YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
22
O‘ZBEK VA TURK TILLARIDA SIFAT DERIVATSIYASI
Ibragimova Nigora Abdusamat qizi
Farg‘ona davlat universiteti mustaqil tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16916839
Annotatsiya.
Til va madaniyat o‘rtasidagi aloqadorlikning dolzarblashuvi, milliy
madaniyatning o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatib berish, milliy o‘zlikni anglash, milliy qiyofani aks
ettirishda milliy boyligimiz sanalmish o‘zbek tili va bu tilda so‘zlashuvchi kishilar o‘rtasidagi
muloqot shakllarining ifodalanish tarzini tadqiq etishga katta ehtiyoj seziladi. Turkiy tillar
oilasiga kiruvchi ikki til, yani o‘zbek va turk tillarining qiyosiy morfologiyasini o‘rganishni
masad qildik.
Аннотация.
Актуальность взаимосвязи языка и культуры, специфики
национальной культуры, понимание национальной идентичности и отражение
национального образа обуславливают необходимость изучения узбекского языка,
считающегося нашим национальным достоянием, и форм общения между носителями
этого языка. Мы поставили перед собой задачу изучить сопоставительную морфологию
двух языков, принадлежащих к тюркской языковой семье, а именно узбекского и
турецкого.
Annotation.
The relevance of the relationship between language and culture, the specific
aspects of national culture, the understanding of national identity, and the reflection of the
national image, make it necessary to study the Uzbek language, which is considered our
national treasure, and the forms of communication between people who speak this language.
We set out to study the comparative morphology of two languages that belong to the Turkic
language family, namely, Uzbek and Turkish.
Kalit so‘zlar:
Morfemika, afiksatsiya, kompozitsion, morfologiya, juft sifatlar, takror
sifatlar, qo‘shma sifatlar.
Ключевые слова:
Морфемика, аффиксация, состав, морфология, парные
прилагательные, повторяющиеся прилагательные, сложные прилагательные.
Key words
: Morphemics, affixation, composition, morphology, paired adjectives,
repeated adjectives, compound adjectives.
Kirish
Dunyodagi tillar kelib chiqishi, qarindoshligi, lug‘aviy va grammatik jihatdan yaqinligiga
qarab bir necha til oilalariga bo‘linadi. Yer yuzida 20 dan ortiq til oilalari bor. Til oilalari bobo
til nomi bilan ataladi. Til oilalari o‘z navbatida til turkumlariga (guruhlarga) bo‘linadi. Turkiy
tillar oilasiga o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turk, turkman va boshqa 30 ga yaqin til kiradi.
Muammoning qo‘yilishi
Turk tilshunosligida so‘zlarni turkumlarga bo‘lishda turli xil nuqtai nazarlar mavjud.
O‘zbek tilida asosan predmetning qisman harakatning belgisini bildiruvchi darajalanuvchi
so‘zlar sifat deyiladi, qanday? qanaqa? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Sifatlar
turk tilshunosligida
ko‘pincha keng ma’noda olingan ot turkumining bir turi sifatida ko‘rib chiqiladi, ya’ni sifatlarga
predmetning belgi nomi deya qaraladi. Masalan,
ağaç,
ev, ç
içek
kabi so‘zlar ot turkumiga
kiritilsa,
kirmizi, büyük, güzel
so‘zlari belgi nomlari, ya’ni sifatlar hisoblanadi:
güzel ev, büyük
ağaç, kirmizi çiçek
kabi.
Sifatlar ikki usul bilan yasaladi:
affiksatsiya
va
kompozitsiya
.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
23
Affiksatsiya usuli.
O‘zbek tilida sifat yasovchi affiksal derivatsion qolip anchagina. Ularni
birma-bir sanab o‘tamiz.
1.
[
ot + -li = 1) asosdan anglashilgan narsa/predmetga egalik belgisini
bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan narsa/predmetga me’yordan ortiq egalik
belgisini bildiruvchi sifat;
] ( 1) [
rasmli
]
,
[
do‘ppili
]
,
[
masxarali
]
,
[
gavdali
]
; 2)
[
aqlli
]
,
[
gavdali
]
,
[
kuchli
]), [
harakat nomi + -li = narsa/predmetning fe’ldan anglashilgan ish-harakat
uchun juda mosligi, bopligini bildiruvchi sifat
] ([
o‘tirishli
]
,
[
eyishli
]
,
[
ichishli
]).
