4
QASHQADARYO VILOYATDA TURIZM AGLOMERATSIYALARINI OPTIMAL
JOYLASHTIRISH UCHUN ALGORITMIK YONDASHUV
N.J.Toshev
Qarshi davlat universiteti
Turizm va marketing kafedrasi
mustaqil tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14603142
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Qashqadaryo viloyatida turizm aglomeratsiyalarini
optimal joylashtirishga ta'sir etuvchi omillar yoritilgan hamda viloyatda turistik
aglomeratsiyalarni rivojlantirishda ichki va tashqi sayyohlar talabini o‘rganish zarur.
Kalit so’zlar.
optimal joylashtirish, turizm aglomeratsiya, zamonaviy modellar, Mahalliy
va xalqaro sayyohlar, turizm xizmatlarini diversifikatsiya.
Kirish.
Qashqadaryo viloyatida qadimiy tarixga ega joylar, masalan,
Shahrisabz
va uning
atrofi, Amir Temur davri yodgorliklari,
Dorut-Tilovat
,
Dorut-Saodat
majmualari mavjud. Bu
tarixiy joylar turistlarni jalb qilishda katta ahamiyatga ega. Shahrisabz Amir Temur davridagi
arxitektura yodgorliklari bilan butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan va bu
hududning turizm salohiyati yuqori.
Tadqiqotimizda nazariy o‘rganishlarimiz asosida turizm aglomeratsiyalarini optimal
joylashtirish uchun algoritmik yondashuvda bir nechta matematik formulalar va
optimallashtirish modellari qo‘llash baholash vositalari hamda yondoshuvlari tasnifini
umumlashgan holatida tadqiq etdik.
Viloyatda turizm aglomeratsiyalarini optimal joylashtirish uchun algoritmik
yondashuvda bir nechta matematik formulalar va optimallashtirish modellari qo‘llanilishi
mumkin. Ushbu formulalar orqali turizm resurslarining optimal joylashuvini va
infratuzilmaning samarali tarqalishini hisoblash mumkin. Turizm aglomeratsiyalari
o‘rtasidagi masofa va aholi zichligini hisobga olgan holda turist oqimlarini prognoz qilish
uchun qo‘llaniladi. Ushbu model tortish kuchi qonuniga o‘xshab ishlaydi.
T
ij
= Pi×Pj / d
ij2
Bu yerda
T
ij -
i va j joylari o‘rtasidagi turistlar oqimi;
P
i
, P
j
- i va j joylarning aholisi yoki
turistik salohiyati;
d
ij -
i va j joylari o‘rtasidagi masofa.
Bu modeldan Shahrisabz va Qarshi kabi asosiy turistik markazlar o‘rtasidagi masofa va
turistlarning tortish kuchini hisoblashda qo‘llanilishi mumkin. Bu bilan turistlarning qaysi
yo‘nalishda ko‘proq harakatlanishini aniqlash mumkin.
Lagrange multiplikatorlari cheklovli optimallashtirish muammolarini hal qilishda
ishlatiladi. Agar turizm aglomeratsiyalarini joylashtirishda tabiiy resurslar, infratuzilma va
iqtisodiy resurslar cheklangan bo‘lsa, Lagrange multiplikatorlari orqali optimal joylashtirish
aniqlanadi.
L(x
1
,x
2
,λ)=f(x
1
,x
2
)+λ(g(x
1
,x
2
)−c)
Bu yerda
f(x
1
, x
2
)
— optimallashtirilishi kerak bo‘lgan funksiyalar (masalan, iqtisodiy
foyda, sayyohlar oqimi);
g(x
1
, x
2
)
— cheklov funksiyasi (masalan, infratuzilma, resurslar);
λ
— Lagrange multiplikatori;
c
— cheklov qiymati.
Bu algoritm orqali resurslar (tabiiy, infratuzilmaviy, moliyaviy) cheklangan holatlarda
turistik markazlarni optimal joylashtirish uchun ishlatilishi mumkin.
5
Turistik
joylarning
joylashuvi
turistlar
o‘rtasidagi
umumiy
masofani
minimallashtiruvchi tarzda aniqlanadi. Bu model turistlar uchun joylar orasidagi masofani
qisqartirish va xizmatlardan samarali foydalanish uchun optimal joylashuvni topishga yordam
beradi. Masofa minimallashtirish modeli (P-median model) deb ham ataladi
Z=∑
i=1n
∑
j=1m
h
i
×d
ij
×x
ij
Bu yerda :
Z
- umumiy xarajat yoki masofa (minimallashtirilishi kerak);
h
i
- i nuqtadagi
turistlarning oqimi;
d
ij
- i va j nuqtalar orasidagi masofa;
x
ij
- agar i joy j xizmat ko‘rsatuvchi
joyiga bog‘langan bo‘lsa, 1, aks holda 0.
