YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
8
INGLIZ TILINI O’QITISHDA INTERAKTIV USULLAR
Baxadirova Laylo Fazlitdinovna
Xalqaro moliya va texnologiya maktabi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13300484
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada ingliz tili fanini o‘qitishda yangi pedagogik metodlar, xususan,
interaktiv metodlardan foydalanish va o‘quvchilarda bu tilni o‘rganishga qiziqish uyg‘otish
omillarining ilmiy-nazariy asoslari yuzasidan olim va pedagoglarning fikr mulohazalari, ilmiy
qarashlari tahlil qilingan va ularga subyektiv munosabat bildirilgan.
Kalit so‘zlar:
interaktiv metodlar, rolli o‘yinlar, aqliy hujum, case-study, innovatsion
texnologiyalar, intellektual faoliyat.
ABSTRACT
This article analyzes the opinions and scientific views of scientists and pedagogues
regarding the use of new pedagogical methods in teaching English, in particular, interactive
methods and the scientific-theoretical aspects of the factors that arouse students' interest in
learning this language, and their subjective attitude to them attitude expressed.
Key words:
interactive methods, role-playing games, brainstorming, case-study,
innovative technologies, intellectual activity.
KIRISH
Zamonaviy jamiyatning jadal rivojlanishi o‘quvchini materialni, ayniqsa, chet tilini tez
o‘rganishga va tushunishga majbur qiladi. Hozirgi kunda kamida bitta chet tilini o‘zlashtirish
mutaxassisning kasbiy malakasining ajralmas talabiga aylanib bormoqda. Shu bois chet
tillarini o‘rganish jarayonining samaradorligi va sifatiga e’tibor qaratish zarur. Til
o‘rganishning eng samarali usullari interaktiv metodlardir. Maqolaning maqsadi ingliz tilini
o‘qitishda interaktiv metodlarning asosiy rolini aniqlashdir. Maqsadga erishish uchun
quyidagi vazifalar belgilandi: asosiy interaktiv metodlarni tavsiflash va bu metodlardan
foydalanishga misollar keltirish.
“Interaktiv” atamasi odamlarning birgalikda ishlashi va bir-biriga ta’sir qilishini
anglatadi. Bu holat dialog yoki suhbatni nazarda tutadi. Shuning uchun bu metodlar talabalar
va o‘qituvchi o‘rtasidagi, shuningdek, faqat talabalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga
qaratilgan. Bu o‘quv jarayonida o‘quvchilarning faol rolini talab qiladi.
Interaktiv metodlar – bu jamoa bo‘lib fikrlash deb yuritiladi, yaʼni pedagogik taʼsir etish
usullari bo‘lib, taʼlim mazmuninng tarkibiy qismi hisoblanadi. Interaktiv metodlarning o‘ziga
xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, ular o‘qituvchi va o‘quvchilar bilan hamkorlikda,
birgalikda faoliyat olib borishi vositasida amalga oshiriladi.
Interaktiv ta’limning maqsadi – barcha talabalarni o‘quv jarayoniga jalb qilishga olib
keladigan maxsus shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo‘lib, unda ishtirokchilar sodir
bo‘layotgan hamma narsani tushunishlari va xabardor bo‘lishlari, bir-biriga ta’sir qilishlari va
hissa qo‘shishlari, do‘stona va o‘zaro manfaatli munosabatlar o‘rnatishlari mumkin. Eng
mashhur usullar – rolli o‘yinlar, aqliy hujum,
case-study
usuli, taqdimotlar va muhokamalar.
Ular kommunikativ ko‘nikmalarni, mantiqiy fikrlashni tahlil, sintez, taqqoslash va
umumlashtirish kabi turli xil intellektual faoliyat turlarini rivojlantiradilar. Talabalarga
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
9
yo‘naltirilgan bu usullar, ayniqsa, talabalarni bilim, ko‘nikma va strategiyalarni o‘zlashtirishda
faolroq jalb qilish uchun juda mos keladi.
Ma’lumki, rolli o‘yinlar universitetdagi o‘quv jarayonini yanada bilimli va malakali qiladi,
fanlararo aloqalarni yaxshilaydi, nazariyani kasbiy sohaning haqiqiy ehtiyojlari bilan bog‘laydi
va bo‘lajak mutaxassislar uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Asosiy element bu
– oddiy ta’lim sharoitida egallash qiyin bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantirish imkoniyatini
beradigan rol o‘ynashdir.