2.
[ot +- dor= 1) asosdan anglashilgan narsa-predmetga egalik belgisini bildiruvchi
sifat; 2) asosdan anglashilgan narsaning me’yordan ortiqligini bildiruvchi sifat]
( 1)
[
aloqador
]
,
[
aybdor
]
,
[
manfaatdor
]; 2) [
mahsuldor
]
,
[
nasldor
]
,
[
to‘shdor
]).
3.
[ser + ot = asosdan anglashilgan narsaning me’yordan ortiqligini bildiruvchi sifat]
([
sersoqol
]
,
[
sersuv
]
,
[
sergo‘sht
]
,
[
sersomon
]).
4.
[be + ot = asosdan anglashilgan narsaning yo‘q ekanligini bildiruvchi sifat]
([
bemajol
]
,
[
bedin
]
,
[
beg‘ubor
]).
5.
[ba + ot = asosdan anglashilgan narsaning me’yordan ortiqligini bildiruvchi sifat]
([
basavlat
]
,
[
baquvvat
]
,
[
sersavlat
]).
6.
[no + ot = 1) asosdan anglashilgan narsaga ega emaslikni bildiruvchi sifat; 2
asosdan anglashilgan belgiga qarama-qarshi belgini bildiruvchi sifat)]
( 1) [
noumid
],
[
noinsof
]
,
[
noo‘rin
]
; 2)
[
nomard
]
,
[
noma’lum
]
,
[
nomunosib
]).
7.
[sifat + -chan = asosdan anglashilgan xususiyatga moyillikni bildiruvchi sifat]
([
kurashchan
]
,
[
yashovchan
]
,
[
unutuvchan
]).
8.
[fe’l + -choq/chiq/chak = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning
kuchliligini bildiruvchi sifat]
(
erinchoq,
[
kuyinchak
]
,
[
tortinchoq
]
,
[
qizg‘anchiq
]).
9.
[fe’l + -qoq/g‘oq = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning
kuchliligini bildiruvchi sifat]
([
uyushqoq
]
,
[
tirishqoq
]
,
[
yopishqoq
]).
10.
[fe’l + -ag‘on = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini
bildiruvchi sifat]
([
topag‘on
]
,
[
chopag‘on
]
,
[
qopag‘on
]).
11.
[fe’l +-mon = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini
bildiruvchi sifat]
([
toparmon
]
,
[
bilarmon
]
,
[
eyarmon
]).
12.
[fe’l/taqlid + -(a) ki(qi) = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning
kuchliligini bildiruvchi sifat]
([
shartaki
]
,
[
jirtaki
]
,
[
yig‘loqi
]).
13.
[fe’l + -k/-q/-g‘ =asosdan anglashilgan harakat natijasi sifatidagi holat belgisini
bildiruvchi sifat]
([
egik
]
,
[
buzuq
]
,
[
yorug‘
]).
14.
[fe’l + -kin/qin/g‘in/g‘un = asosdan anglashilgan harakatni belgiga aylantirish]
([
tushkun
]
,
[
turg‘un
]
,
[
ozg‘in/so‘lg‘in
]).
15.
[fe’l + -ma = 1) predmetning asosdan anglashilgan harakat usuli bilan yuzaga kelish
belgisini bildiruvchi sifat; 2) fe’ldan anglashilgan harakat predmetning odatdagi, unga
xos belgisi ekanligini bildiruvchi sifat]
(
1)
[
qovurma
]
,
[
ag‘darma
]
,
[
qisqartma
]
,
[
ivitma
]
,
[
buyurtma
]
; 2)
[
ko‘chma
]
,
[
burama
]
,
[
og‘ma
]
,
[
sochma
]).
16.
[fe’l + -(a)rli = shaxs/predmetning asosdan anglashilgan harakatning bajarilishiga
oid belgisini bildiruvchi sifat]
([
arzirli
]
,
[
achinarli
]
,
[
zerikarli
]
,
[
maqtarli
]
,
[
ajablanarli
]
,
[
etarli
]
,
[
tushunarli
]).
