиқот иши доирасида асослантириб берганмиз.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, низоларни судда кўришда маъмурий
ва оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг
келишув процедурасини қўллаш мумкин бўлган тоифасида эканлигини
аниқлаш, шунингдек, ушбу низо бўйича низоли ҳолатни ҳал этишда
маъмурий органга ихтиёрийлик берилганлигини аниқлаш, низо предмети
бўйича келишув шартлари учинчи шахсларнинг манфаатларини назарда
тутмаслик шарти билан келишув тартиб
-
таомилларини қўллаш мумкин.
Шунингдек, юқоридаги асосларга кўра, МСИЮтКнинг 1261
-
моддаси
олтинчи қисми “учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний
манфаатларига дахлдор бўлган шартларни назарда тутадиган ишлар
бўйича келишув битимининг тузилишига йўл қўйилмаслиги” жумласини
“учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига дахлдор
бўлган шартларни назарда тутадиган ишлар бўйича келишув битими
уларнинг розилиги билан тузилиши мумкин” жумласига ўзгартирилиши
лозим.
Бундан ташқари, судда низоларни ҳал этишда келишув тартиб
-
таомилларини қўллашни кенгайтириш учун судда келишув процедураси
билан
шуғулланадиган
алоҳида
медиатор
-
судьялар
корпусини
шакллантириш лозим.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 12
сентябрдаги ПФ
-158-
сонли ““Ўзбекистон
-
2030” стратегияси тўғрисида”ги
Фармони.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 29 январдаги
ПҚ
-107-
сонли “Давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва
тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг самарали ҳимоя этилишини
таъминлаш ҳамда аҳолининг судларга бўлган ишончини янада ошириш
чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги қарори.
3. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш
тўғрисидаги кодекси.
4. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат фуқаролик хизмати
тўғрисида”ги Қонуни.
5. Берлин шаҳар маъмурий судининг нафақадаги судьяси Манфред
Штендр маърузаси, Германия халқаро ҳамкорлик (
GIZ
) ташкилоти ва
Судьялар олий мактаби ҳамкорлигида ўтказилган “Маъмурий суд
ишларини юритишда долзарб масалалар” мавзусидаги семинар тренинг,
18.02.2023 й.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
51
6. Шаҳарсозлик нормалари ва қоидалари –
Қурилиш ва уй
-
жой
коммунал хўжалиги вазирлиги (
mc.uz)
7. Ўзбекистон Республикасининг “Маъмурий тартиб
-
таомиллар
тўғрисида”ги Қонуни
8. Prof. Dr Max-
Jürgen Seibert is a judge
-mediator at the Higher
Administrative Court of Northrhine-Westfalia and Dr Matthias Keller is a judge-
mediator at the Administrative Court in Aachen.
9. Ушбу кейс учун Тошкент туманлараро маъмурий судининг 5
-1001-
****/*53-
сонли маъмурий иши асос қилиб олинди.
10. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси.
11. Ўзбекистон Республикасининг “Маъмурий тартиб
-
таомиллар
тўғрисида”ги Қонуни.
