12
ARAB TILIDAGI SOMATIK FRAZEOLOGIZMLARNING STILISTIK VA
SEMANTIK TAHLILI
Nematullayeva Sojida Xusniddin qizi
O’zbekiston jurnalistika va ommaviy
kommunikatsiyalari universiteti o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14636229
Dunyo tillari frazeologiyasining asosiy qismini somatic frazeologizmlar tashkil etadi.
Somatik frazeologizmlar tarkibida somatizmlar, ya’ni tana a’zolari nomlarini bildiruvchi so‘zlar
qatnashgan iboralardir. Aynan somatik frazeologiyada har bir xalqning ko‘p asrlik tajribasi,
turmush tarzi, madaniyati, ma’naviyati, urf-odatlari va an’analari o‘z aksini topgan bo‘ladi.
Jahon tilshunosligida somatik frazeologizmlar haqida qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan.
Somatik frazeologizmlarning ilk tadqiqotchilaridan biri F. Vakk sanaladi. U butun somatik
frazeologizmlarni uch guruhga ajratadi, ya’ni:
-faqat odamlarni tasvirlaydigan somatik frazeologizmlar;
-odam va hayvonlarni tasvirlaydigan somatik frazeologizmlar;
-faqat hayvonlarni tasvirlaydigan somatik frazeologizmlar.
Arab adabiyotining eng mashhur asarlaridan biri bo‘lgan "Ming bir kecha"da,
frazeologizm va iboralarning muhim roli bor. Bu asarda, tana a'zolariga oid frazeologizmlar
insonning ichki kechinmalari, hissiyotlari, harakatlari va ijtimoiy aloqalarini ifodalashda keng
ishlatilgan. Tana a'zosiga oid frazeologizm va iboralar ko‘pincha yuqori darajadagi ma’naviy va
jismoniy holatlarni tasvirlashda yordam beradi. Ushbu tezisda "Ming bir kecha" asarida tana
a'zolariga oid arab frazeologizmlari tahlil qilinadi, har bir tana a'zosi uchun o‘ziga xos misollar
va tahlillar keltiriladi.
I.
Bosh (
سأر
)
Bosh insonning ma’naviy va jismoniy markazi sifatida, arab frazeologiyasida
ko‘p ishlatiladi. Asarda bosh bilan bog‘liq frazeologizmlar kishilarning fikrlarini, qarorlarini,
ruhiy holatlarini va g‘ururlarini aks ettiradi.
"
Boshini berish" (
ىطعأ
هسأر
)
– Bu ibora biror kishining xavfli vaziyatga yoki qiyinchiliklarga
duchor bo‘lishini anglatadi. Asarda bu ibora, qahramonlar o‘zlarini yangi, xavfli holatlarga kirib,
o‘z taqdirlarini boshqarish maqsadida qiyin qarorlar qabul qilganda ishlatiladi.
"
Boshni ko‘tarmoq" (
عفر
هسأر
)
– Bu frazeologizm g‘urur yoki muvaffaqiyatni anglatadi.
Boshini ko‘tarish, insonning o‘z g‘ururi, muvaffaqiyatini his qilishi va o‘zining ijtimoiy holatini
tasvirlashda ishlatiladi.
"
Boshini tutmoq" (
كسمت
هسأرب
)
– Bu frazeologizm biror kishining qat’iyatini, o‘z fikriga
turg‘unligini anglatadi. Bu ibora asarda, ba’zan qahramonlarning o‘z qarorlariga rioya qilishi va
qat’iyatini tasvirlashda ishlatiladi.
II.
Ko‘z (
نيع
)
Ko‘z, arab madaniyatida, ko‘pincha e’tibor, hayrat yoki qo‘rquvni ifodalashda
ishlatiladi. Asarda ko‘z frazeologizmlari qahramonlarning hissiyotlarini va kutilmagan holatlar
yuzasidan o‘zgartirishlarni aks ettiradi.