Rol o‘ynashning ikki yo‘li mavjud: skript va skriptsiz. Ssenariyli rolli o‘yin bilan
o‘qituvchi darslikdagi misoldan foydalanishi mumkin. Bu boshlash mashqlari uchun yaxshi
g‘oya bo‘lib, har bir kishini juftlarga bo‘linishi va turli rollarni o‘z zimmasiga olgan sherigi
bilan gaplashishiga imkon beradi. Skripti bo‘lmaganlar rolli o‘yinlarda talabalarga ba’zi rollar
beriladi va sheriklar bilan gaplashish uchun ular bor bilimlaridan foydalanishlari kerak
bo‘ladi. Umumiy ingliz tili darsi uchun bir nechta g‘oyalar mavjud. Bu vaziyatga mos ravishda
moslashtirilishi mumkin.
-
Telefon orqali suhbat
Telefonda gaplashish yuzma-yuz suhbatdan farq qiladi, chunki muloqot qilish uchun
faqat tilga tayanadi. Mashq qilayotgan o‘quvchilarni to‘g‘ri ishlashlari uchun orqaga qarab
o‘tirishga majbur qiling. Buni amalga oshirish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan bir qator
g‘oyalar mavjud. Misollar: shikoyat qilish uchun telefon qilish, do‘stingiz bilan gaplashish yoki
ish joyi haqida so‘rash.
-
Do‘konga borish
Bu yosh o‘quvchilar uchun samarali, chunki u ularga odamlar bilan muloqot qilish
asoslarini o‘rgatadi. Bolalar odatda ota-onalaring biror narsa sotib olishlariga ishonishadi,
shuning uchun bu ularning sotib olishga bo‘lgan umumiy ishonchini oshiradi. Vaziyatga qarab,
odam xohlagancha oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Bu erda asosiy iboralar ko‘pincha
muhimdir, masalan, "Men xohlayman ..." "Qancha
..." "Xayrli tong ..." va boshqalar.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Tadqiqot jarayonida ingliz tilini o‘rgatish va o‘rganishning mashhur usullaridan, internet
manbalaridan foydalanildi. Maqolani yozish davomida nazariy deduktiv xulosa chiqarish,
analiz va sintez, mantiqiylik tamoyillardan foydalanildi.
Muhim fazilatlarni shakllantirish va fikrlashni rivojlantirishga imkon beradigan yana bir
qiziqarli interaktiv usul bu – aqliy hujumdir. Aqliy hujum har qanday muammoni hal qilish
uchun zarur bo‘lgan g‘oyalarni birgalikda qidirishni anglatadi. Ushbu usulning asosiy
afzalliklari (to‘g‘ri qo‘llanilishi sharti bilan) talabalar “ozod qilingan”dek ko‘rinadi - til to‘sig‘i
yo‘qoladi, noto‘g‘ri gapirishdan qo‘rqmaydi, cheklov ketadi va hokazo. Aqliy hujum usuli ijodiy
fikrlashni, tashabbuskorlikni, qisqa vaqt ichida maksimal g‘oyalarni ishlab chiqarish
qobiliyatini, shaxsiy fikrni ifoda etish qobiliyatini rivojlantiradi.
Aqliy hujum faoliyatining ba’zi g‘oyalari mavjud:
-
Ko‘p maqsadli narsalar
Birinchidan, o‘qituvchi sinfga ob’ekt beradi. Keyin talabalarga buyumdan qanday
foydalanish mumkinligi haqida o‘ylashlari uchun bir necha daqiqa vaqt beradi. Taxminan
besh-olti daqiqadan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilardan nimani o‘ylagan fikrlarini so‘raydi. Misol
uchun, siz vilkalar yordamida ovqat yeyishingiz, sochingizni tarashingiz, qutilarni ochishingiz
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
10
va idishlarni tozalashingiz mumkin. Ko‘p maqsadli buyumlardan foydalanish ijodkorlikni
rag‘batlantiradi va o‘quvchilar nimani o‘ylab topishlarini eshitish juda qiziqarli.
