"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
109
СЕКЦИЯ №
1.
Юридические науки
SOLIQLAR VA YIG‘IMLARNI UNDIRISH UCHUN ISH HAQIDAN
USHLAB QOLISH
Usmanova Dilrabo Bultakovna
Toshkent davlat yuridik universiteti magistranti
E-mail: dilrabova.555@gmail.com
Davlat va fuqarolarning o‘zaro munosabatlarida soliqlar va yig‘imlar
muhim o‘rin egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63
-
moddasiga muvofiq fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar v
a yig‘imlarni
to‘lashi shartligi keltirib o‘tilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 8
-moddasiga majburiylik
prinsipi belgilangan bo‘lib, unga muvofiq har bir shaxs ushbu Kodeksda
belgilangan soliqlar va unda nazarda tutilgan yig‘imlarni to‘lashi
shart. Hech
kimga soliqlar va yig‘imlarning barcha alomatlariga ega bo‘lgan, biroq ushbu
Kodeksda nazarda tutilmagan yoxud uning normalari buzilgan holda belgilangan
soliqlar va yig‘imlarni to‘lash majburiyati yuklatilishi mumkin emas.
O‘zbekiston Respub
likasining Mehnat kodeksi 269-moddasi ikkinchi qismi
1-
bandiga asosan xodimning yozma roziligidan qat’i nazar soliqlar va yig‘imlarni
undirish uchun uning ish haqidan ushlab qolinadi. Ushbu normani amaliyotda
to‘g‘ri tatbiq qilish uchun ish haqidan ushlab qolinadigan soliqlar va yig‘imlar
tarkibini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 16
-moddasiga asosan soliq
deganda ushbu Kodeksda belgilangan, O‘zbekiston Respublikasining Davlat
budjetiga yoki davlat maqsadli jam
g‘armasiga (budjet tizimiga) to‘lanadigan
majburiy beg‘araz to‘lov tushuniladi.
Mazkur moddaning ikkinchi qismida esa yig‘im tushunchasiga ta’rif
berilgan. Unga ko‘ra, yig‘im deganda budjet tizimiga ushbu Kodeksda yoki boshqa
qonunchilik hujjatlarida belgi
langan majburiy to‘lov tushuniladi, bu yig‘imning
to‘lanishi uni to‘lovchi shaxsga nisbatan vakolatli organ yoki uning mansabdor
shaxsi tomonidan yuridik ahamiyatga ega harakatlarni amalga oshirish, shu
jumladan unga muayyan huquqlarni yoxud ruxsat etuvchi hujjatlarni berish
shartlaridan biri bo‘ladi.
Ushbu moddaning uchinchi qismiga ko‘ra esa, shaxsning zimmasiga sud
tartibida yuklatilgan jarimalar va boshqa to‘lovlar, shuningdek qonunda
belgilangan hollarda mol-mulkni musodara qilish hamda boshqacha tarzda olib
qo‘yish soliqlar yoki yig‘imlar jumlasiga kirmasligi ko‘rsatib o‘tilgan.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
110
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 17
-moddasida soliqlar turlari
keltirib o‘tilgan. Xususan, ushbu moddaga asosan O‘zbekiston Respublikasi
hududida quyidagi soliqlar belgilanadi:
1) qo‘shilgan qiymat solig‘i;
2) aksiz solig‘i;
3) foyda solig‘i;
4) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;
5) yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;
5.
1) foydali qazilmalarni qazib olganlik uchun maxsus renta solig‘i;
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
7) mol-
mulk solig‘i;
8) yer solig‘i;
9) ijtimoiy soliq.
O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida qayd etilishicha (17
-modda),
O‘zbekiston Respublikasi hududida yig‘imlar belgilanishi mumkin. Yig‘imlarni
joriy etish, hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi ushbu Kodeksda hamda boshqa
qonunchilik hujjatlarida belgilanadi. Ushbu norma mazmunidan kelib chiqib
shuni aytish mumkinki, yig‘imlarning turlari Soliq kodeksida yoki boshqa
qonunchilik hujjatlarida aks e
tishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Soliq
kodeksini tahlil qilish orqali unda 2 ta yig‘im turi keltirib o‘tilganligini ko‘rishimiz
mumkin. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 17
-moddasi
uchinchi qismi, 455-moddasining birinchi qismiga ko
‘ra quyidagi yig‘im turlari
nazarda tutilgan:
1) chet davlatlar avtotransport vositalarining O‘zbekiston Respublikasi
hududiga kirganligi va uning hududi orqali tranziti uchun yig‘im;
2) alkogol mahsulotlarini realizatsiya qilish huquqi uchun yig‘imlar,
jumladan:
alkogol mahsulotlarini chakana sotish huquqi uchun yig‘im;
umumiy ovqatlanish korxonalari tomonidan alkogol mahsulotlarini
realizatsiya qilish uchun yig‘im.
