"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
76
СЕКЦИЯ
№
3.
Исторические науки
KUCHLI IJTIMOIY HIMOYA TIZIMINING ASARLARDA
YORITILISH TARIXI
Yunusxo
‘jayev Habibulla Zafar o‘g‘li
Urganch davlat universiteti mustaqil tadqiqotchisi
https://orcid.org/0009-0004-0455-3507
Annotatsiya:
Maqolada muallif tomonidan insonlar ijtimoiy siyosatga
davlatda kuchli ijtimoiy imkoniyatlar berilgan sharoitdagina erisha olishi haqida
oʻz fikrlarini bayon et
gan.
Kalit so‘zlar
:
sharq, tarixiy-madaniy, iqtisodiy-siyosiy, ijtimoiy, siyosat, oila,
soliq, dinor, vaqf, Oʻzbekiston, davlat, axborot, resurs, risk, gʻoya.
Аннотация
:
В статье автор рассматривает, что люди могут
осуществлять социальную политику только
при наличии сильных
социальных возможностей в государстве. Социальная возможность
означает способность распределять места, полномочия, уровни, позиции и
привилегии на социальной лестнице. Автор подчеркивает, что на это
распределение влияет парадигма экономических возможностей. Например,
доход или богатство, являясь экономическими возможностями, также
определяют социальный статус.
Ключевые слова
:
Восток, историко
-
культурный, экономико
-
политический, социальный, политика, семья, налог, динар, дар, Узбекистан,
государство, информация, ресурс, риск, идея.
Annotation:
In the article the author the fact that people can achieve social
policy only in the conditions of strong social opportunities in the state. Social
opportunity means the ability to distribute places, powers, levels, positions,
privileges on the social ladder. Of course, this distribution is influenced by the
paradigm of economic opportunities. For example, despite the fact that income or
wealth are economic opportunities, they also describe social status.
Keywords:
east, historical-cultural, economic-political, social, politics, family,
tax, dinar, endowment, Uzbekistan, state, information, resource, risk, idea.
Ijtimoiy hayot jamiyatdagi turli ijtimoiy qatlam vakillarining turmush tarzi
va ularning xatti-harakatlarining mushtarak tizimi
bo‘lib
, u turli hodisalarga
nisbatan ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida yuzaga keladi. Ijtimoiy siyosatning
sub’
yektlari davlatning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi organlari, ish
beruvchilar, kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalari hisoblanadi.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
77
Ijtimoiy himoya tizimi quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
-ijtimoiy adolat va tenglik;
-
ijtimoiy mas’uliyat;
-ijtimoiy sherikchilik;
-ijtimoiy kafolatlar.
Davlat ijtimoiy siyosatining asosiy mezonlarini aholining turmush darajasi
va sifatini yaxshilash tashkil etadi. Aholining turmush darajasi odamlarning zarur
moddiy va
ma’naviy
ne’matlar
bilan
ta’min
langani, bandligi, shuningdek,
“inson
taraqqiyoti
–
bilimi, salomatligi, shaxsiy ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlari
hamda uning yashash shart-sharoitlari, uy-joyga egaligi, atrof muhitning ahvoli,
iqtisodiy va ijtimoiy ehtiyojlari qondirilishini ifodalovchi mezonlar asosida
aniqlanadi”
[1].
Ijtimoiy siyosatning nazariy jihatlari haqida
so‘z
yuritganda unda shaxs,
davlat va jamiyatning
o‘zaro
dialektik aloqadorligi muhim rol
o‘ynaydi
. Shu bois,
ijtimoiy hayotni tartibga solish va uni yanada takomillashtirishda shartli ravishda
quyidagi uchta jihatni
e’tiborga
olish muhim ahamiyat kasb etadi. Ular
quyidagilardir:
1.
Shaxsning ijtimoiy rivojlanishi (mikro darajada);
2.
Davlatning ijtimoiy rivojlanishi (makrodaraja);
3.
Korxonalar, tashkilotlar va tijorat kompaniyalarining ijtimoiy rivojlanishi
(mezo-
daraja). Shaxsning ijtimoiy rivojlanishi (mikro darajada), bu inson o‘zligini
anglashi, o‘zini o‘zi boshqara olishi, uning shaxsiy ko‘nikma va paradigmalari
asosida shakllanadi, Ya’ni, uning bilimi va a
xloqi
y ko‘nikmalarini o‘lchash uchun
ijtimoiy muhitning o‘rni katta, shu asosdan u ma’lum ijtimoiy birliklar, oil
a,
mahalla, atrofdagilar ta’siri ostida yuzaga keladi.
