34
MOLIYAVIY NATIJALAR AUDITINING ZAMONAVIY YONDASHUVLARI VA
ULARNI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI
Karimov Abduraxmon Dilmurod o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
abdurahmon.karimov77@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15867433
Annotatsiya:
Mazkur tezisda moliyaviy natijalar auditining zamonaviy yondashuvlari,
ularning ahamiyati va amaliy qo‘llanilishi tahlil qilinadi. Raqamli texnologiyalar, xususan
CAATs, sun’iy intellekt va blokcheyn asosidagi yondashuvlarning auditorlik jarayoniga
integratsiyalashuvi yoritiladi. Shuningdek, xalqaro audit standartlari asosida audit sifati va
ishonchliligini oshirish yo‘llari ko‘rib chiqiladi. O‘zbekiston misolida moliyaviy natijalar auditi
holati, muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Tezis auditorlik
faoliyatini innovatsion rivojlantirishga qaratilgan takliflarni o‘z ichiga oladi.
Kalit soʻzlar:
moliyaviy natijalar, auditorlik, zamonaviy yondashuvlar, CAATs, sun’iy
intellekt, raqamli audit, xalqaro audit standartlari, riskka asoslangan audit, foyda va zarar
auditi, audit sifati.
Kirish.
Moliyaviy natijalar auditi korxona faoliyatining eng muhim ko‘rsatkichlarini –
foyda, zarar, daromad va xarajatlarning ishonchliligini baholashga qaratilgan auditorlik
jarayonidir. Bugungi raqamli iqtisodiyot sharoitida bu audit turi oddiy hujjatlarni
tekshirishdan ancha keng ko‘lamli va kompleks tahlilga aylangan. Moliyaviy natijalar nafaqat
investorlar, balki soliq organlari, kreditorlar va davlat nazorat organlari uchun ham qaror
qabul qilishda asosiy omil hisoblanadi. An’anaviy auditorlik uslublari ko‘plab kamchiliklarga
ega bo‘lib, ularning asosiylari – ma’lumotlarning ko‘pligi, insoniy xatolarga moyillik,
xatoliklarni aniqlashda past samaradorlik va vaqt talabliligidir. Shu bois zamonaviy auditorlik
yondashuvlar, xususan raqamlashtirish, sun’iy intellekt, CAATs texnologiyalari va riskka
asoslangan audit metodikasi moliyaviy natijalar auditi sifatini yangi bosqichga olib
chiqmoqda.
Moliyaviy natijalar – har qanday korxona yoki tashkilotning moliyaviy holatini
aniqlovchi asosiy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ularga daromadlar, xarajatlar, foyda va zarar kiradi.
Ushbu ko‘rsatkichlarning to‘g‘riligi va haqqoniyligi nafaqat ichki boshqaruv qarorlarini, balki
tashqi investorlar, kreditorlar va davlat organlarining iqtisodiy qarorlarini shakllantirishda
muhim ahamiyatga ega. Shu bois, moliyaviy natijalar auditi korxonaning umumiy moliyaviy
holatini chuqur tahlil qilish imkonini beruvchi kuchli nazorat vositasi hisoblanadi. Bugungi
kunda mazkur yo‘nalishda audit jarayonlarini samarali tashkil etish, ularni avtomatlashtirish,
raqamlashtirish va xalqaro standartlarga moslashtirish dolzarb vazifaga aylangan.
1-jadval
Moliyaviy natijalar auditida zamonaviy yondashuvlar
Yondashuv
Mazmuni
Afzalligi
Ta’siri
Riskka
asoslangan
audit
Xavf yuqori joyga e’tibor
qaratish
Resursni tejaydi
Firibgarlikni tez aniqlaydi
CAATs
Kompyuterda ma’lumotni
avtomatik tahlil qilish
Tez va aniq tahlil
Xatoliklar to‘liq qamrab
olinadi
Sun’iy intellekt AI orqali real vaqtli tahlil O‘z-o‘zini o‘rgatadi,
Manipulyatsiyalarni
35
(AI)
ogohlantiradi
oldindan aniqlaydi
Big Data
Katta hajmdagi
ma’lumotlarni tahlil qilish
Har tomonlama
ko‘rinish beradi
Moliyaviy va tashqi
bog‘liqliklar ko‘rinadi
Blokcheyn
Tranzaksiyalarni
o‘zgarmas yozuvda
saqlash
Soxtalikning oldi
olinadi
Ishonchli va shaffof audit
izlari yaratiladi
ISA
standartlari
Xalqaro audit
mezonlariga rioya qilish
Tan olingan va
yagona mezon
Auditorlik sifati va
ishonchliligi ortadi
Manba: Muallif ishlanmasi.
