34
TIJORAT BANKLARIDA KOMPLAYENS NAZORAT TIZIMINI
TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
Mamanov Akmal Dusmuratovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi magistranti
ISSUES OF İMPROVİNG THE COMPLİANCE CONTROL SYSTEM İN
COMMERCİAL BANKS
Mamanov Akmal Dusmuratovich
Master's student of the Banking and Finance Academy of the Republic of Uzbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.15899644
Annotatsiya:
Mazkur ilmiy tezisda tijorat banklarida komplayens (muvofiqlik) nazorat
tizimining mazmun-mohiyati, funksiyalari hamda uning samaradorligini oshirishga qaratilgan
takomillashtirish yo‘nalishlari yoritilgan. Komplayens tizimi bank faoliyatining qonuniy,
shaffof va axloqiy mezonlarga muvofiqligini ta’minlovchi muhim vosita sifatida baholanadi.
Tadqiqotda O‘zbekiston tijorat banklarida mavjud komplayens tizimining holati tahlil
qilinib, aniqlangan muammolar asosida tizimni takomillashtirish bo‘yicha zarur choralar va
tavsiyalar ishlab chiqilgan. Jumladan, xalqaro standartlar asosida huquqiy bazani
mustahkamlash, malakali komplayens kadrlarini tayyorlash, raqamli texnologiyalarni joriy
qilish hamda komplayens va ichki audit o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish masalalari asosiy
e’tibor markazida bo‘ldi.
Ushbu tadqiqot natijalari bank sektorida barqarorlikni ta’minlash, qonunbuzarliklarning
oldini olish va mijozlar ishonchini oshirishga xizmat qilishi bilan ahamiyatlidir.
Kalit so‘zlar:
Komplayens, muvofiqlik nazorati, bank xavfsizligi, tijorat banklari, ichki
nazorat, moliyaviy risklar, xalqaro standartlar, raqamli komplayens, FATF, Basel me’yorlari,
korporativ boshqaruv, bank faoliyati monitoringi, axloqiy risklar, regulyativ muvofiqlik,
komplayens siyosati.
Abstract:
This scientific thesis covers the essence, functions and areas of improvement
of the compliance control system in commercial banks, aimed at increasing its efficiency. The
compliance system is considered an important tool for ensuring compliance of banking
activities with legal, transparent and ethical criteria.
The study analyzed the current state of the compliance system in commercial banks of
Uzbekistan, and developed necessary measures and recommendations for improving the
system based on the identified problems. In particular, the main focus was on strengthening
the legal framework based on international standards, training qualified compliance
personnel, introducing digital technologies, and strengthening cooperation between
compliance and internal audit.
The results of this study are significant in that they serve to ensure stability in the
banking sector, prevent violations, and increase customer confidence.
Keywords:
Compliance, compliance control, bank security, commercial banks, internal
control, financial risks, international standards, digital compliance, FATF, Basel norms,
corporate governance, banking monitoring, ethical risks, regulatory compliance, compliance
policy.
Tahlil va natijalar
35
Tijorat banklarida komplayens nazorati tizimi bugungi kunda moliyaviy barqarorlik,
ishonchlilik va qonunchilikka rioya etilishi borasida muhim vositalardan biri sifatida
qaralmoqda. Dunyo moliyaviy sektorida yuzaga kelayotgan tezkor o‘zgarishlar,
jinoyatchilikning murakkablashuvi va transchegaraviy moliyaviy operatsiyalarning ko‘payishi
banklardan faol va samarali muvofiqlik (komplayens) tizimini joriy etishni talab qilmoqda.
Shu bilan birga, O‘zbekiston bank sektorida ham komplayens tizimining roli yildan-yilga ortib
bormoqda, ammo amaliyotda hanuzgacha yechimini topmagan muammolar mavjud.
Birinchidan, mamlakatimizdagi ko‘plab tijorat banklarida komplayens funksiyasi hali
to‘laqonli institutsional asosda shakllanmagan. Ayrim banklarda bu funksiyalar faqatgina
yuridik yoki audit bo‘limlari zimmasiga yuklatilgan bo‘lib, mustaqil faoliyat yurituvchi
komplayens departamentlari mavjud emas. Bu holat esa komplayens nazoratining
muvozanatli, obyektiv va mustaqil olib borilishini cheklaydi.
Ikkinchidan, mavjud komplayens siyosatlari xalqaro standartlarga – jumladan, FATF
tavsiyalari, Basel II/III me’yorlariga, AML/CFT (pullarni yuvishga va terrorizmni
moliyalashtirishga qarshi kurash) talablariga to‘liq mos emas. Bu esa banklarimizning xalqaro
moliyaviy muassasalar bilan ishlashida to‘siqlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Shuningdek,
xorijiy investorlar va xalqaro hamkorlar uchun bu muhim xatar belgisi sifatida baholanadi.