17.
[taqlid + -ildoq = asosdan anglashilgan belgiga ortiq darajada egalikni bildiruvchi
sifat]
([
chiyildoq
]
,
[
bijildoq
]
,
[
dirildoq
]
,
[
akildoq
]
,
[
likildoq
]
,
[
po‘rsildoq
]).
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
24
18.
[fe’l + -ch = asosdan anglashilgan harakatga bog‘liq belgini bildiruvchi sifat]
([
tinch
]
,
[
jirkanch
]).
19.
[ot + -iy/viy =1) predmetning asosdan anglashilgan narsa/hodisaga aloqadorlik
belgisini bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan tushunchaga egalik belgisini
bildiruvchi sifat]
(
1)
[
ilmiy
]
,
[
shaxsiy
]
,
[
imloviy
]
; 2)
[
taxminiy
]
,
[
aqliy
]
,
[
ommaviy
]).
20.
[ot/ravish + -gi/ki/qi = predmetning asosdan anglashilgan joy yoki vaqtga ko‘ra
beligisini bildiruvchi sifat]
([
avvalgi
]
,
[
hozirgi
]
,
[
tonggi
]
,
[
tungi
]
,
[
kechki
]
,
[
ichki
]).
Ko‘rib o‘tilganlardan tashqari
[-
aki
]
(
[
dahanaki
]
,
[
zo‘raki
]
),
[
bad
-]
(
[
badaxloq
]
,
[
badhazm
]
,
[
badbashara
]
),
[-
shumul
]
(
[
olamshumul
]
,
[
jahonshumul
]
),
[
-chil
]
(
[
dardchil
]
,
[
izchil
]
),
[-
kay
]
(
[
kungay
]
,
[
terskay
]
),
[-
don
]
(
[
gapdon
]
,
[
bilimdon
]
),
[-
msiq
]
(
[
qarimsiq
]
,
[
achimsiq
]
),
[-
kash
]
(
[
dilkash
]
,
[
hazilkash
]
),
[-
m
]
(
[
qaram
]
),
[-
lom
]
(
[
sog‘lom
]
),
[-
qa
]
(
[
qisqa
]
),
[-
bop
]
(
[
qishbop
]
,
[
palovbop
]
),
[
xush
-]
(
[
xushbichim
]
,
[
xushhavo
]
)
affiksli qoliplar asosida ham sifat yasalgan. Bu
affiksli qoliplar unumsiz bo‘lganligi uchun ularning mazmuniy tomonini mavjud hosilalaridan
umumlashtirib chiqarib bo‘lmaydi.
Kompozitsiya usuli.
Kompozitsiya usuli bilan qo‘shma va juft sifat hosil bo‘ladi.
Qo‘shma
sifat. [
devsifat
]
,
[
devqomat
]
,
[
xomkalla
]
,
[
sho‘rpeshona
]
,
[
xudobezor
]
,
[
otabezori
].
[
kamqon
]
,
[
kamxarj
].
[
cho‘rtkesar
].
[
ebto‘ymas
]. [
o‘zboshimcha
, [
tilyog‘lama
]
,
[
gadoytopmas
]
,
[
tinchliksevar
]. [
o‘zbilarmon
]. [
ikkiyuzlamachi
]
,
[
qirqyamoq
].
Juft sifat. Juft sifat tarkibidagi
so‘zning xususiyatiga ko‘ra quyidagi turga bo‘linadi: [
aql-hushli
]
,
[
pishiq-puxta
],[
vayron-obod
]
,
[
issiq-sovuq
],
[
soya-salqin
]
,
[
xor-zor
]
,
[
zma-churuk
],
[
harom-harish
]
,
[
aloq-chaloq
]
,
[
poyintar-
soyintar
]
,
[
uvali-juvali
]
,
[
o‘poq-so‘poq
]
,
[
ilang-bilang
].
Turk tilida sifatlarning yasalishi
(Sifat Yapim Ekleri)
Turk tilida yasama sifatlar,
asosan, ot, sifat, olmosh va fe’larga so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shish yo‘li bilan yasaladi.