To‘g‘ri, shaxsning ijtimoiy rivojlanishi avval
a
mbor insonning o‘ziga bog‘liq
bo‘lsa
-
da, ijtimoiy so‘zining ma’no va mazmunidan kelib chiqib, tahlil etilsa, uning
rivojlanishida jamoa katta rol o‘ynaydi. Ya’ni, shaxsning ijtimoiy ko‘nikmalaridan
tashqari uning barcha shaxsiy qobiliyatlarini, funksional vazifa va bilimlarini,
mavjud bo‘lgan
ma’lumotlar miqdorini atrofdagilar qiziqishlari bilan
uyg‘unlashtirish kerak bo‘ladi.
Davlat darajasida jamiyatning ijtimoiy rivojlanishi o‘z
-
o‘zidan ayonki, uning
barcha a’zolarining sa’y
-
harakatlari bilan vujudga keladi, ya’ni bunda insonlar
o‘rtasidagi o‘zaro pro
gressiv muloqotlar tizimi shakllanadi. Har bir mintaqada
o‘ziga xos o‘xshash ijtimoiy resurs shakllanadi va keyin butun mamlakat bo‘ylab
birlashadi. Davlat miqyosida jamiyat rivojini ta’minlash uchun barcha ijtimoiy
sub’
yektlar (ijtimoiy fondlar, uyushmalar, mahalla va boshqalar) bir maslak sari
yakdil qadam tashlashi, ular ish faoliyati muvofiq bo‘lishi muhim. Yoki ma’lum bir
hududda xo‘jalik yurituvchi sub’
yektlarning iqtisodiy faoliyatini yaxshilash ham
zarur. So‘ngra har bir ijtimoiy sub’
y
ektning ish natijalariga ko‘ra jamiyat ijtimoiy
fundamenti
shakllanadi. To‘plangan ta
jribalar pirovardida jamiyatning ijtimoiy
rivojlanish darajasini belgilaydi.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
78
Endi sharq xalqlarida ijtimoiy masalalarga oid qarashlarga
e’tibor
qaratsak.
Masalan, xalq turmush tarzi bilan
bog‘liq
oila va jamiyat hayotining turli
masalalari sharq xalqlari tarixi hamda madaniyatining qadimgi merosi
zardushtiylikka oid adabiyotlarda
o‘z
ifodasini topgan. Ularda
o‘sha
davrning
axloqiy, falsafiy va ijtimoiy
g‘oyalarini
aks ettiruvchi zardushtiylar turmush tarzi,
kishilar
o‘rtasidagi
o‘zaro
munosabatlarga oid fikrlar
o‘sha
davrda va undan
so‘ng
jamiyatdagi ijtimoiy-falsafiy qarashlarning takomillashishi uchun asosiy manba
bo‘lib
xizmat qilgan [3].
XV asrda yashagan diniy ulamo
Xo‘ja A
hror Valiyning
“
Manoqibi Xoja Ahror
”
asarida keltirilishicha, Umar Shayx Mirzo Toshkent aholisiga soliq solganida
250.000 dinor miqdordagi bir yillik soliqni uning o‘zi to‘lab yuborganligi ma’lum.
Ma’lum muddat o‘tgach, yana 70.000 dinorni ham o‘zi
to‘lagan. Ushbu sa
xovatli
ishni Xoja Ahror xalq oldida obro‘ e’tibor qozonish uchun emas, balki o‘sha
murakkab vaziyatlarda xalq gardaniga tushgan og‘ir yukni yengillashtirish uchun
qilgan [4].
Shuningdek, yaqin tariximizga murojaat qilsak, 1941-1945 yillardagi
ikkinchi jahon urushining og‘ir damlarida o‘zbek xalqi front hududlaridan
O‘zbekistonga ko‘chirib keltirilgan xalqlarga nisbatan haqiqiy bag‘rikenglikni
namoyon etgan. Jumladan, Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Polsha kabi
davlatlardagi front oldi viloyatlaridan
O‘zbekistonga ko‘chirib keltirilgan aholiga
insonparva
rlik ko‘rsatilgan. Masalan, urush yillarida O‘zbekistonga 1 mlndan
ortiq kishi ko‘chirib keltirilgan bo‘lsa, shulardan 240 000 dan ko‘prog‘i bolalar edi
[7].