Turistik xizmat ko'rsatish joylari (mehmonxonalar, restoranlar va dam olish zonalari)
orasidagi masofani minimallashtirish uchun ishlatilishi mumkin. Bu sayyohlar uchun yo‘l
xarajatlarini kamaytiradi va qulaylikni oshiradi. Buni masofa minimallashtirish modeli (P-
median model) deb ham ataladi. Bu operatsion tadqiqotlar va logistika sohasida
qo'llaniladigan optimallashtirish modeli bo'lib, uning asosiy maqsadi xizmat ko'rsatish
joylarini turizm markazlarini, shunday joylashtirishki, ular mijozlar yoki foydalanuvchilar
bilan bog'langan masofalarni minimallashtirishdir. Bu model, ayniqsa, geografik hududda
xizmat ko'rsatish turizm markazlarini joylashtirishni optimallashtirish uchun qo'llaniladi. P-
median modelining asosiy maqsadi — turli punktlar orasidagi umumiy masofani
minimallashtiruvchi tarzda xizmat ko‘rsatish markazlarini tanlash va joylashtirish.
Qashqadaryo viloyatida qo'llanishi, t
uristik resurslardan samarali foydalanish
darajasini baholashda va mavjud infratuzilmani optimallashtirishda qo‘llanishi mumkin.
Simulyatsiya modellari (Agent-based modeling) , Simulyatsiya modellari orqali turistlar
harakatlanishining virtual modellarini yaratish mumkin. Ushbu modellar turistlarning
harakat yo‘nalishlarini, joy tanlashini va xizmatlardan foydalanish ehtimolini prognoz qilish
imkonini beradi. Har xil ssenariylar asosida turizm aglomeratsiyalarining optimal
joylashtirishni aniqlash mumkin. Bu murakkab tizimlarni individual "agentlar" darajasida
modellashtirish usuli bo'lib, agentlarning o'zaro ta'siri orqali tizimning butun faoliyatini
tushunishga imkon beradi. ABM, ayniqsa, turizm, ekologiya, iqtisodiyot, transport va shunga
o'xshash sohalarda qiyin va murakkab muammolarni yechishda qo'llaniladi. Turizm sohasida
(ABM) agentlar — ya'ni sayyohlar, turistik obyektlar, xizmat ko'rsatish punktlari yoki
mahalliy aholi harakatlarini va o'zaro ta'sirlarini simulyatsiya qilish orqali turistik
aglomeratsiyalarning optimal joylashtirilishi va sayyohlar oqimlarini boshqarish jarayonini
modellashtirish imkonini beradi. ABMning asosiy xususiyatlari:
1.
Agentlar
: Agentlar — bu tizimda harakat qiladigan asosiy elementlar. Turizm sohasida
agentlar sayyohlar, turistik obyektlar, mehmonxonalar, transport vositalari yoki boshqa
xizmat ko'rsatish nuqtalari bo'lishi mumkin.
2.
Qoidalar
: Har bir agent ma'lum qoidalarga asosan harakat qiladi. Masalan, sayyohlar
diqqatga sazovor joylarni ziyorat qilishda masofa, narx, joyning jozibadorligi kabi
ko'rsatkichlarga asoslanib tanlov qiladilar.
3.
O'zaro ta'sirlar
: Agentlar o'zaro ta'sirga kirishib, tizim ichidagi ma'lumotlarni
almashadilar va qaror qabul qiladilar. Masalan, sayyohlar xizmat sifatiga yoki transport
imkoniyatlariga qarab qarorlarini o'zgartirishi mumkin.
4.
Muvozanatga erishish
: Tizimning har bir agentining o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqib, ABM
butun tizim qanday harakatlanishini aniqlaydi. Bu agentlarning o'z xulq-atvoriga asoslangan
holda qabul qiladigan qarorlari tizimni muvozanatli holatga olib kelishi mumkin.
6
References:
1.
O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risida” qonuni 2019-yil 18-iyul, O‘RQ-549-
son
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
https://president.uz/oz/lists/view/5774
3.
R.Butler. Tourism Area Life Cycle: Contemporary Tourism Reviews-2006. P.45-46
4.
D. Ioannides “Tourism in the Age of Globalisation” 2000. P.90-112
5.
Leiper N.Tourism system: an interdisciplinary perspective. Palmerston North, New
Zealand: Department of Management Systems, Business Studies Faculty, Massey University,
1990, 289 p
6.
Кодиров, Ф. "Protsess razrabotki igrovogo dvijka unity." Scienceweb academic papers
collection (2019).
7.
Қодиров, Фаррух. "Процесс разработки игрового движка unity." ахборот-
коммуникация технологияларини ривожлантириш шароитида инновациялар
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
8.
Qodirov, Farrux. "Aqlli uy" tizimining imkoniyatlari" Scienceweb academic papers
collection (2019).
9.
Qodirov, Farrux. "Description and performance of the program 3d max studio." ахборот-
коммуникация технологияларини ривожлантириш шароитида инновациялар
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
10.
Qodirov, Farrux. "Gpon texnologiyasi-optik kirish tarmog'i." ахборот-коммуникация
технологияларининг ривожланиш истиқболлари мавзусидаги Республика илмий-
амалий анжуман маърузалар тўплами (2018).
