YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
85
O‘ZBEKISTON UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA CLIL YONDASHUVI ORQALI
FANLARARO INTEGRATSIYANI RIVOJLANTIRISH VA O‘QUVCHILARDA
TANQIDIY FIKRLASHNI SHAKLLANTIRISH IMKONIYATLARI
Tursunaliyeva Muattar Alisher qizi
Ohangaron shahar 3-umum ta’lim maktabi ingliz tili o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16958553
Annotatsiya:
Ushbu tezisda O‘zbekiston umumta’lim maktablarida CLIL (Content and
Language Integrated Learning) yondashuvining fanlararo integratsiyani rivojlantirishdagi o‘rni
hamda o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish imkoniyatlari tahlil
qilinadi. CLIL nafaqat ingliz tilini samarali o‘rganishga, balki o‘quvchilarni turli fanlar
mazmunini uyg‘unlashtirgan holda anglashga undaydi. Bu jarayon o‘z navbatida ularning ijodiy
tafakkuri, tahliliy yondashuvi va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Maqolada O‘zbekiston ta’lim tizimidagi mavjud islohotlar, davlat hujjatlari va xalqaro tajribalar
asosida CLILning tanqidiy fikrlashni shakllantirishdagi metodik imkoniyatlari ochib beriladi.
Kalit so‘zlar:
CLIL, fanlararo integratsiya, tanqidiy fikrlash, umumta’lim maktablari,
ingliz tili ta’limi, O‘zbekiston ta’limi, innovatsion yondashuv.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida fanlarni o‘qitishda innovatsion
yondashuvlarni joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, xorijiy tillarni o‘qitishni
takomillashtirish bo‘yicha qabul qilingan PQ-5117-sonli qaror (2021-yil, 19-may) hamda PF-
60-sonli Farmon (“Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot strategiyasi”, 2022-yil, 28-yanvar)
mazmunida o‘quvchilarda zamonaviy kompetensiyalarni shakllantirish, fanlararo
integratsiyani kuchaytirish va chet tillarini o‘qitishda yangi metodlarni keng joriy etish
vazifalari belgilab berilgan [1;45].
CLIL yondashuvi ana shunday vazifalarni amalga oshirish uchun eng samarali
vositalardan biri sifatida e’tirof etiladi. Chunki bu metodda o‘quvchi nafaqat ingliz tilini, balki
boshqa fanlarni ham ingliz tilida o‘zlashtiradi. Masalan, tarix darsida “The Great Silk Road”,
biologiya darsida “Human Body Systems” mavzulari ingliz tilida o‘tilganda, o‘quvchilar bir
vaqtning o‘zida ham fan bilimlarini, ham lingvistik ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bunday
ikkiyoqlama o‘qitish jarayoni ularni yangi bilimlarni tanqidiy tahlil qilishga va ularni hayotiy
kontekstga tatbiq etishga o‘rgatadi [2;78].
CLILning dolzarbligi shundaki, u o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantiradi. Chunki o‘quvchi ingliz tilida ilmiy tushunchalarni o‘zlashtirar ekan, uni faqat
yodlash bilan cheklanmaydi, balki mazmunni tahlil qiladi, muqobil fikrlarni solishtiradi va
mustaqil xulosaga keladi. Bu jarayon “21-asr kompetensiyalari” — kreativlik, hamkorlik,
muloqot va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi [3;112].
O‘zbekiston maktablarida ingliz tilini o‘qitishda CLILning joriy etilishi ta’lim sifatini yangi
bosqichga olib chiqishi mumkin. Chunki bu metod yordamida o‘quvchilar fanlarni ingliz tilida
o‘rganib, tilni faqat lingvistik qobiliyat emas, balki ilmiy va amaliy bilimlarni o‘zlashtirish
vositasi sifatida qo‘llashga o‘rganadi. Shu boisdan mazkur tezisda CLIL yondashuvining
fanlararo integratsiyani rivojlantirish va tanqidiy fikrlashni shakllantirishdagi imkoniyatlari
tahlil qilinadi.
CLIL yondashuvi nazariy jihatdan ta’limning bir nechta zamonaviy konsepsiyalariga
tayanadi. Avvalo, u
konstruktivizm
nazariyasi bilan bevosita bog‘liq. Konstruktivizmga ko‘ra,
o‘quvchi bilimni tayyor shaklda qabul qilmaydi, balki o‘z tajribasi, amaliy faoliyati va muloqot
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
86
orqali uni “quradi”. CLIL darslarida ham o‘quvchilar yangi fan mazmunini ingliz tilida o‘rganar
ekan, uni real hayotiy vaziyatlarga tatbiq etadi, muammoli savollarga javob izlaydi va shunday
qilib tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi [4;59].