-
So‘zlayotgan vaqtda portlash
Birinchidan, o‘qituvchi mavzu yoki g‘oyani taklif qiladi. Keyin o‘qituvchi musiqani
boshlaydi va talabalar ushbu mavzu bo‘yicha iloji boricha ko‘proq so‘zlarni o‘ylab ko‘rishlari
kerak. Kimdir koptok bilan boshlaydi. Biror so‘z o‘ylab topsa, koptokni boshqa o‘quvchiga
uzatadi. Bu jarayon davom etadi, lekin talabalar allaqachon aytilgan narsani takrorlay
olmaydilar. Musiqa to‘xtaganda, kim koptokni ushlab tursa, yutqazadi. Va jazo har xil bo‘lishi
mumkin. Masalan, yutqazgan o‘quvchi o‘qituvchi bergan mavzu haqida bir daqiqa gapirishi
kerak bo‘ladi.
O‘qituvchi foydalanishi mumkin bo‘lgan qiziqarli interaktiv usul bu
case-study
usulidir.
Bu o‘quv texnikasi bo‘lib, unda talaba muayyan muammoli vaziyatga duch keladi. Keys
tadqiqoti turli ma’lumotlar manbalaridan foydalangan holda, aniqlangan kontekstda haqiqiy
muammoni o‘rganishga yordam beradi.
Keys tadqiqotini bajarish talabalarga quyidagi afzalliklarni beradi:
1)
o‘quvchilarga amalda o‘rganish imkonini beradi. Keys tadqiqi talabalarga haqiqiy
tashkilotlarda qaror qabul qiluvchilar va menejerlar duch keladigan muammolarni o‘zlari yoki
tegishli tashkilot uchun xavf tug‘dirmasdan hal qilish imkonini beradi;
2)
talabalarning muammoli vaziyatda to‘g‘ri savol berish qobiliyatini oshiradi;
3)
talabalarni turli sohalar, tashkilotlarda ishlashga tayyorlashda mas’uliyat darajalarini
oshirib beradi. Bu talabalarga o‘z kareralarida turli vazifalar va mas’uliyatlarni bajarish uchun
moslashuvchanlik va ishonchni beradi. Shuningdek, u o‘quvchilarga kasb tanlash bo‘yicha
ko‘proq ongli qarorlar qabul qilishga yordam beradi;
4)
asosiy nazariy tushunchalarning hayotiy misollarini keltirish orqali talabaning
boshqaruv nazariyasi haqidagi bilimlarini mustahkamlaydi. Haqiqiy biznes vaziyatlari haqida
boy, qiziqarli ma’lumotlarni taqdim etish orqali ular yangi muhokamalarga hayot
bag‘ishlaydilar;
5)
real dunyoda boshqaruv qarorlarini qabul qilish voqeligini aks ettiradi. Bu yerda
talabalar yetarli ma’lumotlarga asoslanib qaror qabul qilishlari kerak. Ishlar ko‘pchilik
boshqaruv masalalariga hamroh bo‘lgan noaniqlik va murakkablikni aks ettiradi;
6)
o‘z jamoasining boshqa a’zolarining turli nuqtai nazarlari va qarashlarini tushunishga
yordam beradi. Shubhasiz, bu talabalarning muloqot va shaxslararo ko‘nikmalarini
yaxshilashga xizmat qiladi;
7)
boshqaruvning yaxlit ko‘rinishini ta’minlaydi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish,
marketing va moliya kabi turli funksional sohalarda o‘rganilgan nazariyalar va tushunchalarni
birlashtirishni o‘z ichiga oladi.
Ingliz tili o‘qituvchilari ko‘rib chiqishlari mumkin bo‘lgan mavzular quyidagilardan
iborat:
•
muayyan shaharchada dam olish kunlarini rejalashtirish, guruh a’zolarining turli
manfaatlarini uyg‘unlashtirish;
•
turli xil ovqatlanish talablari bo‘lgan odamlar uchun mos restoran tanlash;
•
ma’lum bir yo‘nalish bo‘yicha guruh yoki oila uchun byudjet asosida ta’tilni
rejalashtirish;
•
kundalik hayotda plastik chiqindilarni kamaytirish bo‘yicha maslahat berish;
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
11
•
kimgadir sog‘lom turmush tarzini olib borishni maslahat berish;
•
madaniyatlararo kechani rejalashtirish;
•
broshyurani baholash;
•
uyni ijaraga berish takliflarini baholash.