Zamonaviy auditorlik amaliyotida an’anaviy yondashuvlardan farqli o‘laroq, riskka
asoslangan audit, CAATs texnologiyalari (Computer Assisted Audit Techniques), sun’iy
intellekt (AI) va big data kabi ilg‘or yondashuvlar keng qo‘llanilmoqda. Riskka asoslangan
yondashuv auditorlarga moliyaviy natijalarda xatoliklar yoki firibgarlik ehtimoli yuqori
bo‘lgan segmentlarga e’tiborni jamlash imkonini beradi. Ayniqsa, ko‘plab hujjatlarni qo‘lda
tahlil qilish o‘rniga CAATs texnologiyalaridan foydalanish orqali korxonaning barcha
operatsiyalari tezkor va to‘liq qamrovda tekshiriladi. Sun’iy intellekt esa katta hajmdagi
moliyaviy ma’lumotlar asosida xatoliklar, qonunbuzarliklar va tendensiyalarni avtomatik
aniqlash imkonini beradi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, ilg‘or davlatlarda moliyaviy natijalar auditi jarayonida
blokcheyn texnologiyalari orqali hujjatlar va moliyaviy operatsiyalar bo‘yicha ishonchli audit
izlari (audit trails) yaratilmoqda. Bu esa auditorga firibgarlik xavfisiz, har bir tranzaksiyani
ishonchli tarzda kuzatish imkonini beradi. Bundan tashqari, Xalqaro audit standartlari (ISA)
asosida ishlovchi auditorlar moliyaviy natijalarning ishonchliligi, shaffofligi va tahliliy
asoslanganligini kafolatlaydi. Biroq bu yondashuvlarning to‘liq samaradorligi uchun
auditorlarning malakasini oshirish, axborot xavfsizligi choralarini kuchaytirish va texnologik
infratuzilmani kengaytirish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekistonda moliyaviy natijalar auditi sohasida islohotlar bosqichma-bosqich olib
borilmoqda. 2020–2024-yillar davomida davlat auditorlik tashkilotlari tomonidan xatoliklar
aniqlanishi kamaygan, bu esa audit metodikasining takomillashayotganini ko‘rsatadi. Biroq
ayrim kichik va o‘rta korxonalarda hali ham auditning zamonaviy texnologiyalarini joriy etish
darajasi past. Shuningdek, auditorlarning raqamli ko‘nikmalarini rivojlantirish, CAATs va AI
platformalarini milliy standartlar bilan uyg‘unlashtirish, shuningdek, audit natijalarining
jamoatchilikka ochiqligini ta’minlash kabi yo‘nalishlar ustuvor ahamiyatga ega bo‘lib
qolmoqda.
Xulosa.
Moliyaviy natijalar auditi bugungi kunda korxonalarning moliyaviy shaffofligi,
investitsion jozibadorligi va manfaatdor tomonlar ishonchini ta'minlashda muhim o‘rin tutadi.
An’anaviy yondashuvlar bilan cheklanib qolmasdan, raqamli texnologiyalar asosida
shakllangan zamonaviy yondashuvlar – riskka asoslangan audit, CAATs, sun’iy intellekt va Big
Data – audit jarayonini chuqur, tahliliy va samarali yo‘nalishga olib chiqmoqda. Bu esa nafaqat
auditning aniqligi va tezligini, balki uning strategik ahamiyatini ham oshiradi. O‘zbekistonda
ham ushbu texnologik yondashuvlar bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Biroq bu
yo‘nalishdagi islohotlarni yanada jadallashtirish, xususan auditorlarning raqamli
kompetensiyalarini rivojlantirish, huquqiy bazani takomillashtirish va xalqaro standartlarga
36
moslashishni chuqurlashtirish zarur. Shuningdek, audit jarayonini raqamlashtirish orqali
kichik va o‘rta korxonalar uchun qulay va ishonchli muhit yaratish muhim vazifa bo‘lib qoladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdullayeva N. Moliyaviy natijalarni audit qilishda CAATs texnologiyalarining
qo‘llanilishi // “Audit va nazorat” jurnali. – 2023. – №2. – B. 45–52.
2.
Xusanov B. Moliyaviy auditning zamonaviy tendensiyalari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2022.
– 180 b.
3.
Абрамов А.В. Аудит в цифровую эпоху: инновации и стандарты // Бухгалтерский
учет. – 2020. – №11. – С. 25–33.
4.
Петрова И.Н. Риск-ориентированный подход в аудите финансовых результатов //
Аудит и финансовый анализ. – 2019. – №5. – С. 13–19.
5.
Zhang Wei. Intelligent auditing models based on AI and Big Data in Chinese corporations
// Asian Journal of Accounting Research. – 2021. – Vol. 6(3). – P. 210–225.
6.
Nakamura T. Digital Transformation in Audit: Japanese Approach // Tokyo Journal of
Auditing. – 2022. – Vol. 17. – P. 45–60.
7.
Smith, J. Blockchain and the evolution of audit assurance // Journal of Accountancy. –
2020. – Vol. 229(4). – P. 50–57.
8.
Deloitte Global. The Future of Audit: AI, analytics and the role of human judgment. –
London, 2023. – 36 p.
9.
OECD. Audit quality and challenges in digital environments. – Paris: OECD Publishing,
2021. – 58 p.
10.
European Court of Auditors. Performance audit guidelines: based on INTOSAI standards.
– Luxembourg, 2020. – 74 p.
11.
Brown, C., & Taylor, S. Enhancing financial result assurance using predictive audit tools
// The CPA Journal. – New York, 2018. – Vol. 88(9). – P. 62–68.