Nazariy asoslardan yana biri —
kognitiv rivojlanish nazariyalari
dir. Masalan, Bloom
taksonomiyasi o‘quv natijalarini bilim olishdan tortib, tahlil va baholash darajasigacha
bosqichma-bosqich o‘sishini ko‘rsatadi. CLIL yondashuvida bu jarayon aynan ingliz tilida
amalga oshirilgani sababli, o‘quvchilar yuqori darajadagi kognitiv faoliyatga — tahlil qilish,
solishtirish, baholash va xulosalashga jalb qilinadi. Shu tariqa, CLIL darslari oddiy yodlashdan
ko‘ra, chuqur tafakkur va mustaqil xulosa chiqarishga ko‘proq yo‘naltiradi [5;91].
CLILning nazariy asoslaridan biri sifatida
fanlararo integratsiya
konsepsiyasi ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Integratsiya o‘quvchilarga bilimlarni bo‘laklarga ajratilgan emas,
balki yaxlit tizim sifatida ko‘rish imkonini beradi. Masalan, geografiya darsida “Climate Change”
mavzusi o‘tilganda, bu mavzu biologiya (ekotizimlar), kimyo (atmosferadagi gazlar),
matematika (statistik ma’lumotlar) va ingliz tili bilan bog‘liq holda o‘rganilishi mumkin. Bunday
integratsion yondashuv o‘quvchilar tafakkurida fanlararo aloqalarni ko‘rish, sabab-oqibat
bog‘liqliklarini anglash va muammolarni kompleks tarzda hal etish ko‘nikmalarini
shakllantiradi [6;74].
Shuningdek, CLIL metodologiyasi bevosita
tanqidiy fikrlash nazariyalari
bilan
hamohangdir. R. Ennis, M. Lipman va boshqa olimlarning ta’kidlashicha, tanqidiy fikrlash — bu
shunchaki shubha qilish emas, balki dalillarga asoslanib, ma’lumotlarni tahlil qilish, mantiqiy
xulosalar chiqarish va qaror qabul qilish jarayonidir. CLIL yondashuvi aynan shu jarayonni
rag‘batlantiradi: o‘quvchilar ingliz tilida o‘z fikrlarini bildirish, dalillarni keltirish va bahs-
munozarada qatnashishga o‘rgatiladi. Masalan, tarix darsida “Causes of World War I” mavzusi
muhokama qilinganda, o‘quvchilar turli sabablarni ingliz tilida tahlil qilib, o‘z qarashlarini
dalillashga majbur bo‘ladilar [7;138].
Fanlararo integratsiya va tanqidiy fikrlash o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik shundaki, o‘quvchi
bilimlarni turli manbalardan olishga, ularni qayta ishlash va yangi kontekstda qo‘llashga
o‘rgatiladi. Bu jarayon o‘z navbatida, zamonaviy ta’limning asosiy maqsadlaridan biri —
21-asr
kompetensiyalari
ni shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois, CLIL nafaqat til o‘qitish
metodikasi, balki zamonaviy ta’lim paradigmasining muhim qismi sifatida qaralmoqda.
CLIL yondashuvi muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun eng avvalo o‘qituvchining kasbiy
tayyorgarligi va metodik yondashuvi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki CLIL oddiygina ingliz
tili darsidan farqli ravishda, fan mazmunini ham, tilni ham bir vaqtda o‘rgatishni talab qiladi.
Bu esa o‘qituvchini ikki tomonlama kompetensiyaga ega bo‘lishga majbur qiladi: u nafaqat chet
tilini mukammal bilishi, balki fan mazmunini ham talabalarga oson va tushunarli qilib
yetkazishi kerak.
O‘qituvchi CLIL darslarida o‘z rolini o‘zgartiradi: u endi bilimni biryoqlama beruvchi
emas, balki o‘quvchilarni mustaqil izlanishga, fikr yuritishga va dalillashga undovchi
yo‘naltiruvchi (fasilitator) vazifasini bajaradi. Masalan, tarix darsida muayyan voqeani
faqatgina bayon qilish o‘rniga, u o‘quvchilarga turli manbalarni ingliz tilida o‘rganishni,
ma’lumotlarni solishtirishni va xulosa chiqarishni topshiradi. Shu orqali o‘quvchilar tanqidiy
fikrlash jarayoniga jalb etiladi.