Sifat yasovchi qo‘shimchalar, asosan, quyidagilardir:
-al (-el)
qo‘shimchasi o‘zlashgan otlardan bir qator sifatlar yasagan:
sosy-al, kültür-el,
ulus-al, yer-el
kabi. Tovush uyg'unligi qonuniga ko'ra unli, ba’zi hollarda undosh bilan tugagan
so'zlarga –el yasovchisidan oldin -s undoshi orttiriladi:
bölge-sel, duygu-sal, gelenek-sel, siya-sal
va h.
-ak(-ek)
qo'shimchasi juda kam ishlatiladi: ü
rk-ek, otur-akkabl.
-cik (-cik, -cuk -cuk)
qo‘shimchasi turk tilida ko'p uchraydigan
kichraytirish va
erkalashni ifodalovchi otlar yasash bilan birga
bir qator sifatlar (sifatdan sifat) ham yasagan.
Bunda qo‘shimchadan
oldingi undosh tushishi mumkin:
ufa-cik (ufak-cik), küçü-cük (küçükcük),
yumuşa-cik (yumuşak-cik)
kabi. Ba’zan qo'shimchadan oldin
bir unli orttiriladi:
az-i-cik, dar-a-
cik
kabi. Ushbu qo‘shimcha
–ca (-ce, -ça, çce)
qo‘shimchasidan keyin qo‘shilishi ham mumkin:
usulca- cik, yavaş-ça-cik, demin-ce-cik
kabi.
-cik
qo‘shimchasi sifatlarga
qo‘shilganda o4a
kichraytirish ma’nosini ifodalaydi:
kisa-cik, ince-cik
kabi.
-cıl (-cil, -cul, -cül, -çil, -çul, -cul, -cül)
qo‘shimchasi ham juda kam ishlatiladi va o‘xshatish,
mubolag‘ani ifodalaydi:
ev-cil, ben-cıl,
balik-çil, tavçan-cil, ölüm-cül, kir-cd, ak-çıl, insan-cıl kabi.
-cilayn (-cileyin)
qoliplashib qolgan qo‘shimcha bo‘lib, ayrim olmoshlarga qo‘shiladi:
ben-cileyin, sen-cileyin, bu-n-culayın kabi.
-en
qo‘shimchasi yordamida faqat
er-en
so‘zi yasagan.
-gan (-gen, -kan, -ken).
qo‘shimchasi bir bo‘g ‘inli fe’llarga qo‘shilmaydi:
alın-gan, sokul-
gan, yapış-kan, sikıl-gan, çekin-gen, sirit-kan,
konuş-kап, girış-ken, unut-kan, dövüş-ken, doğur-
gan
kabi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
25
-gın (-gin, -gun, -gun, -kın, -kin, -kun, -kğn)
qo'shimchasi, asosan, bir bo‘gınli fe’llarga
qo‘shilib, mubolag‘a ma’nolarini ifodalovchi sifatlar yasaydi:
dal-gin, sal-gin, ol-gun, düz-gün, az-
gin,
bay-gin, dur-gun, dar-gm, üz-gün, kir-gm, aş-km, yetiş-kin, kes-kin,
соş-kun, küs-kün, düş-kün,
piş-kin, alış-kın
kabi. Ushbu qo‘shimcha vositasida ba’zi otlashgan sifatlar ham yasalgan:
bas-
kın, bil-gin, surgun,
tut-kun
kabi.
-k (ka), -k (ke)
fe’ldan sifat yasovchi qo‘shimcha harakatdan
yuzaga kelgan yoki harakat belgisini ifodalovchi sifatlar yasaydi:
açi- k, yat-i-k, sön-ü-k,
yuvarla-k, cürü-k, yürü-k, dönü-kkahi.
Bu guruhga
kiritilgan yopiq bo‘g‘inli barcha so‘zlarda
-k
dan oldin unli orttiriladi:
aç-i-k, buruş-и-k
va h. Turk tilida ushbu qo‘shimcha bilan otlar ham
yasalgan:
del-i-k, tükür-ü-k, bulaş-i-k, üfür-ü-k, ele-k, döşe-kabi.
-kan
qo'shimchani turk tilida faqat ç
alış-kan, kопuş-kап
so‘zlarida uchraydi
(baş-kan
so‘zi
ot turkumiga kiradi).