Shunday
og‘ir
damlarda ularga ijtimoiy yordamlar
ko‘rsatilib
, evakuatsiya
qilinganlar mahalliy oilalarga, bolalar uylariga, maxsus maktablarga
joylashtiriladi.
Xalq boshidan kechirgan og‘ir Stalin qatag‘onlari yillari va ikkinchi
jahon urushi yillari ko‘plab qiyinchiliklarni ko‘
rgan koreyslar, nemislar, turklar,
polyaklar, ruslar, greklar, yahudiylar, qrim-tatar va boshqa millat vakillari
O‘zbekistonga ko‘chirilgan bo‘lib, ular uchun O‘zbekiston ikkinchi Vatanga
aylandi. Chunki ular shu yerda yashab qoldilar, shu yerda tarbiya topib, kamolga
yetdilar.
Davlatimiz milliy mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng barcha sohalarda
bo‘lgani kabi ijtimoiy sohada ham ulkan islohotlar boshlandi. Jamiyat va
davlatning alohida e’tiboriga mu
h
toj qatlam vakillariga doimiy g‘amxo‘rlik
ko‘rsatilib, qo‘llab
-quvvatlanmoqda. Masalan, ijtimoiy siyosatning rivojlanish
tendensiyasiga muvofiq, agar 1990-yil respublikada xarajatlarning 31 foizi
ijtimoiy sohalarni moliyalashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa
, bugungi kunga kelib
ushbu ko‘rsatkich 60 foizni tashkil etadi. Uning asosiy qismi ta’lim, sog‘liqni
saqlash va ijtimoiy ta’minot sohalariga yo‘naltiriladi. Ijtimoiy yo‘nalishlarda olib
borilgan izchil islohotlar natijasida mamlakatimizda aholi yalpi daromadlari 12,2
barobar oshdi. Aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi 67 yoshdan 73,2 yoshga
yetdi. O‘zbekiston ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha dunyoning rivojlangan davlatlari
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
79
darajasiga yaqinlashdi [8].
2021-yilgacha
bo‘lgan
davrda respublikada
kambag‘allikni
kamaytirishga
qaratilgan chora-tadbirlar natijasida aholi jon boshiga real jami daromad 43,9
foizga,
o‘rtacha
hisoblangan nominal oylik ish haqi 79,7 foizga yoki 2016-yildagi
1293,8 ming
so‘mdan
2019-yilda 2324,5 ming
so‘mga
oshdi. Jahon bankining
“O‘zbekiston
fuqarolarini
tinglab”
loyihasi doirasida, uy
xo‘jaliklari
orasida
o‘tkazilgan
so‘rovnoma
natijalariga
ko‘ra
, 2020-yilning yanvar-mart oylari uchun
o‘rtacha
kambag‘al
xonadonning oylik daromadi taxminan 1,5 million
so‘mni
tashkil etib, taqqoslama narxlarda bu
ko‘rsatkich
o‘tgan
yilning mos davriga
nisbatan 12 foizga oshgan [9].
Mazkur islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad xalq manfaati, yurt
tinchligi va vatan taraqqiyoti deyishimiz mumkin. Ularning tag zamirida esa
ijtimoiy davlatchilikni rivojlantirish va takomillashtirish yotadi. Ijtimoiy davlat,
avvalo, ishsizlikdan himoyalanish, kafolatlangan sifatli
ta’lim
, malakali tibbiy
yordam, barcha uchun teng imkoniyatlar, oilalar, bolalar, ayollar, qariyalar,
nogironligi bor shaxslarni har tomonlama
qo‘llab
-quvvatlash
kabi ko‘plab
vazifalarni o‘z zimmasiga oladi. Shuning bilan birga,
yashash uchun zarur
resurslar
–
ichimlik suvi, tabiiy gaz, elektr energiyasi, transport va boshqa
qulayliklar bilan
ta’minlanis
h, majburiy mehnatga taqiq
qo‘yish
ham ijtimoiy
davlatda muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoy
ev ta’kidlaganidek:
“...
ijtimoiy davlatda hech kim
e’tibordan
chetda
qolmaydi,
o‘z
muammolari bilan
yolg‘iz
tashlab
qo‘yilmaydi”
[10].