O‘qituvchining vazifasi har bir talaba uchun tilni amaliy o‘zlashtirish uchun sharoit
yaratish, har bir o‘quvchiga o‘z faolligini, ijodkorligini namoyish etishiga imkon beradigan
shunday o‘qitish usullarini tanlashdir. O‘qituvchining vazifasi chet tillarini o‘qitish jarayonida
talabaning bilish faoliyatini faollashtirishdir. Hamkorlikda o‘rganish, loyiha metodikasi, yangi
axborot texnologiyalaridan foydalanish, Internetresurslar kabi zamonaviy pedagogik
texnologiyalar o‘quv jarayonida shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirishga
yordam beradi, bolalarning qobiliyatlari, ularning o‘rganish darajasini hisobga olgan holda
o‘qitishning individualizatsiyasi va farqlanishini ta’minlaydi. Chet tili darslarida kompyuterni
o‘qitish dasturlari bilan ishlash shakllariga quyidagilar kiradi: so‘z boyligini o‘rganish; talaffuz
qilishni mashq qilish; dialogik va monologik nutqni o‘rgatish; yozishni o‘rgatish; grammatik
hodisalarni ishlab chiqish. Internet-resurslardan foydalanish imkoniyatlari juda katta. Global
Internet dunyoning istalgan nuqtasida joylashgan talabalar va o‘qituvchilar uchun zarur
bo‘lgan har qanday ma’lumotni olish uchun sharoit yaratadi: mintaqaviy geografik
materiallar, yoshlar hayotidagi yangiliklar, gazeta va jurnallardan maqolalar va boshqalar.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Har bir o‘qituvchi ingliz tili o‘qitish jarayonida ta’lim oluvchilarnung shaxs sifatida
shakllanishi, rivojlanishi, bilim olishi va uni egallashga sharoit yaratadi. Til o‘rganish asosida
o‘quvchi, talabalarda fanni o‘rganib ingliz tilining grammatikasini bilgan holda erkin muloqot
qilishi, mustaqil holatda fikr bildira olishi, tafakkur qilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuning uchun ingliz tili darslarini ilg‘or zamonaviy usullar, interaktiv metodlar, innovatsion
texnologiyalarni qo‘llab darsni tashkil qilish ularning kommunikativ kompetensiyalarini
rivojlantirishda, og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishda o‘rni salmoqli sanaladi.
Innovatsion texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarning tafakkuri, tasavvurlari,
dunyoqarashi, qiziqishlarini orttirish bo‘yicha olib borilgan ishlarda o‘z ifodasini topadi.
Makkartining taʼkidlashicha, “chet tillarini o‘qitish metodologiyasi o‘tgan yarim asr davomida
juda rivojlandi. Turli vaqtlarda grammatik tarjima, audio-lingvistik tuzilish, global
audiovizual, induktiv/deduktiv, funksional, g‘oyaviy, situatsion, kommunikativ, immersiya,
o‘rganish/olish, tavsiya va boshqalarda olib borilgan”. Binobarin, dars jarayonida audiovizual
vositalardan foydalanish natijasida xotirada so‘zlarning semantik ma’nosini yodda saqlash va
leksik birliklarni qo‘llash ko‘nikmasi takomillashadi. Ilg‘or zamonaviy texnologiyalar,
innovatsion yondashuvlar va interaktiv metodlar o‘quvchi-yoshlarning yuqori darajada
bilimli, keng darajada yuqori malakaga ega bo‘lishini taʼminlaydi. Shuni aytish lozimki,
o‘quvchilar ingliz tilini o‘rganishlari uchun bu tilning grammatikasi bo‘yicha bilim, ko‘nikma,
malakalarga ega bo‘lishi uchun ular, avvalo, o‘z ona tilisining grammatikasini yetarli darajada
bilishi va jonli nutqda to‘liq rioya qilishi bilan xarakterlanadi. Xususan, o‘quvchilar nutqida
faol bo‘lgan leksik birliklardan biri bu olmosh sanaladi. Dastavval, olmosh haqida ona tili
grammatikasidagi bilim, ko‘nikmalar hosil qilingan bo‘lsa, ingliz tilida shu mavzuni oson
tushunib yetadi.