O‘zbekiston Respublikasining 2021 yil 14 iyuldagi 701
-sonli
“Litsenziyalash, ruxsat berish
va xabardor qilish tartib-
taomillari to‘g‘risida”gi
Qonuniga muvofiq 50 ta faoliyat turini amalga oshirish uchun litsenziya, 122 ta
faoliyat turini amalga oshirish uchun ruxsat etish, 33 faoliyat turini amalga
oshirish uchun xabardor qilish uchun yig‘imla
r undirish belgilangan.
Yuqorida ta’kidlanganidek, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining
269-moddasi birinchi qismi 1-
bandida soliqlar va yig‘imlarni undirish uchun
xodimning yozma roziligidan qat’i ish haqidan ushlab qolish ko‘rsatib o‘tilgan.
O‘zbekiston Respublikasi hududida esa 9 ta soliq turi amal qiladi. Ta’kidlash
lozimki, ish haqi jismoniy shaxsning daromadi hisoblanganligi bois unga daromad
solig‘i undiriladi. Xodimning mehnatga haq to‘lash tarzida daromadlari esa soliq
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
111
solish obyekti hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 367
-moddasiga muvofiq, ish
haqi bo‘yicha daromad olingan sana quyidagicha aniqlanadi:
-
mehnatga haq to‘lash tarzida daromad olinganda bunday daromadning
olingan sanasi deb, soliq to‘lovchiga mehnat shartno
masi (kontrakti) asosida
mehnat majburiyatlarini bajarganligi uchun, unga daromadlar hisoblangan
oyning oxirgi kuni e’tirof etiladi, shuningdek mehnat to‘g‘risidagi qonunchilikda
nazarda tutilgan ish qidirish davriga kompensatsiya to‘langan sana e’tirof et
iladi;
- kalendar oy tugaguniga qadar mehnat munosabatlari bekor qilingan
taqdirda, soliq to‘lovchi tomonidan mehnatga haq to‘lash tarzida olingan
daromadning haqiqatda olingan sanasi deb unga daromad hisoblangan oxirgi ish
kuni e’tirof etiladi.
O‘zbekisto
n Respublikasi Soliq kodeksining 371-moddasida mehnatga haq
to‘lash tarzidagi daromadlar keltirib o‘tilgan. Mazkur moddaga asosan ish
beruvchi bilan mehnatga oid munosabatlarda bo‘lgan va tuzilgan mehnat
shartnomasiga (kontraktiga) muvofiq ishlarni bajarayotgan xodimlarga
hisoblanadigan hamda to‘lanadigan quyidagi barcha to‘lovlar mehnatga haq
to‘lash tarzidagi daromadlar deb e’tirof etiladi:
mehnatga haq to‘lashning qabul qilingan shakllari va tizimlariga muvofiq
ishbay narxlardan, tarif stavkalaridan va mansab maoshlaridan kelib chiqqan
holda hisoblab chiqarilgan, haqiqatda bajarilgan ish uchun hisoblangan ish haqi;
ilmiy daraja va faxriy unvon uchun ustamalar;
muvofiq rag‘batlantirish xususiyatiga ega to‘lovlar (O‘zbekiston
Respublikasi Soliq kodeksining 372-moddasi);
kompensatsiya to‘lovlari (O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 373
-
moddasi);
ishlanmagan vaqt uchun haq to‘lash (O‘zbekiston Respublikasi Soliq
kodeksining 374-moddasi);
haqiqatda bajarilgan ish uchun haq hisoblangan boshqa to‘lovlar.