"
Ko‘zlari yondi" (
تقرتحا
هينيع
)
– Bu frazeologizm, odamning hayrat yoki qo‘rquvni ifodalash
uchun ishlatiladi. Asarda, voqealar hayratga soladigan yoki qo‘rqitadigan bo‘lsa, bu ibora
ishlatiladi.
"
Ko‘zdan uzoqda" (
ديعب
نع
نيعلا
)
– Bu ibora, narsalar yoki kishilar ko‘rmaslik, e’tibordan
chetda qolish holatlarini tasvirlaydi. Masalan, biror kishi muhim vazifaga aloqador bo‘lgan bir
narsani unutganida, "ko‘zdan uzoqda" iborasi ishlatiladi.
13
"Ko‘zlarni to‘ldirish" (
لأم
هينيع
)
– Bu frazeologizm biror kishi biror narsaga to‘liq e’tiborini
qaratishini anglatadi. Masalan, biror go‘zal manzara yoki ta’sirli voqeani ko‘rgan kishi ko‘zlarini
to‘ldiradi.
III.
Quloq (
نذأ
)
Quloq — diqqat, tinglash va axborot qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan
frazeologizmlar asarda kishilarning e’tibori, sirlarni oshkor qilish yoki sir saqlashni tasvirlaydi.
"Quloq solib qolmoq" (
ىغصأ
هنذأب
)
– Biror kishining diqqat bilan eshitishi yoki muhim
ma’lumotlarga e’tibor berishini anglatadi. Asarda bu ibora sirli yoki muhim voqealarni eshitish
uchun ishlatiladi.
"Quloqlarni to‘smoq" (
دس
هنذأ
)
– Bu frazeologizm biror kishining noxush gaplarni eshitishni
xohlamasligini ifodalash uchun ishlatiladi. Masalan, kimdir noxush haqiqatlarni eshitishdan
qochsa, bu ibora ishlatiladi.
"
Quloqlarini ochmoq" (
حتف
هنذأ
)
– Bu frazeologizm biror kishining fikrlarni tinglashga
tayyorligini ifodalaydi. Asarda bu ibora yangi ma’lumotlarni qabul qilishni yoki fikrni eshitishni
anglatadi.
IV.
Qo‘l (
دي
)
Qo‘l — harakat, yordam yoki kuchni anglatadigan a’zo sifatida, arab
frazeologiyasida keng ishlatiladi. Qo‘l bilan bog‘liq frazeologizmlar asarda yordam, ijtimoiy
aloqalar yoki harakatlarni ifodalashda ishlatiladi.
"
Ong qo‘li bilan qilmoq" (
هديب
ىنميلا
لعفي
)
– Halollik va samimiyatni anglatadi. Asarda bu ibora
odamning to‘g‘ri yo‘lda, o‘zi uchun foydali ishlarni qilishi holatini aks ettiradi.
"
Qo‘lni cho‘zmoq" (
دم
هدي
)
– Bu frazeologizm yordam taklif qilishni yoki qo‘l uzatishni
anglatadi. Asarda kimdir yordam so‘rayotganida yoki boshqa kishiga yordam berayotganda
ishlatiladi.
"Qo‘lni bog‘lamoq" (
طبر
هدي
)
– Bu ibora biror kishining imkoniyatlari cheklanganligini yoki
biror ishni amalga oshirishga qodir emasligini ifodalash uchun ishlatiladi. Masalan, biror
kishining shartlar yoki cheklovlar tufayli qo‘li bog‘langanida bu ibora ishlatiladi.
V.
Tizza (
ةبكر
)
Tizza — jismoniy charchoq, zaiflik yoki chishish holatlarini ifodalashda
ishlatiladigan frazeologizmdir.
"
Tizzalari sinmoq" (
ترسكنا
هتبكر
)
– Bu frazeologizm jismoniy yoki ruhiy zaiflashish yoki
charchash holatini tasvirlaydi. Asarda bu ibora ba’zi qahramonlarning jismoniy yoki ruhiy
holatini aks ettirishda qo‘llaniladi.
"Tizzasi yondiq" (
قارتحا
هتبكر
)
– Charchoqni ifodalashda ishlatiladi. Biror kishi ko‘p vaqt
davomida ishlaganidan so‘ng yirik charchoq yoki ta’sirni his qilganida bu ibora ishlatiladi.