Barcha metodlar singari interaktiv metodlarning o‘ziga xos maqsadi va vazifalari
mavjud. Bundan tashqari ushbu metodlardan onlayn ta’limda qo‘llash uchun o‘qituvchi bir
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
12
nechta tavsiyalardan boxabar bo‘lishi lozim. Masalan, birinchi qoida: auditoriyani shunday
tayyorlash kerakki, bunda ishtirokchilarning kichik yoki katta guruhlarda ishlashini
tashkillashtirish lozim. Ijodiy ish uchun materiallar oldindan tayyorlangan bo‘lishi shart.
Ikkinchi qoida: jarayon va reglamentga jiddiy munosabatda bo‘lish lozim.
Uchinchi qoida: tinglovchilarning hammasi u yoki bu darajada ishga jalb qilingan bo‘lishi
kerak.
To‘rtinchi qoida: tinglovchilarning ruhan tayyorgarligiga ko‘maklashish lozim. Bu
borada mashq qilishlar, ishda faol ishtiroklari uchundoimiy rag‘batlantirishlar, ta’lim
oluvchining o‘zini namoyon etish uchun imkoniyat yaratish foydali bo‘ladi.
Beshinchi qoida: interaktiv usullar asosida mashg‘ulotlar o‘tkazilganda guruhda talim
oluvchilar soni ko‘p bo‘lmasligi kerak. Odatdatalabalarsoni 10-15 kishidan oshmasagina, ish
samarali bo‘ladi.
XULOSA
Shunday qilib, berilgan usullarni ifodalagandan so‘ng, biz interaktiv o‘qitish usullari
ingliz tilini o‘rganishda o‘quv jarayonini optimallashtirishga yordam beradi degan xulosaga
kelishimiz mumkin. Ular motivatsiya mexanizmlarini joriy etish va ingliz tilidagi muloqotni
o‘rgatish samaradorligini oshirishda yordam beradi. Talabalarni o‘qitish jarayonida interaktiv
usullardan foydalanishning afzalliklari kasbiy faoliyatning real sharoitlariga maksimal
darajada yaqinlashishi, talabalarning keng mustaqilligi, ijodiy raqobat sharoitida qaror qabul
qilish va o‘z-o‘zidan nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Zamonaviy tilni
o‘rgatish ko‘proq madaniyatli shaxsni shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, u o‘z-o‘zini tahlil
qilish va yangi bilimlarni tizimlashtirish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Innovatsion usullar butun
tizimni modernizatsiya qilishning ajralmas qismidir. Shunga amin bo‘lgan holda o‘qituvchilar
eng ilg‘or yondoshuvlar bilan tanishishlari va keyinchalik ularni birlashtirishi va o‘z ishlarida
foydalangan holda ta’lim tizimida sezilarli o‘sishga erishish mumkin. Ko‘plab tashkilotlar
axborotni jo‘natish va olish uchun multimedia imkoniyatlaridan foydalangan holda yangi
darajaga o‘tmoqda. Kompyuterlar va boshqa qurilmalardan foydalanish butun ta’lim
jarayonining muvaffaqiyatini belgilaydi. Ta’lim jarayonida o‘tkaziladigan treninglarda nutq
ko‘nikmalarini shakllantirishga va ijtimoiy moslashuvchanlikni rivojlantirishga еtarli e’tibor
berilishi kerak. Bundan tashqari ta’limda har bir darsning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
mashg‘ulotni to‘g‘ri tashkil etishga bog‘liqdir. Dars o‘qituvchi va o‘quvchining ijodiy
hamkorligiga asoslanishi lozim. Shundagina o‘quvchilar mustaqil, erkin fikrlay oladilar,
irodalari tarbiyalanadi.
References:
1.
Bekmuratova U. B. "Ingliz tilini o'qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish"
mavzusida referat. Toshkent — 2012 yil [1]
2.
Mehri Norova. Tarjimada leksik birlik va leksik transformatsiyning qo’llanilishi.[2]
3.
Q. Xatamova, M.N.Mirzayeva. "Ingliz tili darslarida qo'llaniladigan interfaol usullar"
(uslubiy qo'llanma), Navoiy, 2006, 40 bet.[3]
4.
www.ziyonet.uz.[4]