F
ikrimizcha, O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi 269
-moddasi
birinchi qismi 1-
bandini, ya’ni xodimning yozma roziligidan qat’i nazar soliqlar va
yig‘imlarni undirish uchun ish haqidan ushlab qolish bo‘yicha ayrim nazariy
muammolar mavjud. Birinchida
n, soliqlar va yig‘imlarni undirish “ish haqidan
ushlab qolish”ning mazmuniga kirishi ancha munozarali. Jumladan, Rossiya
Mehnat kodeksining 137-
moddasida, Qozog‘iston Mehnat kodeksining 115
-
moddasi, Belarus Mehnat kodeksining 107-moddasida ish haqidan ushlab qolish
xodimning rozili bilan yoki roziligidan qat’i nazar deb tasniflanmagan. Bundan
tashqari ushbu Kodeksda ish haqidan ushlab qolishlar ro‘yxatida soliqlar va
yig‘imlarni undirish keltirib o‘tilmagan. Shu jihatdan olib qaraganda, soliq huquqi,
mehna
t huquqi kabi huquq sohalariga “ushlab qolish” tushunchasini ta’rif berish
lozim bo‘ladi.
Shu o‘rinda yana O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida belgilangan
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
112
daromad solig‘idan tashqari boshqa soliq turlari ish beruvchi tomonidan
xodimning ish haqidan ushlab qolinishi mumkin emas.
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi 269
-moddasi birinchi qismi
1-
bandidagi ish haqidan yig‘imlarni ushlab qolinishi masalasida haqli e’tiroz
mavjud. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 16
-moddasida
yig
‘imlarga ta’rif berilgan bo‘lib, unga ko‘ra “bu yig‘imning to‘lanishi uni to‘lovchi
shaxsga nisbatan vakolatli organ yoki uning mansabdor shaxsi tomonidan yuridik
ahamiyatga ega harakatlarni amalga oshirish, shu jumladan unga muayyan
huquqlarni yoxud ruxsa
t etuvchi hujjatlarni berish shartlaridan biri bo‘ladi” deb
ko‘rsatilgan. Aytaylik, advokatlik faoliyati uchun litsenziya yoki avtotransport
vositalarini qayta jihozlash uchun ruxsatnoma olish uchun yig‘im to‘lash kerak,
bunday yig‘im to‘lanmaganda ushbu
hujjatlarni oluvchilarning ish haqidan
mazkur yig‘im undirilmaydi. Ushbu yig‘im to‘lmanmaganda litsenziya yoki
ruxsatnoma berilmaydi. Shu sababli O‘zbekiston Respublikasining Mehnat
kodeksi 269-moddasi birinchi qismi 1-
bandidan “yig‘imlar” degan so‘zni chi
qarib
tashlash taklif etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
:
1. Ismoilov, S. A. (2021). NEW TENDENCIES OF LIBERALIZATION OF
LABOR LEGISLATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN. Galaxy International
Interdisciplinary Research Journal, 9(12), 582-589.
2.
ИСМОИЛОВ, Ш. (2019). THE EFFECT OF A NEW EDITED LABOR CODE
OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN ON THE DEVELOPMENT OF
ENTREPRENEURSHIP AND INVESTMENT ACTIVITY. Юридик фанлар
аҳборотномаси, (1), 46
-50.
3.
Nigmatullo o‘g‘li, M. D. (2023). TERMINATION OF EMPLOYME
NT
CONTRACT DUE TO CIRCUMSTANCES BEYOND THE CONTROL OF THE PARTIES.
Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(8), 271-275.
4.
Nigmatullo o‘g‘li, M. D. (2022). TERMINATION OF EMPLOYMENT
CONTRACT DUE TO CIRCUMSTANCES BEYOND THE CONTROL OF THE PARTIES
(THEORETICAL AND LEGAL ANALYSIS). World Bulletin of Management and Law,
17, 94-97.
5.
Aleksandrovich, K. N., & Nigmatullo o‘g‘li, M. D. (2023). TERMINATION
OF THE EMPLOYMENT CONTRACT DUE TO THE DEATH OF THE EMPLOYEE.
Journal of new century innovations, 28(3), 168-173.
6. Khojabekov, M. (2020). Employment rights and privileges of persons
with disabilities. TSUL Legal Report International electronic scientific journal,
1(1).
7.
Хожабеков, М. (2020). Features of legal regulation of the labor of civi
l
servants. INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION,
INTEGRATION AND EDUCATION, 1(4), 182-185.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
113
8. Rakhimov, M., & Kuryanov, N. (2023). Prohibition of forced labor. Science
and Education, 4(1), 1147-1150.
9. Mukhammadliyevich, K. M. (2022). TYPES OF DISCIPLINARY
RESPONSIBILITY: GENERAL AND SPECIAL DISCIPLINARY RESPONSIBILITY.
Spectrum Journal of Innovation, Reforms and Development, 9, 370-377.
