"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
105
СЕКЦИЯ №
5.
Медицинские
науки
CISTANCHE MONGOLIKA EKSTRAKTINING UMUMIY
FARMAKOLOGIK XUSUSIYATLARI VA ANTIDEPRESSANT FAOLLIGI
Rahimova Nigina Furqat qizi
Toshkent pediatriya tibbiyot instituti, assistant
Mamatova Nodira Muxtorovna
Toshkent pediatriya tibbiyot instituti, tibbiyot fanlari doktori, dotsent
Kirish
Zamon jadallik bilan rivojlanayotgan bir paytda, insoniyatga o’z ta’sirini
ko’rsatmay qolmayapti. Ma’lumotlarni ko’pligi, shovqin
-suron, internet
rivojlanishi va boshqalar inson psixikasiga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Bugungi
kunda antidepressant preparatlariga talab kuchaymoqda. Albatta preparatning
nojoyi ta’siri kamligi, qabul qilish intervali uzoqligi va tabiiyligi ko’p taraflama
qulayliklarga olib keladi. Ushbu ilmiy maqolada Supurgi oilasiga mansub
Cistanche o'simliklarining toksik- farmakologik xususiyatlari keltirilgan. Hozirgi
vaqtda mahalliy o'simliklardan samarali dorivor moddalarni topish juda muhim.
Cistanche an'anaviy Xitoy tabobatida keng qo'llaniladi. Chet elda Cistanche
tubulosa osteoporoz (OP), Altsgeymer kasalligi (AD) va erkaklar jinsiy
disfunktsiyasini (MSD) davolashda keng qo'llaniladi. Cistanches Herba - buyrak
etishmovchiligi, ayollarning bepushtligi, patologik ajralmalar va qarilikdagi
qabziyatni davolash uchun qo’llaniladi. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, biz
Oʻzbekiston Respublikasining Fargʻona viloyatida oʻsadigan Cistanche mongolica
turidan tayyorlangan ekstraktning ba'zi farmakologik xususiyatlarini va o'tkir
toksikligini, undan tashqari antideprassant xususiyatini tahlil qildik. Ushbu
tadqiqot haqida ma'lumot quyida keltirilgan.
Tadqiqot maqsadi
O'simlikning yer usti va er osti qismlaridan ajratilgan ekstraktning o'tkir
toksikligi va umumiy farmakologik xususiyatlari, hamda antidepressant
xususiyatini aniqlash.
Materiallar va tadqiqot usullari
Akademik S.Yu. Yunusov nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi O'simlik moddalari kimyosi institutida tajribalar o'tkazildi. Tadqiqot
ob'ekti Farg'on viloyati Yozyovon tumanida joylashgan Farg'ona davlat tabiat
yodgorligidan to'plangan Cistanche mongolica o'simligining poyasi 80% etanol
bilan ekstraksiya qilingan. Hayvonlar tasodifiy tanlab olingan va laboratoriya
sharoitlariga moslashishga imkon berish uchun qabul qilishdan oldin kamida 5
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
106
kun davomida o'z qafaslarida saqlangan. Tajribalar 1.5-
2 kg og’rlikdagi
quyonlarda, og'irligi 200-220 g bo'lgan oq labarator kalamushlar va vazni 18-22
g bo'lgan oq sichqon o’tkazildi. Hayvonla
r bilan barcha muolajalar tajribalar yoki
boshqa ilmiy maqsadlarda qo'llaniladigan umurtqali hayvonlarni himoya qilish
bo'yicha Evropa konventsiyasining xalqaro tavsiyalari talablariga muvofiq
amalga oshirildi.
Tajribalarda moddaning harakatlanish aktivli
gi, α
-adrenomimetik fenamin
ta’sirini yuzaga keladigan harakat faolligi (R.Rothman at al., 2001), “ochiq
maydon” usulida harakat va qidiruv faolligi (Hall C. 1936), arekolin yordamida
chaqirilgan so‘lakaylik hamda tremorga qarshi faolligini hamda spetsifik
depressiyaga qarshi hayvonlarni majburiy suzish davomiyligiga (Porsolt R. at
al.1977) va “sichqonlarning dumidan osish” testi (Steru L., et al. 1985) modellarda
olib borildi.
Preparatning mahalliy ta’sirlovchi xususiyatini o'rganish uchun tajriba
quyonlarida orqa terining oldindan kesilgan (4x5 sm) joyiga surtish orqali
o'tkazildi. Cistanche mongolica ekstrakti har kuni 20 kun davomida 4 tomchi
eritma sifatida qo'llanilgan. Hayvonlarning nazorat guruhi xuddi shunday
sharoitda fiziologik eritma bilan ishlov berildi.
Preparatning ko'zning shilliq qavatga ta'sirini o'rganish uchun quyon
ko'zining konyuktiva qopiga o’rganilayotgan moddani tomizib baholandi.
Preparatning kumulyativ xususiyatini o’rganish maqsadida, oq
kalamushlarda tajriba o'tkazib o'rganildi. Cistanche mongolica ekstrakti 20 kun
davomida har kuni 50-100 mg/kg va 200 mg/kg dozalarda qo'llanilgan. Xuddi
shunday sharoitda hayvonlarning nazorat guruhiga fiziologik eritma yuborildi.
Tajriba davomida umumiy holati, vazni, xulq-atvori, bosh terisi, shilliq pardalar
holati, oziq-ovqat va suv iste'moli nazorat qilindi.
Preparatning ruxsat etilgan dozasi tajriba boshlanishidan boshlab 21-kuni
qorin bo'shlig'iga kiritildi. Nazorat hayvonlariga 21-kuni shu kabi rejimdan
foydalangan holda fiziologik eritma kiritildi.