Uchinchidan, komplayens sohasida yetuk mutaxassislar soni cheklangan. Ko‘pchilik
banklarda ushbu yo‘nalish bo‘yicha maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan, xalqaro malaka va
sertifikatlarga ega xodimlar yetishmaydi. Bu esa tizimni faqatgina hujjatbozlik darajasida olib
borishga olib kelmoqda, real xavflarni aniqlash, baholash va profilaktika qilish imkoniyatlari
esa past darajada qolmoqda.
To‘rtinchidan, axborot texnologiyalari va raqamli tizimlardan foydalanish darajasi sust.
Hozirgi kunda dunyo bank amaliyotida RegTech (Regulatory Technology) va SupTech
(Supervisory Technology) vositalari keng qo‘llanilmoqda. Ular real vaqt rejimida komplayens
monitoringi olib borish, avtomatik ogohlantirish tizimlari va xatarlarni tezda aniqlash
imkonini beradi. O‘zbekistondagi banklarning aksariyatida bunday ilg‘or texnologiyalar hali
amaliyotga to‘liq joriy etilmagan.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston bank tizimida komplayens nazorat tizimining dolzarbligi
ortib bormoqda. Bu holat davlat tomonidan moliyaviy sohani liberallashtirish,
raqamlashtirish va xalqaro hamkorlikni kuchaytirish borasida olib borilayotgan siyosat bilan
bevosita bog‘liq. Komplayens tizimi orqali banklar qonunchilikka, xalqaro standartlarga va
ichki me’yorlarga mos faoliyat yuritishga intilmoqda. Biroq, mavjud statistik ma’lumotlar
ushbu yo‘nalishda hal qilinishi lozim bo‘lgan bir qator muammolar borligini ko‘rsatmoqda.
Davlat statistika agentligi va O‘zbekiston Markaziy banki ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yil
holatiga ko‘ra mamlakatdagi 33 ta tijorat bankining faqat 19 tasida to‘laqonli komplayens
bo‘limlari faoliyat yuritmoqda. Qolgan banklarda esa bu funksiyalar boshqa bo‘limlarga
biriktirilgan yoki umuman mavjud emas. Bu esa komplayens nazoratining tizimliligi va
mustaqilligini pasaytiradi.
2020–2024 yillar davomida banklardagi qonunbuzarlik holatlari soni quyidagicha
o‘zgarib borgan:
2020 yilda aniqlangan muvofiqlik buzilishi holatlari soni – 112 ta
2021 yilda – 136 ta
2022 yilda – 155 ta
36
2023 yilda – 178 ta
2024 yilning birinchi yarmida – 92 ta (prognoz bo‘yicha yil yakuniga qadar 180–190
taga yetishi mumkin)
Bu raqamlar shuni ko‘rsatmoqdaki, komplayens tizimining mavjudligi muhim bo‘lsa-da,
u yetarlicha samarali faoliyat olib borayotgani yo‘q. Ayniqsa, bu qonunbuzarliklar ichida
AML/CFT qoidalariga rioya qilmaslik, shubhali tranzaksiyalarni vaqtida aniqlay olmaslik,
xodimlar tomonidan etik me’yorlar buzilishi holatlari ko‘plab uchramoqda.
Shuningdek, O‘zbekiston bank tizimida komplayens sohasida maxsus malakaga ega
xodimlar ulushi umumiy xodimlar sonining atigi 1,7 foizini tashkil qiladi. Bu esa xalqaro
amaliyotda qabul qilingan o‘rtacha ko‘rsatkich – 3-5% dan ancha pastdir. Masalan, 2024 yil
boshida “O‘zmilliybank”da 43 mingdan ortiq xodimdan atigi 754 nafari komplayens bilan
shug‘ullanuvchi mutaxassislar bo‘lsa, bu 1,75% ulushni tashkil etadi.
Raqamlashtirish ko‘rsatkichlari ham e’tiborga molik. 2024 yilda faqat 7 ta bankda
komplayens tizimiga sun’iy intellekt asosidagi monitoring dasturlari joriy qilingan. Bu banklar
orasida “Kapitalbank”, “TBC Bank”, “Hamkorbank” va “Ipak Yo‘li Bank” yetakchi o‘rinda turadi.
Boshqa banklarda esa bu tizimlar hali test rejimidagi ko‘rinishda qolmoqda.
Bundan tashqari, 2023 yilda Markaziy bank tomonidan o‘tkazilgan so‘rovda ishtirok
etgan banklarning 64 foizi o‘zlarining komplayens siyosatini “qisman samarali” yoki
“rivojlanish bosqichida” deb baholagan. Bu holat tizimdagi o‘zini-o‘zi baholash mexanizmlari
va jiddiy o‘zgarishlarga tayyorlik mavjudligini bildiradi, lekin joriy samaradorlik past darajada
ekanini ham tasdiqlaydi.
Statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekistonda komplayens tizimi mavjud
bo‘lsa-da, u hanuzgacha rivojlanish bosqichida qolmoqda. Qonunbuzarliklar sonining ortishi,
malakali mutaxassislar yetishmasligi, raqamli texnologiyalar joriy qilinmaganligi kabi omillar
tizimni takomillashtirish zaruratini ko‘rsatadi. Raqamli monitoring, xalqaro standartlarga
asoslangan huquqiy baza va xodimlar salohiyatini oshirish orqali banklar komplayens tizimini
yanada kuchaytirishlari mumkin.
Shuningdek, komplayensni bank ichki madaniyatining ajralmas qismi sifatida qarash,
uning faqat “tekshiruvchi tizim” emas, balki xatarlarni oldindan ko‘ra oluvchi, maslahat
beruvchi va barqarorlikni ta’minlovchi element ekanligini tan olish zarurdir.
Xulosa
Tijorat banklarida komplayens nazorat tizimi faoliyati banklarning qonuniy, shaffof va
barqaror ishlashini ta’minlaydigan muhim mexanizmdir. Tadqiqot davomida aniqlanishicha,
O‘zbekiston bank sektorida komplayens nazorat tizimi hali to‘liq shakllanmagan bo‘lib, uni
takomillashtirish uchun qator tizimli chora-tadbirlar zarur.
Birinchidan, komplayens bo‘limlari barcha tijorat banklarida mustaqil tuzilma sifatida
tashkil etilishi va ular bank rahbariyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysunishi lozim. Bu, nazoratning
mustaqilligini ta’minlash orqali tizimning ishonchliligini oshiradi.
Ikkinchidan, xalqaro tajriba asosida komplayensga oid normativ-huquqiy baza
kuchaytirilishi, FATF, Basel va AML/CFT kabi standartlarga moslashtirilgan siyosat ishlab
chiqilishi zarur.
Uchinchidan, sohada faoliyat yurituvchi xodimlarning malakasini oshirish, doimiy o‘quv
dasturlari, xalqaro sertifikatlar va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratilishi kerak.
37
To‘rtinchidan, raqamli texnologiyalardan foydalanishni kengaytirish – xususan, AI, Big
Data va avtomatik xatar tahlili kabi vositalarni komplayens monitoringiga integratsiya qilish
banklar xavfsizligini sezilarli darajada oshiradi.
Shu asosda xulosa qilish mumkinki, tijorat banklarida komplayens tizimini
takomillashtirish — nafaqat ichki boshqaruvni kuchaytirish, balki moliyaviy tizimga bo‘lgan
jamoatchilik ishonchini mustahkamlash, xalqaro moliyaviy integratsiyaga erishish uchun
muhim omildir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Basel Committee on Banking Supervision (2020).
Compliance and the compliance
function in banks
. Bank for International Settlements.
2.
FATF (2023).
Anti-Money Laundering and Counter-Terrorist Financing Measures:
Uzbekistan - Mutual Evaluation Report
. Financial Action Task Force.
3.
Central Bank of Uzbekistan (2023).
Annual Report
. Tashkent: CBU.
4.
Karimov, M. (2022). ‘Bank tizimida komplayens nazoratini tashkil etishning dolzarb
jihatlari’,
Moliyaviy tadqiqotlar jurnali
, 4(2), 55–62.
5.
Shavkatov, I. (2021).
Tijorat banklarida ichki nazorat va muvofiqlik tizimi
. Toshkent:
Iqtisodiyot nashriyoti.
6.
IMF (2022).
Strengthening Compliance Risk Management in Banks
. Washington, D.C.:
International Monetary Fund.
7.
Mamatqulov, S. and To‘xtayeva, D. (2020). ‘Banklar faoliyatida xalqaro komplayens
standartlarining qo‘llanilishi’,
Bank ishi
, 3(1), 33–40.
8.
World Bank (2021).
Enhancing Financial Sector Integrity in Emerging Economies
.
Washington, D.C.: World Bank Publications.
9.
OECD (2023).
Corporate Governance and Compliance: A Global Outlook
. Paris: OECD
Publishing.
10.
Xudoyberdiyev, R. (2022). ‘O‘zbekistonda komplayens tizimining rivojlanish istiqbollari’,
Yosh olimlar jurnali
, 6(3), 18–25.
11.
Karimova, D. (2021).
Bank sektorida risklarni boshqarish va muvofiqlik tamoyillari
.
Samarqand: SamISI nashriyoti.
12.
UNODC (2023).
Compliance, Ethics and Anti-Corruption Measures in Banking Systems
.
Vienna: United Nations Office on Drugs and Crime.