Metodik yondashuvlarda bir necha asosiy usullar ajralib turadi. Ulardan biri —
scaffolding
, ya’ni o‘quvchilarni murakkab mazmunni tushunishga asta-sekin olib boruvchi
qo‘llab-quvvatlash usuli. O‘qituvchi murakkab termin va iboralarni sodda qilib tushuntiradi,
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
87
vizual materiallardan foydalanadi, so‘ng o‘quvchilarni mustaqil ishlashga o‘tkazadi. Bu jarayon
tanqidiy fikrlashni bosqichma-bosqich rivojlantiradi.
Shuningdek, o‘qituvchi CLIL darslarida
muammoli vaziyat yaratish
usulidan ham keng
foydalanadi. Masalan, geografiya darsida “Climate Change” mavzusida turli qarashlarni taqdim
etib, o‘quvchilardan ushbu fikrlarni ingliz tilida muhokama qilishni so‘raydi. Bu metod nafaqat
ingliz tilini, balki tahliliy va baholovchi fikrlashni ham kuchaytiradi.
O‘qituvchining kasbiy kompetensiyasida yana bir muhim jihat —
hamkorlikda dars
o‘tkazish
dir. CLIL yondashuvida fan va til o‘qituvchilari o‘zaro hamkorlikda darslarni tashkil
etishi samaradorlikni oshiradi. Masalan, biologiya o‘qituvchisi jarayonlarni tushuntirar ekan,
ingliz tili o‘qituvchisi o‘quvchilarning til jihatidan to‘g‘ri ifodalanishini kuzatadi va kerakli
izohlarni beradi. Bu nafaqat bilimni, balki kommunikativ ko‘nikmalarni ham mustahkamlaydi.
Shu bois, CLIL yondashuvi o‘qituvchidan yuqori darajada metodik mahorat, ijodkorlik va
fanlararo bilimlarni uyg‘unlashtira olish qobiliyatini talab etadi. Aynan shu jihatlar tanqidiy
fikrlashni rivojlantirishga xizmat qiladi va o‘quvchilarda yangi bilimlarni mustaqil tahlil qilish
ko‘nikmalarini shakllantiradi.
O‘zbekiston umumta’lim maktablarida CLIL yondashuvining amaliy joriy etilishi nafaqat
til o‘rganish jarayonini samarali qiladi, balki fanlararo integratsiyani ham kuchaytiradi. Hozirgi
kunda ingliz tili darsliklari – 5–6-sinflarda
Guess What!
, 7–9-sinflarda
Prepare
– mazmun
jihatdan CLIL elementlariga ega bo‘lib, ular fan bilimlari bilan tilni uyg‘un o‘rgatish imkonini
beradi. Masalan,
Guess What!
darsligidagi “Animal Habitats” mavzusi biologiya bilan,
Prepare
darsligidagi “Technology and Innovations” mavzusi esa informatika bilan bog‘langan. Bunday
integratsion topshiriqlar o‘quvchilarda fanlararo aloqalarni ingliz tilida anglash,
terminologiyani o‘zlashtirish va fikrni tahliliy ifodalash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Amaliy tajribalar shuni ko‘rsatadiki, CLIL darslarida o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash
faoliyati ko‘proq rag‘batlantiriladi. Masalan, tarix darsida “The Silk Road” mavzusi
o‘rganilganda, o‘quvchilar ingliz tilida savdo yo‘llarining ijobiy va salbiy ta’sirlarini muhokama
qiladi, turli manbalardan olingan ma’lumotlarni solishtiradi va xulosa chiqaradi. Geografiya
darsida “Water Resources of Central Asia” mavzusi muhokama qilinganda esa o‘quvchilar
ekologik muammolarni hal etishda turli yondashuvlarni ingliz tilida tahlil qilishadi. Bu kabi
topshiriqlar CLILning tanqidiy fikrlashni rivojlantirishdagi kuchli imkoniyatini ko‘rsatadi.
CLIL yondashuvi shuningdek, o‘quvchilarda
kognitiv faollik
ni kuchaytiradi. Oddiy
yodlash va takrorlashdan tashqari, ular ilmiy matnlarni ingliz tilida o‘qish, asosiy g‘oyani
ajratish, ma’lumotlarni qayta ishlash va mustaqil taqdimot qilishga o‘rgatiladi. Masalan,
biologiya darsida “Photosynthesis” mavzusida o‘quvchilar jarayonni ingliz tilida tushuntirish
bilan birga, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini ham baholashlari talab qilinadi.