Steru L. usuli bo‘yicha “dumi bilan osilgan sichqonlar" sinovi. Tajriba ikki
bo‘lmaga bo‘lingan holda 60x20x20 sm o‘lchamli kamerada olib bori
ldi.
Tajribadan 45 daqiqa oldin (farmakologik faollikning eng yuqori vaqti)
hayvonlarga o‘rganiluvchi birikma kiritildi. Sichqon dumining uchidan 1,5 sm
masofada yopishqoq tasma leykoplastir yordamida yopishtirib qo’yildi. Poldan
hayvonning burunigacha bo‘
lgan masofa 10 smni tashkil etishi kerak. 6 daqiqa
davomida immobilizatsiyaning umumiy davomiyligi (harakatsiz osilish) bir
vaqtning o‘zida ikkita hayvonda qayd etildi. Immobilizatsiya (xulq
-atvor
umidsizligining ko‘rsatkichi) depressiyaning klinik belgisi
dir. Eksperimental
guruhlardagi hayvonlarda immobilizatsiya davomiyligining nazoratga nisbatan
kamayishi moddada antidepressant xususiyatlarining mavjudligini anglatadi.
Porsolt R. usuli bo‘yicha majburiy suzish davomiyligiga moddalarning
ta’siri. Ushbu usul antidepressant faollikka ega bo‘lgan moddalarni aniqlashning
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
107
eng asosiy tekshiruv usuli hisoblanadi. Oq sichqonlarda o‘rganilayotgan
moddalarning majburiy aktiv va passiv suzishga, hamda immobilizatsiya
holatining yashirin davriga ta’siri o‘rganildi. Ha
r bir tajribada 6 ta hayvon
ishlatilgan. Antidepressantlar ta’siri ostida, ularning ta’sir mexanizmidan qat’iy
nazar, hayvonlarning faolligi oshadi va harakatsizlik (immobilizatsiya) vaqti
kamayadi.
Natijalar va uning muhokamasi. Ta’sirlovchi xususiyatini
o'rganish uchun
o'tkazilgan tajribalar shuni ko'rsatdiki, preparat teriga qayta-qayta qo'llanganda
(20 marta) teriga ta’sirlovchi xususiyat ko'rsatmadi. Ko'zning konyuktiva qopiga
kiritilganda shilliq qavatning giperemiyasi va ko’z yoshlanishi yo'q edi.
Kumulyativ ta'sirni o'rganish natijalari shuni ko'rsatdiki, preparat tajriba
davomida umumiy holat va xatti-harakatlarda sezilarli o'zgarishlarga olib
kelmadi. Barcha hayvonlar ovqatni yaxshi iste'mol qildilar va vazni ortdi.
Hayvonlarning o'limi qayd etilmagan.
Shuning uchun, Cistanche ekstrakti mongolica hayvonlarning tanasida
moddiy to'planishga olib kelmaydi degan xulosaga kelindi.
Cistanche mongolica o‘simligi ekstraktining L. Steru usuli bo‘yicha oq
sichqonlarning dumidan osilish vaqti davomiyligiga ta’
sirini kuzatganimiz. Oq
sichqonlarda o‘tkazilgan tajribalarda ekstraktni 50, 100 va 200 mg/kg do’zada
yuborib kuzatildi. Uning faolligini ishonchliligini tekshirish maqsadida, hozirgi
kunda keng qo’llaniladiga vatanlab ta’sir ko’rsatadigan fluoksetin prepa
rati
tanlandi. Solishtirma preparat fluoksetin 10; 20 va 30 mg/kg dozada og‘iz orqali
yuborib o‘rganildi. Tajriba 6
-
daqiqa vaqt davomida o‘rganildi. Harakatli va
harakatsiz vaqtlari soniyalarga bo‘lib hisoblandi. Olingan natijalar bo‘yicha
ko‘rsatkichlar 3
-
jadvalda ko‘rsatilgan.
1-jadval
Cistanche mongolica o‘simligi ekstrakti va solishtirma preparat
fluoksetinning oq sichqonlardagi dumidan osilish vaqti
davomiyligiga ta’siri
№
Moddalar va
guruhlar
Dozalar
mg/kg
Harakatchanlik
davri
Harakatsizlik
davri
Samarasi %
larda
1. Nazorat guruhi
151
209
-
2.
Cistanche
mongolica
50
194.8
165.2
+21
100
200
160
+23.4
200
205.6
154.4
+26.1
3.
Fluoksetin
10
177.9
182.1
+13
20
185.7
174.3
+16.6
30
216.9
143.1
+31.5
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
108
Xulosa
Shunday qilib, o'rganilgan dozalarda 50; 100 va 200 mg/kg terini bezovta
qilmaydi. Ko'zning koyunktiva qopiga kiritilganda shilliq qavatning giperemiyasi
va ko’z yoshllanishi yo'q edi. Kumulyativ xususiyatga eg
a emas. Porsolt R. usulida
tekshirilganda antidepressantlar ta’siri ostida, ularning ta’sir mexanizmidan
qat’iy nazar, hayvonlarning faolligi oshdi va harakatsizlik (immobilizatsiya) vaqti
kamaydi. Steru L. usulida tekshirilganda shuni qayt edikki, Cistanche mongolica
o‘simligi ekstraktining barcha dozalarida deyarli bir xil ko‘rsatkich nazorat guruhi
bilan solishtirganda, 21-
26% gacha yuqori natija ko‘rsatgan. Solishtirma preparat
fluoksetin esa, nazorat guruhidan 13-
31,5% gacha yuqori ko‘rsatdi hamda
Cist
anche mongolica o‘simligi bo‘yicha deyarli bir xil faollikni namoyon qilgan.