-kek
qo‘shimchasi bilan turk tilida birgina
er-kek
so‘zi yasalgan ç
-ki
qo‘shimchasi oidlik va bog‘liqlik ma’nosini ifodalab, sifat yoki ravishdan yangi so‘zlar
yasaydi: ş
imdi-ki, önce-ki, öte-ki, demin-ki,
sonra-ki, karşi-ki
kabi. Ushbu qo‘shimcha ko‘proq joy
va payt nomlarini bildiruvchi so‘zlarga qo‘shiladi.
-ki
qo‘shimchasi
-da, -de, -ta, -te
kelishik
qo‘shimchalaridan keyin qo‘shiladi:
bende-ki, yerde- ki, aşağida-ki, sende-ki, altta-ki, üstte-ki,
kabi. Qaratqich kelishigi
qo‘shimchalari
(-in,-ın, -ün.-un, -nin,
...)dan keyin ham qo‘llanadi:
benim-ki, senin~ki, adamın-ki, onun-ki, oğlunun-ki
kabi. So‘nggi
paytlarda
-ki
qo‘shimchasining -
to istisno ko‘rinishi ham uchraydi:
dün-kü, bugün-üu kabi.
-l
qo‘shimchasi faqat
ışı -l
so‘zida uchraydi. Aslida bu ham
turk tilidagi
civi-l, şiri-l, pari-l, piri-l
so‘zlari kabi tabiat hodisalariga taqlid bo‘lishi mumkin.
Qadimgi turkchada
ina-l, tüke-l
so‘zlariga qo‘shilgan.
-layin (-leyin)
qo‘shimchasi ilgari o‘xshashlik, tenglikni ifodalovchi shakllar yasagan:
su-
layin ( "su gibi ”), deniz-leyin ( "deniz g ib i”). Hozirda
yasovchi qo‘shimcha sifatida vaqtni
bildiruvchi ingichka ko ‘rinishli so‘zlarda uchraydi;
sabah-leyin, gece-leyin,
akşam-leyin kabi.
-
li
(-lı, -lu, -lu)
qo ‘shimchasi sifat o‘rnida keluvchi otlar yasaydi. Bunday so‘zlar ot
xususiyatiga ega bo‘lib, egalik yoki tegishlilikni ifodalaydı
. baş-li, kilit-li, toz-lu, köpük-lu, su-lu,
güneş-li, Ankara-lı,
lise-li, köy-lü, Karahan-h, Osman-li, Selguk-lu, Yunan-li
kabi.
-li(-lı, -lu, -lü)
qo‘shimchasi “va” ma’nosida ham qo'llanadi. Ushbu qo‘shimcha ilgari
- lig
ko‘rinishida sifatlarga
qo‘shilgan:
iri-li, ufakh,
gece-li, gündüz-lü, ana- lı, baba-li, büyük-lü ( küçüklü büyüklü’
- ‘katta va
kichik)
kabi.
-lik (-lik, -luk, -luk)
qo‘shimchasi otdan ot va sifatlar yasaydi:
kira-lık, yil-lik, dolma-lık,
hediye-lik, gün-lük, yemek-lik, ay-lık
kabi.
-msı (-msi, -msu, -msü)
qo‘shimchasi ham o‘xshashlik, rang va mazani ifoda etadi; ağ
ac-
i-msi, tatli-msi, mor-u-msu, aci- msi, kirmizimsi,
ekşi- msi, yeşil- i-rnsi, fiil-i-msi, duvar-i-msi
kabi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. - Toshkent: Fan, 2010. – B.174
2.
Махмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тили назарий грамматикаси. -Т.: Укитувчи, 1995
3.
Sodikov K., Xamidov X, Xudoyberganova Z., Aminova L, Тurk Tili. – Toshkent: 2003
4.
Adigüzel, Hüseyin, Deyim, Hazinemiz, Açiklamali – Örnekli Türkçe Deyimler Sözlügü,
Istanbul, 1990
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
26
5.
Banguoğlu T., Türkçenin Grameri, Baha Matbaasi, Istanbul, 1974.
6.
Xudoyberganova Z., Turk tili nazariy grammatikasi, Toshkent, 2015.