VI.
Til (
ناسل
)
Til — insonning fikrlarini va his-tuyg‘ularini ifodalovchi vosita sifatida ko‘p
ishlatiladi. Tilga oid frazeologizmlar asarda shaxsiy kechinmalar, muloqot va munosabatlarni
ifodalashda ishlatiladi.
"
Tilini bog‘lash" (
طبر
هناسل
)
– Biror kishining sirni saqlash yoki gapirishdan saqlanishi
anglatadi. Asarda, ba’zan qahramonlar o‘z fikrlarini yashirishga yoki sir saqlashga harakat
qilishadi.
"Tilini o'tkazmoq" (
ررم
هناسل
)
– Biror kishining gapirish yoki fikrini oshkor qilishni
anglatadi. Asarda, bu frazeologizm ijtimoiy muloqotda ishlatiladi, kishi o‘z fikrini ifodalash
uchun uni tiliga chiqaradi.
"
Tiliga qaramay" (
ىلع
هناسل
)
– Bu frazeologizm biror kishining so‘zlariga qarshi harakat
qilishini anglatadi. Asarda, kimdir o‘z so‘zlarini aksincha, amalda bajarmayotganida ishlatiladi.
VII.
Yurak (
بلق
)
Yurak — his-tuyg‘ularning markazi sifatida arab tilida keng qo‘llaniladigan
14
frazeologizmdir. Yurak bilan bog‘liq iboralar qahramonlarning ichki kechinmalarini, sevgi,
qo‘rquv yoki umidlarni ifodalashda ishlatiladi.
"Yuragini ochmoq" (
حتف
هبلق
)
– Bu ibora biror kishining ichki kechinmalarini oshkor
qilishini anglatadi. Asarda, biror kishi o‘z sirlarini ochayotganda yoki boshqa kishiga ishonib,
yuragini to‘kayotganda ishlatiladi.
"
Yuragi titragan" (
هبلق
فجترا
)
– Qo‘rquv yoki tashvishni ifodalashda ishlatiladi. Asarda, bu
frazeologizm kishi ruhiy holatining zo‘riqishini yoki qo‘rquvni his qilishini tasvirlashda
qo‘llaniladi.
"Ming bir kecha" asarida tana a'zosiga oid frazeologizmlar ko‘plab figurativ va metaforik
ma’nolarga ega. Ular yordamida qahramonlarning ichki kechinmalari, hissiyotlari, ma’naviy
holatlari va ijtimoiy aloqalari kuchli tasvirlanadi. Tana a'zosiga oid frazeologizmlar arab
madaniyatining chuqur ramzlaridan biri bo‘lib, asar mazmunini yanada boyitadi va
o‘quvchilarga qahramonlarning kechinmalarini yanada chuqurroq tushunishga imkon beradi.
References:
1.
SH.H.Nurmamatova.Fil.f.d.diss...avtoreferati.(2021),2-B.
2.
M.I.Gadoyeva. Somatizm frazeologik birliklarning konseptual tahlili. NamDu ilmiy
axborotnomasi, (2020 yil, 12-son)
3.
Q.Кarimov.Qutadgʻu bilig. Oʻzbekiston,Т.(1971),5,14-B.
4.
B.I.Boltayeva. Oʻzbek tili frazeologik birliklarning transformatsiyasi.Dessetatsiya
avtoreferati.(2019) 13-B.
5.
Yoʻldoshev.B, Rashidov.U. Oʻzbek frazeologiyasi. Toshkent. Navroʻz,
(2016)6.U.M.Rashidova. Oʻzbek tilidagi somatik iboralarning semantik-pragmatik tahlili.
Fil.fan.diss.avtoreferati, Samarqand,(2018),2-B
6.
فلا
ةليل
ةليلو
.
ةسسؤمرشانلا
يوادنه
.
٢٠١٧
/
١
/
ةرهشملا
مقرب
١٠٥٨٥٩٧٠
خيراتب