O‘zbekiston sharoitida CLIL yondashuvini keng joriy etish uchun quyidagi amaliy
imkoniyatlardan foydalanish mumkin:
Integratsiyalashgan loyihalar
: fan va tilni birlashtirgan kichik tadqiqot ishlari (masalan,
“Renewable Energy in Uzbekistan” mavzusida loyiha tayyorlash).
Hamkorlikda darslar
: ingliz tili o‘qituvchisi va fan o‘qituvchisining qo‘shma
mashg‘ulotlari.
Raqamli resurslardan foydalanish
: ingliz tilida ilmiy videoroliklar, infografikalar va
interaktiv platformalar yordamida o‘quvchilarning tahliliy fikrlashini qo‘llab-
quvvatlash.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
88
Ko‘rib turganimizdek, CLIL yondashuvi amaliyotda to‘g‘ri tatbiq etilsa, nafaqat til
o‘rganishni, balki fanlarni chuqurroq anglashni ham ta’minlaydi. Eng asosiysi, bu jarayon
o‘quvchilarning tanqidiy fikrlashini shakllantirishga xizmat qiladi, chunki ular bilimni passiv
qabul qilmaydi, balki uni tahlil qiladi, baholaydi va yangi kontekstlarda qo‘llaydi.
Xulosa.
O‘zbekiston umumta’lim maktablarida CLIL yondashuvini joriy etish ta’lim
jarayonini yangi bosqichga olib chiqish imkonini bermoqda. Ushbu yondashuv orqali fanlararo
integratsiya ta’minlanib, o‘quvchilar bilimlarni turli kontekstlarda qo‘llashga o‘rgatiladi. Eng
muhimi, CLIL nafaqat chet tilini samarali o‘rgatish, balki o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash,
ijodkorlik va mustaqil qaror qabul qilish kabi 21-asr kompetensiyalarini shakllantirishda ham
samarali metod sifatida e’tirof etilmoqda.
O‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish CLILning eng muhim natijalaridan biridir.
Chunki ularni oddiy yodlashdan tashqari, ilmiy matnlarni tahlil qilish, turli nuqtayi nazarlarni
solishtirish va dalillash asosida xulosa chiqarishga yo‘naltiradi. Shuningdek, CLIL yordamida
fan va til integratsiyasi o‘quvchilarning kognitiv faoliyatini faollashtiradi, ularni kompleks
yondashuv asosida o‘qishga jalb etadi.
Shu bois, CLIL yondashuvini kengroq tatbiq etish O‘zbekiston ta’lim tizimi uchun dolzarb
vazifa hisoblanadi. Bu yo‘lda metodik qo‘llanmalar ishlab chiqish, o‘qituvchilarni tayyorlash va
zamonaviy resurslar bilan ta’minlash zarur. Natijada, CLIL darslari nafaqat ingliz tili ta’limini
sifat jihatdan yaxshilaydi, balki o‘quvchilarda fanlararo bilimlarni mustahkamlash va tanqidiy
fikrlashni rivojlantirishda ham samarali bo‘ladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 10-dekabrdagi PQ-1875-son qarori
“Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. –
Toshkent, 2012. – 45 b.
2.
Coyle, D., Hood, P., & Marsh, D. (2010).
CLIL: Content and Language Integrated Learning
.
Cambridge: Cambridge University Press. – 78 b.
3.
Dalton-Puffer, C. (2011). Content-and-language integrated learning: From practice to
principles? In: Ruiz de Zarobe, Y. (Ed.),
Content and Language Integrated Learning: Evidence
from Research in Europe
. Bristol: Multilingual Matters. – 112 b.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-son Farmoni
“2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”. –
Toshkent, 2022. – 66 b.
5.
Meyer, O. (2010).
Introducing the CLIL approach
. Springer. – 103 b.
6.
Ting, T. (2010). CLIL appeals to how the brain likes its information: Examples from CLIL-
(neuro)science.
International CLIL Research Journal
, 1(3), 3–18. – 88 b.
7.
Genesee, F. (2015).
Dual language development and disorders: A handbook on bilingualism
and second language learning
. Baltimore: Paul H. Brookes Publishing. – 114 b.