XULOSA.
Keltirilgan misollar tarixda ham o‘zbek xalqida odamlarga
ijtimoiy ko‘mak berish, ularga yordamlar ko‘rsatish an’anasi ma
v
jud bo‘lganligini
tasdiqlaydi. Ya’ni, tarixda ham saxovatli insonlar doimo xalq dardini ko‘zlab ish
yuritgan
ligiga guvoh bo‘lish mumkin. Bu esa tarixdan zarur xulosalar chiqarib,
kelajakda
aholini
ijtimoiy
himoya
qilish
mexanizmlarini
yanada
mustahkamlashni, uning maqsadli yo‘nalishlarini belgilab olishni nazarda tutadi.
Markaziy Osiyoda joyla
shgan O‘zbekistonda bugungi kunda tarixiy an’analarga
asoslangan holda, g‘arb mamlakatlaridan farqli ravishda aholini ijtimoiy himoya
qilish prinsipiga amal qilinadi.
Ya’ni aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi davlat
ich
ki siyosatining ustuvor yo‘nalishi
sanaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Q. Abdurahmonov,
Oʻzbekistonda inson omili va manfaatlari
-eng oliy
qadriyat. Iqtisodiy, ilmiy-tahliliy risola.
–Toshkent.: Gʻafur Gʻulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2017.-B 189.
2.
Маковелский
А
.
О
.
Авеста
.
—
Баку
, 1960.
–
С
. 89-92;
Бойс
М
.
Зороастрийцы
:
Верования
и
обычаи
.
—
М
.:
Наука
, 1988.
–
С
. 200-201;
Дорошенко
Е
.
А
.
Зороастрийцы
в
Иране
.
—
М
.:
Наука
, 1982.
–
С
. 84-99; T.
Mahmudov, Avesto haqida.
–
T.: Sharq, 2000.
–
B. 13; Tohir Karim. Muqaddas
Avesto izidan.
–
T., 2000; H. Homidov, Avesto fayzlari.
–
T., 2001.
–
B. 57-61; Avesto
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
80
yasht kitobi / Isxoqov M. tarjimasi.
–
T.: Sharq, 2001; Avesto tarixiy badiiy
yodgorlik / Asqar Mahkam tarjimasi.
–
T.: Sharq, 2001.
3.
Z. Qutiboyev, Xoja Ahror Valiy. T
. “Fan”. 1996. 82 bet
.
4.
M.
Choʻqay Istiqlol jallodlari.
-T.:
Gʻafur Gʻulom
nomidagi Adabiyot va
sanʼat nashriyoti.
1992, 6-
bet.; Behbudiy. Tanlangan asarlar. Soʻz boshi. T;
Maʼnaviyat, 1999, 28
-b.; M. Abdurashidxonov Xotiralarim. -T.: Sharq. 2001.;
Avloniy. Tanlangan asarlar 1, 2 jildlar. Maʼnaviyat. 1998; Behbudiy
. Tanlangan
asarlar, Maʼnaviyat. 1999, Fitrat. Tanlangan asarlar 1,2,3 jildlar, 2000
-2003.;
Behbudiy M. Turkiston madaniy muxtoriyati loyihasi. Jahon adabiyoti, 2003-yil,
avgust, 146-
b.; Doʻstqorayev B. Oʻzbekistonda yangi davlatchilik maʼrifati.//
Jamiyat va boshqaruv,1997-yil,2-son,13 bet.
5.
Taraqqiyotning “oʻzbek modeli” –
xalqimiz farovonligining muhim omili
// https://birinchi-prezident.uz/?p=207.
6.
Aholini ijtimoiy qoʻllab
-
quvvatlash tizimidagi muammolarni aynan qoʻlda
boshqarish
rejimida
hal
etishga
toʻgʻri
kelmoqda
//
https://kun.uz/news/2020/08/11/aholini-ijtimoiy-qollab-quvvatlash-
tizimidagi-muammolarni-aynan-qolda-boshqarish-rejimida-hal-etishga-togri-
7.
Prezident Konstitutsiyada “Oʻzbekiston —
ijtimoiy davlat” degan gʻoyani
mustahkamlashni taklif qildi // https://daryo.uz/k/2022/06/20/prezident-
konstitutsiyada-ozbekiston-ijtimoiy-davlat-degan-goyani-mustahkamlashni-
